Qai jerıŋ auyrsa, janyŋ sol jerde tūrady, būl rette aiaq-qolyŋ sau, közderıŋ körse «Ekı közıŋ – şyraǧyŋ, ekı aiaǧyŋ – pyraǧyŋ» deitın ülkenderdıŋ aitqanynyŋ dūrystyǧyna köz jetkızesıŋ. Aurudyŋ qai-qaisysy da jaqsy emes, äsırese, jürıp-tūratyn tırek-qimyl funksiiasynyŋ būzyluy adamǧa köp qiyndyq keltıredı. Jaraqattanu barlyq jastaǧy adamdardyŋ densaulyǧy men ömırıne öte qauıptı. Jyl saiyn älemde ärtürlı jaraqattardyŋ saldarynan 5 mln adam köz jūmady eken, būl şamamen, jalpy ölım sanynyŋ 9 paiyzyn qūraidy. Köbınese adamdar özınıŋ beiǧamdyǧy men abaisyzdyǧy nemese bıreudıŋ qylmystyq nemqūraidylyǧy men jauapsyzdyǧynan jaraqat alady, mügedek bolyp qalady, ömırınen aiyrylady. Bız osy rette Astana qalalyq №4 emhananyŋ joǧarǧy sanatty travmatolog-ortoped därıgerı Beibıt Aliakparovqa bırneşe saual qoiǧan edık.
– Beibıt Sabetūly, adamdar qandai şaǧymmen köp keledı? Köbıne qandai jaraqattar köp kezdesedı?
– Jyl boiy bızge adamdar türlı jaraqattarmen keledı. Sonyŋ ışınde orta jastaǧy jūmys ıstep jürgen tūrǧyndar türlı şaǧymmen qabyldauymda bolady. Äsırese, küz ben qys uaqytynda, sondai-aq qystyŋ köktemge ūlasqan kezınde ökpek jel, ombylaǧan qar men köktaiǧaqta, köbıne ülken kısılerge, jasy ūlǧaiǧan adamdardyŋ jüruı qiyndap, taiǧanaqtap, qol-aiaǧyn syndyryp, jaraqattanǧan jandar köbeietını ras.
– Jaraqattanuşylyqtyŋ negızgı sebebı osy ma?
– Maman retınde negızgı sebebı dep adamdardyŋ dūrys aiaq kiım kimeuın aitar edım. Öitkenı aiaq kiımnıŋ dūrys boluy – adamdardyŋ densaulyǧyna erekşe äser etedı. Būrynǧy köksegenımız emes, bıraq aituymyz kerek, būryn ortopediialyq tabanǧa yŋǧaily aiaq kiımder ortaq standarttarǧa sai satylymǧa şyǧarylatyn, arnaiy mamandardyŋ tekseruınen ötıp, aiaq kiım sapasy baqylanatyn. Kışkentai büldırşın täi-täi basyp jürgen kezınen-aq osyndai ortopediialyq aiaq kiımdı kise, ol balany bolaşaqta «maitaban» boludan saqtaidy. Ondai sapaly aiaq kiımder taiǧanaq bolmaidy, kedır-būdyry aiaq tabandaryna öte paidaly bolatyn. Aiaq kiım ystyq kezde terlemeitın sapaly bolsa, küz ben qysta taiǧanamaityn jaqsy materialdan jasalǧan bolsa, adamdardy köp qiyndyqtan aman saqtap qalary sözsız.
Sosyn öndırıstegı jaraqat degen būryn köp boldy. Qazır būl azaidy, soŋǧy uaqytta köbıne tūrmystaǧy jaraqattanuşylyq basym bolyp keledı. Jaraqattanuşylyqtyŋ 2-3 paiyzy jol-kölık oqiǧalaryna qatysty bolady. Olardy jedel järdemmen stasionarlyq emge, travmatologqa bırden aparady. Rentgenge tüsıp, jaraqat deŋgeiı anyqtalǧasyn jergılıktı emhanadaǧy travmatolog därıger ärı qarai emdeudı jalǧastyrady. Jalpy, jaraqattanuşylyq degende, äsırese, qoldy syndyrǧandar, sosyn aiaǧyn syndyryp alǧandar köp keledı. Aiaǧynan jaraqattanǧandardyŋ köbısı 80 paiyzynan astamy tobyǧyn şyǧaryp alyp keledı, mamandar olarǧa jedel kömek körsetedı, qalǧan em emhanada jalǧasady.
– Jaraqat jasyna qarai jazylady degen ūǧym bar. Osy qanşalyqty ras?
– Ol ras. Synǧan jer adamnyŋ jasyna qarai bıtedı. Nauqastyŋ densaulyǧyna orai, immunitetıne qarai bıtetını de şyndyq. Sondai-aq därıger bergen em-domdy uaqtyly qalai saqtauyna da köp närse bailanysty. Der kezınde emdelıp, baqylau maqsatynda uaqtyly rentgenge tüsıp, därıgerdıŋ aitqandaryn būljytpai oryndasa, gipstı ūstau merzımın saqtasa, jaraqattanǧan jer qiyndyqsyz jazylady dep aita alamyn.
– Jaraqattanuşylyqtyŋ aldyn alu mümkın be?
– Aldyn aluǧa, ärine, bolady. Qys uaqytynda jaŋa aityp ötkenımdei, dūrys aiaq kiım kiıp, özı jüretın baǧytyn aldyn ala aiqyndap alyp, naqty maqsatpen qozǧalsa, problema bolmaidy. Joldan öterde baǧdarşamnyŋ jasyly janyp tūrsa da ekı jaqqa mūqiiat qarap, anyq közı jetkende ǧana qarsy betke qauıpsız ötkenı jön. Öitkenı qazır qozǧalys qūraldary, kölıkter köşede jiı kezdesedı. Moped, samokat, velosiped, taǧy basqa jyldamdyqty asyrǧan qūraldar köp. Abailamasa, aiaq astynan jaraqattanyp qaluyŋyz äbden mümkın. Jalpy, adamnyŋ densaulyǧy özıne tıkelei qatysty. 90 paiyz jaǧdai adamnyŋ özın-özı qorǧap, saqtanyp jüruıne bailanysty, tek qana on paiyzy ǧana därıgerlerdıŋ qarauyna qatysy bar.
– Sız osy salada qanşa jyl jūmys ısteisız?
– Men travmatolog maman retınde 37 jyldan berı adamdardy emdeumen ainalysyp kelemın. Ereimentau audanynyŋ tumasymyn, tuǧan jerım osy Aqmola oblysynda. Selinograd medisinalyq universitetın oqyp bıtırgesın osy salada Pavlodarda 30 jyl jūmys ıstedım. 5 jyl auruhanada travmpunktte, 20 jyl stasionarda, 10 jyl ekstremaldy travmatologiiada jūmys ıstedım, türlı otalardy jasadym. Bılıktılıgım joǧary, türlı otalar jasaudan lisenziialarym bar. Jasym eluden asqasyn, qan qysymy joǧarylai beretındıkten, qyzmetımdı qalalyq emhanada jalǧastyrudy jön kördım. Osy emhanada 5 jyldan berı travmatolog-ortoped därıger retınde nauqastardy qaraimyn. Jaraqattanumen bırge adamdardyŋ sozylmaly nemese qosarlana auyratyn nauqastaryn da därıger jete bıluı tiıs. Osy rette ota jasaǧan kezdegı bılıktılık, alǧan bılım, täjıribe köp kömektesedı. Mysaly, qant diabetı nemese qan qysymynyŋ joǧary boluy, qalqanşa bezıne qatysty aurular jaraqattyŋ jazylu-jazylmauyna tıkelei äser etedı. Dūrys tamaqtanyp, dūrys ūiyqtap, demalmaǧan adam, sozylmaly auruyn emdemegen nauqastyŋ jaraqat alǧan jerı oŋailyqpen jazyla qoimaidy. Osyny erekşe eskergen läzım.
– Jaraqattanǧan adam künnıŋ raiyna orai syrqyrap auyratyny ras pa? Aiaq-qol tırek funksiiasy būzylǧan nauqastardy emdeu joldary qandai?
– İä. Jas kelgen saiyn būrynǧy jaraqattardyŋ orny syrqyrap, buyndary auruy äbden mümkın. Artroz, artrit, taǧy basqa aurular qozady, auyrǧan jerge tūz jinalyp, şemırşektenıp, sary su jinalyp, buyndar syrqyrai bastaidy. Mūndai nauqastardy apparatpen äbden zerttep, bazylap, «Sızge protez jasau qajet, qazır protez jasauǧa jaramdy densaulyǧyŋyz erteŋ jaramsyz bolyp qaluy kädık, sondyqtan jürıp-tūruyŋyzǧa kömektesetın protezdı şūǧyl jasauyŋyz qajet, otany der kezınde jasamasa, keiın keş bolady» dep ünemı keŋes beremız. Jambas buynyn totaldı endoprotezdeu, taǧy basqa otalar joǧary bılıktı mamandardyŋ arqasynda jüzege asady.
– Travmatolog därıgerdıŋ basqadan basty erekşelıgı nede dep esepteisız?
– Terapevt därıgerlerge qaraǧanda bız şūǧyl äreketke, jedel em jasauǧa ärekettenıp üirengenbız, şeşımdı şūǧyl qabyldap, nauqastyŋ jaǧdaiyn jaqsartuǧa barymyzdy salamyz. Qoly synǧan adamǧa ma, aiaǧy synǧan adamǧa alǧaşqy kömektı kımge beruımız kerek degende auruyn anyqtaityn taŋǧyştardy jedel aiqyndap, bailaimyz, sosyn auyrsynudy basatyn därılerdı egemız, nauqasqa şūǧyl kömek körsetemız. Eger basqa qauıptı auruy anyqtalǧan jaǧdaida tez arada jedel järdem şaqyryp, basqa auruhanaǧa jöneltıluın qadaǧalap, bırınşı kömektı jedel körsetemız. Minuttar, sekundtar sanalǧan syn şaqta därıgerdıŋ şapşaŋ qimyly, bılıgı qanşama adamdy ölımnen aman alyp qalyp, auruynyŋ ärı qarai jazyluyna tıkelei äser etetının senımmen aita alamyn. Operativtılık, jedeldık – basty qaruymyz. Jedel äreketke ömırımız üirengendıgı sonşalyqty, üide de tamaqty asyǧyp ışemız ünemı. Nauqasty jedel qarap üirengenbız. Jedel järdemmen kelgen janǧa bırınşı kömektı beruge müddelımız, sondyqtan, ärıptesterımnıŋ eŋbegı qandai da qūrmetke laiyqty dep esepteimın.
