دۆيجەنيە ۆسەلەننوي موجنو ۆىچيسليت, ودناكو چەلوۆەچەسكۋيۋ دۋشۋ يسچيسليت نەۆوزموجنو.
يسااك نيۋتون
قوس پالاتالى پارلامەنت وتكەن جىلى 1 جەلتوقسان – تۇڭعىش پرەزيدەنت كۇنى دەپ جاريالاعاندا «بۇل ورايى كەلگەن وڭدى شەشىم بولدى» دەگەن سوزبەن جارىسا مەنىڭ ويىما دالانىڭ دانا اقىنى دۋلات باباتايۇلىنىڭ:
جايلاۋىڭدى كورگەندە,
جادىرايمىن, جايلانام.
وكسىگىڭدى ويلاسام,
ۇيقى بەرىپ, قايعى الام, –
دەگەن جاقۇت جىرى ورالدى. كوز الدىما ەڭسەسى بيىك ەلىنىڭ جاسامپاز جاقسى ىستەرىن كورگەندە «جادىراپ, جايلاناتىن», ءالى دە شەشىمىن تاپپاعان كۇرمەۋى قاتتى كۇردەلى پروبلەمالارى جايلى ويلاعاندا «ۇيقى بەرىپ, قايعى الاتىن» ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ جارقىن تۇلعاسى كەلدى. جالپى, «تۇڭعىش پرەزيدەنت كۇنى» قازاقستاندىقتار ويلاپ تاپقان جاڭالىق ەمەس. بۇل مەرەكە باتىس ەلدەرىندە باياعىدان بار. مۇسىلمان جۇرتى دا ونى شەت كورمەي, مەرەكەلەپ ءجۇر.
تۇڭعىش پرەزيدەنت كۇنىنە ارنالعان ءىس-شارالار ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرلەرىندە جان سۇيسىنتكەن جاقسى جاراسىممەن جالعاسىپ جاتتى. باق-تىڭ حابارلارىنان بىلگەنىمىز, كوگىلدىر ەكراننان كورگەنىمىز استانا ادەتتەگىسىندەي بۇل تۇستا دا كوسەمدىك تانىتىپ, كوپ ءىس تىندىردى. كوزىقاراقتى حالىقتىڭ ءبارى حاباردار ول وڭدى ىستەردى تىزبەلەپ جاتپاي-اق, ءبارى دە باسشىعا بايلانىستى ەكەندىگىن اتاپ ايتۋ ادىلەتتىلىك بولماق.
ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى جاس ۇرپاق تۇلعاعا قاراپ بوي ءتۇزەيدى. جاسقا عانا ەمەس, جاسامىسقا دا ءۇلگى-ونەگە بولار نۇرسۇلتاننان ارتىق قانداي تۇلعا بار؟! نۇرەكەڭ سىي-قۇرمەتتەن كەندە, اتاق-داڭققا ءزارۋ ەمەس. ۇلت كوشباسشىسىنىڭ كوكەيىندەگى اقيىق ارمان, اسىل مۇرات – ەل قامى. سوناۋ ءبىر جىلدارى, تاۋەلسىزدىكتىڭ ەلەڭ-الاڭىندا-اق «مەن ءۇشىن ەڭ باستى باقىت – قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى» دەپ ەدى. ەلباسى وسى ءسوزىن ءوزىنىڭ حالىققا ارناعان ماعىنالى ومىرىمەن دالەلدەپ كەلە جاتىر.
نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ ويلاعانى تاقتىڭ باعى ەمەس, حالىقتىڭ قامى. ەگەر ول ەل جايىن ەمەس, بيلىك جايلى ويلاسا, كەڭەستەر وداعى ءدۇرىلدەپ تۇرعان كەزدە كسرو-نىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى دە, پرەمەر-مينيسترى دە بولىپ, كرەملدىڭ ءتورىنەن ءبىر-اق شىعاتىن ەدى. ماسكەۋ ءتورىن ۇسىنعاندا حالقىنا قىزمەت ەتۋدى ويلاعان نۇرەكەڭنىڭ سول اسا بيىك بيلىكتەن باس تارتقانى الەمگە ايان. اۋەجايعا, قالاعا اتىن بەرۋگە دە قارسى بولدى نۇرەكەڭ. ونىڭ سەبەبىن سۇراعاندارعا, «بولاشاق ۇرپاق بۇل قالاعا بۇل كىسىنىڭ اتىن نەگە قويعان؟» دەگەننەن گورى, «نەگە ونىڭ اتىن قويماعان؟» دەگەن ساۋال سالماقتى ەمەس پە؟» دەپ جاۋاپ بەردى ەلباسى.
انا ءبىر جىلدارى ەلباسى «2020 ستراتەگياسىن» جاساعاندا ۇمىتتەن گورى كۇدىك باسىم بولعانى بار. ەندى ەلىمىز ونى دا ەڭسەرىپ, «2030 ستراتەگياسىنا» قول سوزدى. ءسويتىپ, قازاقستان ءبىر بيىكتەن ەكىنشى ءبىر بيىككە كوتەرىلىپ كەلەدى. جيىرما جىلدا جيىرما عاسىردىڭ جۇگىن ەركىن كوتەرگەن قازاقستاننىڭ الەم مويىنداعان بالاما اتى —عاجاپستان! 2010-2014 جىلدارعا ارنالعان ۇدەمەلى يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسى ەلىمىزدىڭ ونان ءارى دامۋىنا قۋاتتى سەرپىن بەردى.
سىرتقى ساياساتتا كوپ ۆەكتورلى مودەلدى تاڭداپ, بۇۇ, ەقىۇ, تمد, اوسشك جانە باسقا دا اسا بەدەلدى حالىقارالىق ۇيىمدارعا ءمۇشە بولعان قازاقستان قۋاتى جاعىنان الەمدەگى ءتورتىنشى ورىندى يەلەنگەن يادرولىق ارسەنالدان ءوز ەركىمەن باس تارتىپ, 1991 جىلى تامىز ايىنىڭ جيىرما توعىزىندا سەمەي يادرولىق سىناق الاڭىن جابۋ جايلى اسا باتىل, كورەگەن شەشىم قابىلدادى. وسى تاريحي جارلىققا قول قويۋ ارقىلى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى بەيبىتشىلىك سۇيگىش سىرتقى ساياساتتى بولاتتاي بەرىك ەتتى. اقش, جاپونيا, قىتاي, رەسەي, تۇركيا, ەۋرووداق ەلدەرى ستراتەگيالىق ارىپتەسىنە اينالعان قازاقستان الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەردىڭ ءتورتىنشى سەزىن ءوتكىزىپ, ولاردىڭ كوشباسشىلارىن ءبىر ۇستەلدە توعىستىردى.
ەرى كەمەڭگەر, ەلى ەڭبەككەر بولسا, اڭىزدىڭ ءوزى اقيقاتقا اينالادى. سوزىمىزگە كوپ دالەلدىڭ ءبىر پاراسىن عانا ايتايىق. قازاقستان حالقى, قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ كۇل-تالقانى شىعىپ قيراعان, ەكونوميكاسىنىڭ قيۋى كەتىپ, قيسايعان ەلدە جاڭادان مەملەكەت قۇردى. باسقارۋ جۇيەسى باياعىدان جولعا قويىلعان بار مەملەكەتتى باسقارۋ دا وڭاي ەمەس. جاڭا تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىن قۇرۋ – ءشول دالانى گۇلدەندىرىپ, تاقىر جەردەن تاۋ تۇرعىزعانمەن بىردەي. ولاي بولسا, ن. نازارباەۆ – مەملەكەت قۇرۋشى كەمەڭگەر ەر, ونى قولداپ, وعان قۋات بەرگەن, قانات بىتىرگەن قازاق ەلى – ەڭبەككەر ەل! بۇل – ءبىر. ەكىنشى – بار بولعانى ون جىلدا قۇلپىرعان جاڭا استانا سالىپ, الەمدەگى ەڭ وزىق ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋعا ۇمتىلۋ دا اقيقاتقا اينالعان اڭىز. ەرتەگىنىڭ دە اۋقىمىنا سىيمايتىن, اڭىزدان دا اسىپ تۇسكەن ەڭ ۇلكەن اقيقات – قازاقستاننىڭ OSCE-گە – ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك پەن ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا توراعا بولۋى. بايىرعى, باي مەملەكەتتەر ساپ تۇزەگەن, اسقاقتاعان اق جاعالى, مەنمەن ەۋروپا مەملەكەتتەرىنە توراعا بولىپ, تورگە وزىپ, بيلىك ايتپاق تۇرماق, قازاق قاشان ونىڭ بوساعاسىنان سىعالاي الىپ ەدى؟! وسىدان جيىرما جىل بۇرىن ءبىز وسىنداي بيىككە كوتەرىلەمىز دەپ ارمانداي دا الماۋشى ەدىك, مۇنداي بيىك مارتەبە ءوڭىمىز تۇگىل تۇسىمىزگە دە كىرگەن جوق. ونى ايتاسىز, وعان, تىپتەن, اڭىزدىڭ اۋقىمى جەتپەگەن ەدى. ەندى, مىنە, ءتۇسكە كىرمەگەن, قيالدىڭ دا قۇشاعى جەتپەگەن بيىككە وڭىمىزدە شىقتىق. ءتاۋبە, تاۋبە دەلىك, اللا تاعالا ءتىل-كوزدەن ساقتاي گور.
ال, وسى تاريحي ۇلى جەڭىسكە قالاي جەتتىك دەگەندە, ەڭ الدىمەن, قايتالاپ ايتار, قاداپ ايتار ءبىر شىندىقتى ەشقاشان, ەشكىم دە اينالىپ وتە الماسا كەرەك. ول شىندىق – ەر مەن ەلدىڭ تاريحي ۇلى جەڭىسى – كورەگەندىك پەن كول-كوسىر ەڭبەك جەمىسى. ەلىن ءسۇيمەگەندى, ەشكىم دە سۇيمەيدى. تاۋدىڭ بيىكتىگىن, تەڭىزدىڭ تەرەڭدىگىن جانىندا, جاعالاۋدا تۇرىپ تاني بەرمەيسىڭ. اسقار تاۋ الىستاعان سايىن بيىكتەي بەرەدى, تەڭىز تەرەڭىنە بويلاعان سايىن قۇدىرەت-كۇشىن تانىتىپ, قۇپياسىن اشادى. سول سياقتى, ۋاقىتتىڭ ءوزى تۋدىرعان تاريحي تۇلعالاردى ول جەر باسىپ, كوز الدىڭدا جۇرگەندە انىق تانىپ, تاريحي وقيعالاردى تولىق ءتۇسىنىپ, باعالاي دا بەرمەيسىڭ. تاريحي تۇلعا الداعىنى كورىپ, اسقار بيىكتەرگە باستايدى. ونىڭ ويى مەن ءىسى عارىشتىق جىلدامدىقپەن جۇيتكىگەن ۋاقىتتىڭ الدىن وراپ جۇرەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بۇكىل حالىق سايلاعان تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆ قاي ولشەممەن, قاي بيىكتەن قاراساڭ دا اسقارى ەشقاشان الاسارمايتىن تاريحي ۇلى تۇلعا! سەگىز ەمەس, سەكسەن, بالكىم, سەگىز ءجۇز قىرلى نۇرەكەڭنىڭ تالايىمىزدى تامساندىرعان تاماشا ءبىر قىرى – ونىڭ ارمانى ەشقاشان الاسارعان ەمەس. ءبىر بيىكتەن كەيىن تاعى ءبىر بيىككە ۇمتىلۋ, ۇمتىلىپ قانا قويماي ءساتتى سەكىرۋ ءتان وعان. ەل مۇددەسى, حالىق باقىتى ءۇشىن قيالداعى ارماندى ىسكە اسىرىپ, اڭىزدى اقيقاتقا اينالدىرۋ – باستى مۇراتى. الىس جولدى جاقىنداتىپ, اسىل مۇراتقا جەتكىزەتىن كەمەل ويلى كەمەڭگەرلىكتى دە تابيعات-انا وعان جومارتتىقپەن سىيلاعان. اندرەي بەلىيدىڭ ءبىر ءسوزى بار: «اقىلدى ادامدار ىقپالدى بولادى» دەگەن. ەقىۇ-عا توراعا بولۋ – ەڭ الدىمەن ن.نازارباەۆتىڭ ارقاسىندا جۇزەگە اسقانى شىعار كۇندەي شىندىق. توراعا بولۋعا تالپىنىپ, ۇسىنىس بەرۋ – بيىككە ۇمتىلۋ, ارماننىڭ بيىكتىگى بولسا, ونى جۇزەگە اسىرۋ – كەمەل ويلى, كەڭ تىنىستى كەمەڭگەر ساياساتتىڭ جەمىسى.
توراعا بولۋ دا تاريحي ۇلى جەڭىس, ارينە. ال, ەندى توراعالىقپەن شەكتەلىپ قالماي, ون ءبىر جىل بويى ءوتپەگەن ءساميتتى استانادا وتكىزۋ, وعان ەلۋ التى مەملەكەتتىڭ باسشىلارىن شاقىرىپ, سامميتكە قاتىناسۋعا كەلىسىم الۋ – العىرلىق قانا ەمەس, ساياساتتاعى دانىشپاندىق, تاريحي ەرلىك!
ءوزىڭىز ويلاپ قاراڭىز, وزگە ەلۋ التى ەلدىڭ ءبىرىنشى باسشىلارىن ءبىر مەزگىلدە ءبىر جەرگە جيناۋ – تاريحتا بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن وقيعا. مۇنداي ۇلى ءىستى كەشەگى جارتى الەمدى اشسا الاقانىندا, جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستاعان اسا قۋاتتى ۇلى دەرجاۆا – كەڭەس وداعى دا جۇزەگە اسىرا العان جوق. ءارى كەتكەن ۆارشاۆا شارتىنا قاتىسقان ونشاقتى مەملەكەتكە عانا ءسوزىن وتكىزە الاتىن. بۇگىنگى اسا بەدەلدى حالىقارالىق ۇيىم – بۇۇ-دا مۇنشالىقتى كوپ مەملەكەت باسشىلارىنىڭ باسىن ءبىر كەزدە ءبىر جەرگە قوسا الماي ءجۇر. بۇل قيىننىڭ قيىنى عوي. ءتىپتى, ءمۇمكىن ەمەستەي. سەبەبى, باسقا ەمەس, ءىرى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرىنشى باسشىلارىنىڭ ىنتاسى بولسا دا ۋاقىتقا بايلانىستى ءمۇمكىندىكتەرى بولا بەرمەيدى. سوعان قاراماستان سولاردىڭ ءبارىن – الەمدىك دەڭگەيدەگى اسا ءىرى ساياساتكەرلەردى ۇگىتتەپ, ايتقانىنا كوندىرۋ, ءبىر مەزگىلدە, ءبىر ەلگە – قازاقستانعا جيناۋ نۇرسۇلتاننان باسقا قاي ساياساتكەردىڭ قولىنان كەلىپ ەدى؟! ەلباسىمىزدىڭ وسىناۋ تاريحي ەرلىگىنىڭ قۇپياسىنا «مۋدروست لۋچشە ۆوينسكيح ورۋدي (ەحكلەسياست, گل.9.ست.18) دەگەن انىقتاما ايقىن جاۋاپ بەرەدى.
«جەر بەتىندەگى عۇلاما دانىشپاندار اسپانداعى جۇلدىزدارعا ۇقسايدى. جەردە دە, سۋدا دا جۇلدىزدارعا قاراپ جول تابۋعا بولادى… جۇلدىزدار بولماسا اداسۋى ءمۇمكىن». 2010 جىلعى جەلتوقسان ايىنىڭ ەكىسى كۇنى ساعات تۇنگى ون ەكىدە ەلىمىزدىڭ باس قالاسىندا استانا دەكلاراتسياسى قابىلدانعان ساتتە مەنىڭ ويىما «مىڭ حاديستەگى» عۇلاما دانىشپانداردى جۇلدىزعا تەڭەگەن وسى ءبىر ايتارى انىق, بوياۋى قانىق بەينەلى سوزدەر ورالدى. استانا سامميتىندە باس قوسقان 56 ەلدىڭ باسشىلارى وڭشەڭ اقىلمان, وڭكەي «سەن تۇر, مەن اتايىن» سىندى ىعاي مەن سىعايلار عوي. ءوز ەلدەرىندە مىڭداردىڭ عانا ەمەس, ميلليونداعان ادامداردىڭ كوشىن باستاپ جۇرگەن ولار «مىڭ حاديستە» ايتىلعانداي, اسپانداعى جۇلدىزدار ەمەس پە؟ قاراڭعى ءتۇندە ادامداردىڭ جۇلدىزدارعا قاراپ جول تاباتىنى راس قوي. ەندەشە, استانا سامميتىندە ءوز ەلى, ءوز حالقىنىڭ ءمۇددەسىن قورعاپ, ءسوز سايىسىنا, وي جارىسىنا تۇسكەن ساياسات ساڭلاقتارىن اسپانداعى جۇلدىزعا تەڭەسەك, ايىپ پا؟ جۇلدىز بولۋدى دا جاراتقان يەم ەلدىڭ ءبارىنىڭ ماڭدايىنا جازباعان. ولاي بولسا, جۇلدىز بولۋ دا باقىت. ال, جان-جاعىنا ساۋلە شاشقان جارىق جۇلدىز بولۋ — ادامدى تاڭداپ تاباتىن, تالعاپ قوناتىن اسا ۇلكەن باق, سيرەك باقىت. «استانا دەكلاراتسياسىن» قابىلداۋ بارىسىندا پىكىر الۋاندىعىنان تۋعان قيىن ساتتە قيالاپ جول تاپقان ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ جۇلدىزداردىڭ سۇلتانى — جارىق جۇلدىز.
اسىرا سىلتەپ, ارتىق ماداقتادى دەمەڭىزدەر. نۇرەكەڭ ءبىزدىڭ ماداعىمىزعا ءزارۋ دە ەمەس. ماقتاۋ, ماداق كەرەك بولسا ەلۋ التى ەلدەن كەلگەن دەلەگاتسيا باسشىلارىنىڭ ءبارى دە نۇرەكەڭە دەگەن قۇرمەتىن جاسىرماي, ماقتاۋىن اسىردى. ءبىزدىڭ ەلباسىمىزدىڭ اتىنا ايتىلعان جىلى لەبىز, ماداق سوزدەرىن ساۋىسقاننان دا ساق, جوعارى باعا بەرۋگە وتە ساراڭ سارابدال ساياساتشىلاردىڭ ەلدىڭ بارىنە بىردەي بۇلاي اعىنان جارىلىپ, اقتارىلا بەرمەيتىنى تاعى تالاسسىز. «ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت, كوللەكتيۆتىڭ جىرىن ايت» دەپ بەيىمبەت مايلين ايتپاقشى, بارىنەن بۇرىن استانا ءسامميتىنىڭ ۇتىمدى دا ۇتقىر, ءساتتى دە شەبەر ۇيىمداستىرىلىپ, تابىستى وتكەنىن ايتساڭشى!
مىنە, وسىناۋ تاريحي ۇلى وقيعالار مەن ەلىمىز كوتەرىلگەن اسقارالى بيىكتەر ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى. قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ كەمەل ويلى كەمەڭگەرلىگىن الەمگە ايگىلى ساياساتكەرلەر دە مويىندادى.
اسا كورنەكتى ساياساتكەر وتتو بيسمارك ايتقان «ەلدى باسقارۋدىڭ جاقسى جۇيەسىنە» قول جەتكىزگەن ەلباسى «جاقسى باسقارۋشىلاردى» دا جاساقتاي الدى. وعان نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ شەكپەنىنەن شىققان قايرات ءمامي, يمانعالي تاسماعامبەتوۆ, سەرىك احمەتوۆ, قاسىم-جومارت توقاەۆ, قىرىمبەك كوشەرباەۆ, مۇحتار قۇل-مۇحاممەد, يگور روگوۆ, ماحمۇت قاسىمبەكوۆ, سەرىك ءۇمبەتوۆ, بەكتاس بەكنازاروۆ, وڭالسىن جۇمابەك, اناتولي دەرنوۆوي, ومىرزاق شۇكەەۆ سىندى كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ قارىمى مەن الىمى ايقىن ايعاق. كەيىنگى جىلدارى بيلىكتىڭ بيىك باسپالداعىنا كوتەرىلگەن اسەت يسەكەشوۆ, نۇرالى ءسادۋاقاسوۆ, نۇرلان نوعاەۆ, قايرات قوجامجاروۆ, دارحان مىڭباي, مارات تولىباەۆ, ەرلان ارىن, باعلان مايلىباەۆ, باۋىرجان بايبەك سەكىلدى قايراتكەرلەردىڭ العاشقى ءساتتى قادامدارى قۋانتادى. بيسمارك ايتقانداي, «ەلدى باسقارۋدىڭ جاقسى جۇيەسى بولماسا جاقسى باسقارۋشىلار دا بولماس ەدى».
ەڭ ۇلكەن قۋانىش – ەلىمىز جىل, اي سايىن عانا ەمەس, اپتا سايىن جاڭا ءبىر بيىكتەن كورىنىپ كەلەدى. سونىڭ ايقىن ءبىر ايعاعى – كۇنى كەشە عانا قازاقستان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى باس اسسامبلەياسىنىڭ 67-سەسسياسى شەڭبەرىندە وسى ۇيىمنىڭ ادام قۇقىعى جونىندەگى كەڭەسىنە مۇشەلىككە سايلاندى. بۇل – ەلىمىزدەگى دەموكراتيا دامۋىنىڭ بيىك ءبىر بەلەسى. قازاق مەملەكەتىنىڭ مەرەيىن اسىرىپ, حالىقارالىق ارەناداعى بەدەلىن اسقاقتاتقان مۇنداي جەمىستەر مەن جەڭىستەردىڭ الدا دا جالعاسا بەرەرىنە سەنىم زور. سەبەبى, ەل تىزگىنى ەل باعىنا تۋعان ەر, كەمەل ويلى كەمەڭگەر ن.نازارباەۆتىڭ قولىندا.
تەرەڭ تەڭىز تارتىلمايدى, تەرەڭ وي سارقىلمايدى.
ءسابيت دوسانوۆ,
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى
