بيىل قازاق ەلى 2024 جىلدى «ۇلۋ جىلى» دەپ اتاپ جاتىرمىز. تاعى ۇلۋدى ورىسشا «ۋليتكا» دەپ قازاق ءۇشىن بەلگىسىز ءبىر جاندىك دەپ تۇسىندىرەدى. بۇل تۋرالى كوپتەگەن دەرەكتەر بار ەكەن.
قازاق حالقىندا جىل ساناۋدىڭ نەگىزىنە مۇشەل الىنادى. ءبىر مۇشەل 12 جىلدان تۇرادى. 12 جىلدىق قايتالاما نەگىزىندە مۇشەلمەن جىل ەسەبىن جۇرگىزۋدى قازاق حالقى «جىل قايىرۋ» دەپ اتايدى. جىل ەسەبىن بۇلاي جۇرگىزۋ ەجەلگى كەزدەن باستالعان.
مۇشەلدەگى جىلدار 12 ءتۇرلى جانۋاردىڭ اتىمەن اتالادى: 1 – تىشقان, 2 – سيىر, 3 – بارىس, 4 – قويان, 5 – ۇلۋ, 6 – جىلان, 7 – جىلقى, 8 – قوي, 9 – مەشىن, 10 – تاۋىق, 11 – يت, 12 – دوڭىز جىلى.
بۇلاردىڭ التاۋى – ءۇي جانۋارى, التاۋى – ءتۇز تاعىسى.
مۇشەلدىك جىل ساناۋ – تىشقان جىلىنان باستاۋ الادى. جىل اتتارى نە سەبەپتى جانۋارلاردىڭ اتىمەن اتالاتىنى جانە جىل باسى نەگە تىشقاننان باستالاتىنى تۋرالى حالىق اراسىندا ەكى اڭىز-ەرتەگى بار.
قازىر بۇكىل الەم قولدانىپ جۇرگەن 365 كۇندىك كۇنتىزبەنىڭ يەسى دە, مۇشەل ساناۋعا جانۋارلاردىڭ اتىن بەرگەن دە – تۇركىلەر. تۇركى الەمىنىڭ قارا شاڭىراعىنا يە – قازاقتار. ءارى بۇكىل تۇركى عالىمدارى ەڭ كونە تۇركى تىلىنە ەڭ جاقىن, كونە تۇركى ءتىلىنىڭ ءتۇبىر سوزدەرى ەڭ كوپ ساقتالعان قازاق ءتىلى دەپ, قازاق ءتىلىن تۇركى الەمىنىڭ ورتاق ءتىلى دەپ قابىلدادى
1) اڭىز بويىنشا, وسى ون ەكى جانۋار جىل اتىنا يە بولۋعا تالاسقان. سوندا تىشقان تۇرىپ: «داۋلاساتىن دانەڭە جوق, تاڭەرتەڭ ءبارىمىز شىعىپ كەلە جاتقان كۇندى اڭديمىز. سوندا كۇننىڭ كوتەرىلىپ كەلە جاتقانىن كىم ءبىرىنشى كورسە, سول ءبىرىنشى جىلدىڭ, ودان كەيىن كورگەنىمىز ەكىنشى جىلدىڭ اتىن الامىز. وسىلاي ءوز كەزەگىمىزبەن بارلىق جىلدى ءبولىپ الامىز» دەپ ۇسىنىس جاساعان.
بۇعان كەلىسكەن جانۋارلار دەمالىپ جاتقاندا تىشقان تۇيەنىڭ باسىنا شىعىپ الادى. وسىلايشا ول كۇندى بارىنەن بۇرىن كورىپ, جىل باسى اتانعان. تۇيە بويىنا سەنىپ, جىلدان قۇر قالىپتى دەسەدى.
2) تۇيەنى ساناتتان قالدىرمايتىن دا اڭىز بار.
اڭىز بويىنشا, جانۋارلاردىڭ ءبارى جينالىپ, تۇيەنىڭ مۇشەلەرىن ءبولىسىپ العان. شىنىندا دا, تۇيەنىڭ قۇلاعى – تىشقاندىكىندەي, تۇياعى – سيىردىكىندەي, كەۋدەسى – بارىستىكىندەي, ەرنى – قوياندىكىندەي, موينى – جىلاندىكىندەي, شۋداسى – جىلقىنىڭ جالىنداي, جونى – قويدىكىندەي, بوكسەسى – مەشىندىكىندەي, توبەسى – تاۋىقتىكىندەي, ساندارى – يتتىكىندەي, قۇيرىعى دوڭىزدىكىندەي ەمەس پە؟!
ءبىرىنشى اڭىز بويىنشا بەسىنشى تۇرعان جانۋاردى ۇلۋ دەپ اتاپتى.
ال ەكىنشى اڭىزداعى تۇيەنىڭ مۇشەلەرىن بولىسكەن جانۋارلار ىشىندە ۇلۋ جوق, تەك 11 جانۋاردى عانا بەرىپتى.
12 جىلدىق مۇشەل اتىنا كىرەتىن جانۋارلاردىڭ ىشىندەگى بەسىنشى جانۋاردىڭ اتى ءار حالىقتا ءارتۇرلى اتالادى. قازىرگى بىزدىڭشە – ۇلۋ, موڭعولشا – بالىق, قىتايلاردا – ايداھار.
ەكىنشى اڭىزدا تۇيە مۇشەلەرىنىڭ تىزىمىندەگى بەسىنشى جانۋار ءتىپتى اتالماپتى, 11-اق جانۋار اتالعان. سەبەبى…
ءبارىن باسىنان باستايىق. كالەندار – استرونوميالىق تۇسىنىك. ال قازىر استرونوميا سالاسىنىڭ اتاسى بولىپ وزبەكستاندا دۇنيەگە كەلگەن ءابۋ رايحان ءال-بيرۋني سانالادى.
ءابۋ رايحان ءال-ءبيرۋنيدىڭ باسشىلىعىمەن 1010 جىلى حورەزم اكىمى مامۋن يبن مۇحاممەد ۇيىمداستىرعان ۇرگەنىشتەگى عىلىمي ورتالىقتا ءابۋ ءالي يبن سينا (اۆيتسەننا), ءابۋ ساھل ماسسيح, ءابۋ-ل-حاسان يبن حاممار, يبن ميسكۋايح, ت.ب. كورنەكتى عالىمدار عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. ءابۋ رايحان ءال-ءبيرۋنيدىڭ عىلىمي مۇراسىنىڭ ءبىرسىپىراسى بىزگە جەتپەگەن, ساقتالىپ قالعان شىعارمالارىنىڭ كوپشىلىگى تولىق جينالىپ جاريالانباعان. جالپى العاندا, ول ءجۇز ەلۋ ەڭبەك جازعان, ولاردىڭ قىرىق بەسى استرونوميا مەن ماتەماتيكاعا ارنالعان. استرونوميالىق شىعارمالارىندا ءابۋ رايحان ءال-بيرۋني دۇنيەنىڭ گەليوتسەنترلىك جۇيەسىن (كوپەرنيكتەن 500 جىل بۇرىن), دەنەلەردىڭ جەرگە قاراي تارتىلۋىن (گاليلەي مەن نيۋتوننان 600 جىل بۇرىن) بولجاعان.
ال ەۋروپا عالىمدارىنىڭ وزدەرى عىلىمدى ارابتاردان ۇيرەنگەنىن مويىندايدى. ال ارابتار مۇحاممەد پايعامباردىڭ زامانىندا وتە ارتتا قالعان ەل بولاتىن. اراب عىلىمىنىڭ باسىندا ورتالىق ازيانىڭ تۇركى تەكتى عالىمدارى ء(ال-حورەزمي, ءال-فارابي, يبن سينا, ءال-بيرۋني جانە ت.ب.) تۇر.
تۇركىلەردىڭ ەرتەدە وتە جوعارى وركەنيەتكە قول جەتكىزگەنى قازىر داۋسىز. ەگيپەت جەرىندەگى العاشقى وركەنيەتتى سالعان اتلانتتار دا, مەسوپوتاميا جەرىندەگى جوعارى وركەنيەتتى سالعان شۋمەرلەر دە تۇركى حالىقتارى ەكەنىن ءبارى بىلەدى. جەردىڭ قارسى بەتى امەريكا قۇرلىعىنداعى تۇركى تەكتەس حالىقتار ەۋروپالىق جاۋلاپ الۋشىلار بارعانعا دەيىن وركەنيەتتىڭ جوعارى ساتىسىندا بولعانى, مايا اتالاتىن حالىقتىڭ استرونومدارى جاساعان بولجامدارى قازىرگى زامان عالىمدارىن قايران قالدىرىپ جاتقانىن ءبارىمىز بىلەمىز. مايالار تۇركى ءتىلىنىڭ قازاقتارعا وتە جاقىن قىپشاق ديالەكتىسىندە سويلەگەنى دالەلدەندى.
ورتالىق ازيا تۇرىكتەرىنىڭ ەرتەدە وتە جوعارى وركەنيەتى بولعانىن تيبەت عۇلامالارىنىڭ قۇپيا عىلىمىمەن جاقسى تانىس اتاقتى ورىس عالىمى ەلە́نا پەترو́ۆنا بلاۆا́تسكايا ءوزىنىڭ «تاينايا دوكترينا» اتتى ەڭبەگىندە جاقسى كورسەتكەن.
قازاقستانعا جاقىن وڭتۇستىك ورال ماڭىنان جاسى 4000-4800 جىلدارعا كەتەتىن ارقايىم, سىنتاستى مادەنيەتى اتالعان «قالالار ەلى» اتالعان 19 كونە قالا تابىلعان. قالانىڭ كەي جەرلەرىندە ءۇش قاباتتى قۇرىلىستار دا كەزدەسكەن. سول كەزدىڭ وزىندە ولاردىڭ وركەنيەتى وتە جوعارى بولعان.
التاي تۇرعىندارىنىڭ ەرتەدە جوعارى وركەنيەتكە قول جەتكىزگەنىن ارحەولوگيا عىلىمى دا دالەلدەيدى.
وسىنىڭ ءبارىن قورىتا كەلە, قازىر بۇكىل الەم قولدانىپ جۇرگەن 365 كۇندىك كۇنتىزبەنىڭ يەسى دە, مۇشەل ساناۋعا جانۋارلاردىڭ اتىن بەرگەن دە – تۇركىلەر. تۇركى الەمىنىڭ قارا شاڭىراعىنا يە – قازاقتار. ءارى بۇكىل تۇركى عالىمدارى ەڭ كونە تۇركى تىلىنە ەڭ جاقىن, كونە تۇركى ءتىلىنىڭ ءتۇبىر سوزدەرى ەڭ كوپ ساقتالعان قازاق ءتىلى دەپ, قازاق ءتىلىن تۇركى الەمىنىڭ ورتاق ءتىلى دەپ قابىلدادى.
ەندى مۇشەل اتاۋىنا كىرەتىن جانۋارلاردى تالدايىق. بۇل اتاۋلاردىڭ 11-ىندە داۋ جوق. تەك تىزىمدەگى 5 اتاۋ تۇسىنىكسىز. قازاقشا – ۇلۋ, موڭعولشا – بالىق, قىتايشا – ايداھار.
ايداھار دەگەنىمىز – جىلان. تەك وتە ۇلكەن جىلان. حالىق ەرتەگىلەرىندە وتە قورقىنىشتى بولىپ سۋرەتتەلەدى, ءتىپتى قاناتى بار ۇشاتىن ايداھار دەپ تە باياندالادى. بىراق, انىعىنا كەلگەندە, بۇل ەرتەگى-اڭىزدارداعى اسىرەلەۋ عانا. قانشا ۇلكەن بولسا دا, ول – كادىمگى جىلان. گرەكتەردىڭ تۇرىكتەردى اتقا جابىسىپ قالعان ادام – كەنتاۆر دەگەن سياقتى اسىرەلەۋ.
ال جىلان بۇل مۇشەل كۇنتىزبەدە بار. وندا نەگە ءبىر جانۋار ەكى رەت ەنگەن؟
ماسەلە, شىڭعىسحان باستاعان موڭعول شاپقىنشىلىعىنان كەيىن بار عىلىم-بىلىمىنەن, وركەنيەتىنەن, بارلىق جازبالارىنان ايرىلىپ قالعان تۇركىلەردىڭ تاريحىن, سالت-ءداستۇرىن بۇرمالاعان ورىس پەن قىتايلاردىڭ قۋلىعىندا.
قىتايلار تىزىمدەگى بەسىنشى جانۋاردى ايداھار دەيدى. بىراق, بۇل اتاۋ قازاقتىڭ اتاۋىنا ەش كەلمەيدى. ءبىر كەزدە تۇرىكتەر جاساعان كۇنتىزبەگە قىتايدىڭ توتەمىنە اينالعان قۇبىجىق قالاي ەنىپ كەتكەن؟
قازىر قىتاي جەرىندە ەگيپەتتەگىدەن دە كوپ, ءارى ءىرى پيراميدالار بار ەكەنى انىقتالعان. بىراق, قىتاي ۇكىمەتى بۇل پيراميدالاردى زەرتتەۋگە تىيىم سالىپ, بۇل ولكەلەرگە شەت ەل ازاماتتارىنىڭ بارۋىنا تىيىم سالعان.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن قىتايلار ماو تسزە دۋننىڭ باسشىلىعىمەن ءوز مەملەكەتىن قۇرعاننان سوڭ, مادەني رەۆوليۋتسيا دەگەندى ۇيىمداستىرىپ, قىتاي جەرىندەگى وزدەرىنە تيەسىلى ەمەس, كونە جازبالار ساقتالعان مىڭداعان ەڭبەكتەردى وتقا جاعىپ جىبەرگەن دەگەن پىكىر بار.
قىتايلاردىڭ قازىرگى بار تاريحى ءۇش مىڭ جىلعا جەتپەيدى. ارعى جاعى اڭىز سياقتى, بۇلىڭعىر. ال قازىر قىتاي جەرىنەن وتە كونە تاريحتىڭ كۋاسى ءتۇرلى جادىگەرلەر تابىلىپ جاتىر.
قىتاي ەلى تسين شي حۋان دي پاتشانىڭ مازار كەشەنىن زەرتتەۋگە رۇقسات بەرمەيدى. كەرىسىنشە پيراميدا توبەسىنە توپىراق توگىپ, تاستى ويىپ, تەز وسەتىن اعاشتار ەگىپ تاستاعان. ءوز زامانداستارى ونى «جابايىلار پاتشالىعىنىڭ كنيازى» دەپ اتاعان.
XX عاسىردىڭ باسىندا ەكى اۆستراليالىق ساۋداگەر قىتايدىڭ ورتالىق بولىگىندەگى سىچۋان جازىعىنان جۇزدەن اسا پيراميدانى كورەدى. موڭعول شەكاراسىنا جاقىن جەرگىلىكتى موناستىرداعى موناحتان سۇراعاندا ول بۇل پيراميدالاردىڭ «وتە كونە» ەكەنىن ايتقان. موناحتىڭ ايتۋىنشا, بۇل پيراميدالار تۋرالى جازىلعان جازبالارعا 5000 جىلدان اسقان. سوندىقتان بۇل پيراميدالاردىڭ جاسى ودان دا ارىعا كەتەدى دەپ ەسەپتەيدى.
«قىتاي جەرىندەگى پيراميدالاردى سالعان كىم؟» دەگەن سۇراققا, موناح, كونە جازبالاردا «وزدەرىن «تەمىر ايداھارعا ءمىنىپ, اسپاننان كۇركىرەتىپ جەرگە تۇسكەن كوكتىڭ ۇلىنىڭ» ۇرپاقتارىمىز دەپ اتاعان يمپەراتورلار» دەپ جاۋاپ بەرگەن. پيراميدالاردى سالعان وسى كوكتەن كەلگەندەر دەلىنەدى.
تۇرىك بيلەۋشىلەرى وزدەرىن «كوكتىڭ ۇلىمىز» (قۇداي تەكتىمىز – كوك ءتاڭىرىنىڭ ۇرپاعىمىز) دەسە, ءتاڭىر ءدىنى بويىنشا كوك ءتاڭىرىنىڭ مەكەنى كوكتە – اسپاندا, سوندىقتان دا وزدەرىن كوكتەگى كوك ءتاڭىرىنىڭ ۇرپاعىمىز, اسپاننان تۇسكەنبىز دەگەن.
قازىرگى قىتايلار وسى العاشقى يمپەراتورلار تۋرالى تۇرىك اڭىزىن ايداھارعا اينالدىرىپ العان, قىتايدىڭ توتەمىنە اينالدىرعان.
كۇنتىزبەدەگى «ۇلۋ» دەگەننىڭ ورنىنا وزدەرىنىڭ ايداھارىن قويىپ, قىتاي كۇنتىزبەسى دەپ جۇرگەندەرى شىندىعىندا تۇرىكتەردەن الىنعان.
ال ۇلۋ دەگەنىمىز – كادىمگى تۇرىكتىڭ توتەمى قاسقىر, كوك ءبورى.
تۇرىكتەر اڭىز بويىنشا, وزدەرىن كوك ءبورىنىڭ ۇرپاعىمىز دەپ سانايدى. ءبىر جاۋگەرشىلىك زاماندا اياق-قولى كەسىلىپ جالعىز قالعان بالانى كوك ءبورى ەمىزىپ, باعىپ امان الىپ قالىپ, قازىرگى تۇرىكتەر وسى بالادان, التاي تاۋلارىنان ءوسىپ شىققانى تۋرالى اڭىز بار.
سوندىقتان اقىندار «ءبورىلى – مەنىڭ بايراعىم» دەپ جىرلايدى.
تۇركى حالىقتارىنىڭ بۇل اڭىزىن جاقسى بىلەتىن قىتايلار قاسقىردان بويىن اۋلاق سالادى. سوندىقتان دا ولار ءوز كۇنتىزبەسىنە قاسقىردىڭ ورنىنا ءوز توتەمدەرىن – ايداھاردى ەنگىزىپ, قىتاي كۇنتىزبەسى دەپ ءجۇر.
ال تۇرىك, قازىرگى قازاق كۇنتىزبەسىندەگى ۇلۋ – قاسقىردىڭ اتاۋى.
كوك ءبورى انانى قاتتى قۇرمەتتەيتىن كونە تۇرىكتەر, قاسقىردى اتىن اتاماي ۇلۋ, ءبورى دەپ اتاعان. وسىنى بىلمەيتىن قازىرگى قازاقتار ۇلۋ دەگەندى كۇنتىزبەگە ەنبەك تۇگىلى, كوپشىلىگى بىلە دە بەرمەيتىن ءبىر بەيشارا جاندىكپەن شاتاستىرىپ ءجۇر. بۇل مۇمكىن تۇركىلەردىڭ تاريحىن بۇرمالاعانداردىڭ ادەيى جاساعان ارەكەتى دە بولۋى مۇمكىن. نەگە دەسەڭ, «ەرتەدە عىلىمنان ماقۇرىم» تۇرىكتەر وسىنداي كۇنتىزبە جاساپتى, وعان تۇرىكتەردىڭ توتەمى قاسقىردى ەنگىزىپتى دەگەن ولارعا ۇنامايتىنى انىق.
قورىتا كەلگەندە, بيىلعى جىل ۇلۋ جىلى – تۇرىكتەردىڭ قاسيەتتى ءپىرى كوك ءبورى جىلى.
بۇگىنگى كۇن جاڭا ءداۋىردىڭ دە باسى بولىپ, باياعى مايا كورىپكەلدەرى ايتىپ كەتكەن «21-عاسىر – تۇركىلەردىڭ ءداۋىرى» باستالاتىن كەزەڭ, تۇركىلەردىڭ قارا شاڭىراعىن ۇستاپ وتىرعان قازاقتارعا اۋليە ءماشھۇر ءجۇسىپ ايتقان ەلگە ادال, يماندى, ىسكەر باسشىلار كەلىپ, «قازاقتىڭ قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالايتىن» ءداۋىرى باستالىپ, بەرەكە-بىرلىگى مىقتى, توقشىلىق ءداۋىرىنىڭ باسى بولسىن! ءاۋمين!
بەكجان بەيسەنباي,
ولكەتانۋشى-زەرتتەۋشى
