استانادا «جاڭا الەمدەگى جاڭا قازاقستان» تاقىرىبىنداعى ءبىرىنشى نازارباەۆ وقۋلارى حالىقارالىق فورۋمى ءوتتى.
51 مەملەكەتتىڭ ءمۇيىزى قاراعايداي عالىمدارى مەن ساياسات ساردارلارى «جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت, نۇرى تاسىسىن» دەگەن نيەتپەن استاناعا ات ارىلتىپ, ادەيى كەلدى.
تۇڭعىش پرەزيدەنت كۇنىنە وراي ۇيىمداستىرىلعان جيىن عاسىر رەفورماتورى اتانعان نازارباەۆتىڭ تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنداعى ءرولىن اشىپ كورسەتۋگە زور مۇمكىندىك بەردى.
نازارباەۆ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى قانات ساۋداباەۆ جيىننىڭ كىرىسپە سوزىندە قازاقستاننىڭ دامۋ جولى مەن نازارباەۆتىڭ جاسامپاز قىزمەتى الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرى ءۇشىن زەرتتەۋ نىسانى بولىپ تابىلاتىنىن ايتتى. فورۋمعا قاتىسۋعا 1500-دەن اسا ادامنىڭ ءوتىنىش ءبىلدىرۋى سونىڭ دالەلى بولسا كەرەك.
بۇگىندە الەمگە تانىمال ەكس-پرەزيدەنتتەر, ساراپشىلار مەن ەكونوميستەر, حالىقارالىق ۇيىمدار مەن ءىرى كومپانيالاردىڭ باسشىلارى قازاقستان مەن ونىڭ باسشىسى تۋرالى ەرەكشە قۇرمەتپەن, تاڭدانىسپەن ءسوز ەتەدى.
اقش پرەزيدەنتى باراك وبامانىڭ نازارباەۆتى «الەم باسشىلارىنا ۇلگى بولارلىق تۇلعا» دەپ اتاعانى بار. پان گي مۋن, ۆلاديمير پۋتين, حۋ تسزينتاو, مارگارەت تەتچەر, توني بلەر, دۇنيەجۇزىنىڭ ءوزگە دە بەلگىلى ساياساتكەرلەرى وسىنداي پىكىردە. ويتكەنى, نۇرسۇلتان نازارباەۆ ساياسي ىقپالى تەك جەكەلەگەن مەملەكەت شەڭبەرىندە عانا ەمەس, وركەنيەتتىڭ دامۋىنا دا اسەر ەتكەن دجوردج ۆاشينگتون, ماحاتما گاندي, نەلسون ماندەلا, مۇستافا كەمال اتاتۇرىك, ماحاتحير موحاماد سىندى كوشباسشىلار ءتىزىمىن جالعاستىرىپ كەلەدى.
«ادامزاتتىڭ دامۋى مەن جاڭا مەملەكەتتەر قۇرۋدىڭ شەشۋشى كەزەڭدەرىندە ەرەكشە پاسسيونارلىق جەتەكشىلەر پايدا بولىپ, تاريحقا ەنىپ جاتادى. ولار جاڭا ەلدەر ءتاۋەلسىزدىگىنىڭ سيمۆولى عانا ەمەس, رۋحاني, زياتكەر كوشباستاۋشى رەتىندە دە تانىلادى. وسىنداي پاسسيونارلىق تۇلعالاردىڭ قاتارىنا, ءسوزسىز, قازاقستان حالقىنىڭ الەم تانىعان كوشباسشىسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ جاتادى» دەدى جيىندا بايانداما جاساعان ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى باقىتجان جۇماعۇلوۆ.
ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى مۇحتار قۇل-مۇحاممەدتىڭ تەڭەۋى دە تەگىننەن-تەگىن ايتىلعان جوق. «امەريكالىقتاردا ەجەلدەن قالىپتاسقان, فرازەولوگيالىق اينالىمدا ءجۇرگەن «نەگىزىن قالاۋشى-اكەلەر» اتتى تۇسىنىك بار. مۇنداي كەرەمەت اتاۋعا اقش مەملەكەتتىك قايراتكەرلەرى دجوردج ۆاشينگتون, توماس دجەففەرسون, دجەيمس مەديسون, الەكساندر گاميلتوندار جاتقىزىلاتىنىن ءبارىڭىز ءبىلەسىزدەر. ءبالكىم, بۇل ءمىنبەردەن مەن نەنى مەڭزەگىم كەلىپ وتىرعانىمدى كوپشىلىك ءتۇسىنگەن بولار. ءيا, شىنىمەن دە, نۇرسۇلتان نازارباەۆ بارلىق قازاقستاندىقتار ءۇشىن ءتاۋەلسىز قازاقستاننىڭ «نەگىزىن قالاۋشى-اكەسى» بولىپ تابىلادى. بۇل ەش ارتىق ايتقاندىق ەمەس» دەدى ول.
رۋمىنيانىڭ ەكس-پرەزيدەنتى ەميل كونستانتينەسكۋ دە ەلباسىمىز تۋرالى كەرەمەت پىكىرلەرىمەن ءبولىستى.
«وسىدان 14 جىل بۇرىنعى ۋاقيعا ەسىمە ءتۇسىپ وتىر, – دەپ باستادى ءاڭگىمەسىن, – ول كەزدە مەن باسقاراتىن رۋمىنيا وتە كۇردەلى ەكونوميكالىق كەزەڭدى باستان كەشىرىپ جاتقان. 1998 جىلى قىركۇيەكتە قازاقستان پرەزيدەنتىمەن كەزدەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. كەزدەسۋدەن ءبىر كۇن بۇرىن نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ 1996 جىلى جازعان «XXI عاسىر تابالدىرىعىندا» اتتى كىتابىن وقىپ شىقتىم. وقىپ وتىرىپ, ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى بولعانىن بايقاماي دا قالىپپىن. ادەتتە, ساياساتكەرلەر اتىنان كىتاپ جازۋعا ماماندانعان كوپتەگەن كاسىبي جازۋشىلاردىڭ جازۋ ستيلىمەن جاقسى تانىس بولاتىنمىن. ال, بۇل كىتاپتىڭ ءستيلى مۇلدە ءبولەك ەدى. مەن وزىمە قاجەتتى جاڭا كەڭەستەر, جاڭا باستامالار تاپقانداي بولدىم.
ال, رەسمي كەزدەسۋدەن كەيىن نۇرسۇلتان نازارباەۆتى كىتاپحاناعا كوك ءشاي ىشۋگە شاقىرىپ, ەكەۋمىز جىبەك جولىن جاڭعىرتۋ جايىندا ۇزاق اڭگىمەلەسكەن ەدىك» دەپ ەسىنە الدى.
حالىقارالىق ساياساتتىڭ سوزدىك قورىنداعى «قازاقستاندىق جول», «نازارباەۆ فەنومەنى» ۇعىمدارى الەم الپاۋىتتارىنىڭ وسىنداي رياسىز مويىنداۋلارىنان كەيىن پايدا بولسا كەرەك.
نازارباەۆ وقۋلارىنىڭ ءمارتەبەلى قاتىسۋشىلارىنىڭ ءبىرى بۇۇ باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ پىكىرىنشە, «نازارباەۆ فەنومەنى» ەۋروپا مەن ازيانىڭ, ەكى قۇرلىقتىڭ, ەكى وركەنيەتتىڭ, ەكى ساياسي جۇيە – توتاليتاريزم مەن دەموكراتيانىڭ تۇيىسكەن تۇسىندا تۋدى.
وسى ەكى تۇرلىلىكتى سينتەزدەپ, دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى قۇرمەتتەگەن ەۋروپالىق ءجانە سان عاسىرلاردان كەلە جاتقان ازيالىق ءداستۇردى ساباقتاستىرا وتىرا ءجۇرگىزدى. سول سەبەپتەن دە حالىقارالىق قاۋىمداستىق قازاقستان كوشباسشىسىنىڭ ءىشكى ءجانە سىرتقى ساياساتتاعى سارابدال جولىن جوعارى باعالاپ, ونىڭ ەسىمىن ستراتەگيالىق ويلاۋ قابىلەتى جوعارى تاريحي تۇلعالارمەن قاتار قويادى.
«ادامزات تاريحىنا قاراساق, ناعىز كوشباسشى ەڭ ءبىر اۋىر كەزەڭدە, حالىق باسىنا ۇلكەن قيىنشىلىقتار مەن اۋىر سىناقتار كەلگەندە تاريح ساحناسىنا شىعادى دا, سول باتپانداي, ءزىلماۋىرداي اۋىرتپالىقتى موينىمەن كوتەرىپ شىعادى. باسقاشا ايتساق, تاريحتىڭ ءوزى وسىنداي تۇلعانى تۋدىرادى, ال ولار تاريحتى جاسايدى. ءبىزدىڭ ەلباسى وسىنداي قاسيەتتەردىڭ يەسى جانە قازاقستان تابىسىنىڭ تاريحىن كوز الدىمىزدا جاساعان ادام» دەدى ول.
نۇرسۇلتان نازارباەۆ ساياسات ساحناسىندا ەڭ بەيبىتسۇيگىش كوشباسشى رەتىندە دە تانىمال. ساياسي كوزقاراس, ساياسي مۇددە تۇرعىسىنان پىكىر قايشىلىعىنا بوي الدىرىپ كورگەن جەرى جوق. ونىڭ بەيبىتسۇيگىشتىگىنىڭ ءبىر عانا دالەلى – قازاقستان عالامدىق يادرولىق قارۋعا قارسى قوزعالىستىڭ الدىڭعى قاتارىندا كەلە جاتىر.
جيىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ يۋنەسكو-داعى وكىلى ولجاس سۇلەيمەنوۆ كسرو-نىڭ ەكس-پرەزيدەنتى ميحايل گورباچەۆتىڭ كەزىندە «نازارباەۆ وزگە پرەزيدەنتتەرگە حالىقارالىق قاۋىپسىزدىككە بايلانىستى كۇردەلى ءماسەلەنى شەشۋدىڭ ءۇلگىسىن كورسەتتى» دەگەن ءسوزىن ەسكە ءتۇسىردى.
«راسىندا دا, بۇگىنگى تاڭدا نازارباەۆتىڭ پوليگوندى جابۋ ءجونىندەگى شەشىمى ساياسي دانالىق پەن كورەگەندىكتىڭ ناقتى مىسالى بولا الادى. ءبىزدىڭ رەسپۋبليكا جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋدى تاراتپاۋ جانە يادروسىز الەم قۇرۋ ساياساتىنىڭ ۇلگىسى بولىپ تابىلادى» دەدى ول.
نازارباەۆ وقۋلارىنا قاتىسۋشىلاردىڭ ءبىرى م.ۆ.لومونوسوۆ اتىنداعى ممۋ-ءدىڭ رەكتورى ۆيكتور سادوۆنيچي قازاقستاننىڭ ءبىلىم سالاسىنداعى سەرپىندى ىستەرىنە ءتانتى ەكەنىن جەتكىزدى.
قازاقستانداعى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ جانىنان بىرنەشە عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىقتارىنىڭ قۇرىلۋى عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ ءبىرىگۋىنە, ءناتيجەسىندە, جاستاردى عىلىمنىڭ ەڭ جاڭا جەتىستىكتەرىنە جۇمىلدىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىنىن ايتادى.
«نازارباەۆتىڭ باستاماسى بويىنشا قۇرىلعان ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ مەن رەسەي فەدەراتسياسى پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتيننىڭ بەلسەندى قولداۋىمەن اشىلعان م.ۆ.لومونوسوۆ اتىنداعى ممۋ فيليالى بەلسەندى جۇمىس ءىستەپ كەلەدى. نازارباەۆتىڭ مەنى «ممۋ-دىڭ باعبانى» دەپ اتايتىنى بار. ال, ءبىزدىڭ باق – وركەندەۋ مەن ءبىلىم ارتتىرۋدىڭ كەرەمەت باعى بولارى ءسوزسىز» دەدى ۆيكتور سادوۆنيچي.
اتى الەمگە ايگىلى, اۋزى دۋالى ساياسات ساڭلاقتارى وسىلاي دەپ وي قورىتتى.
1500-دەي ادام قاتىسقان فورۋمعا نەگىزگى تاقىرىپتار بويىنشا 14 پلەنارلىق, 62 پانەلدىك جانە 409 ستەندتىك بايانداما ىرىكتەلىپ الىنىپتى.وعان قوسا, «ۇلت كوشباسشىسى ن.نازارباەۆتىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرى مەن ستراتەگيالىق جوبالارى» اتتى كورمە ۇيىمداستىرىلدى.
شىنار دوسان
