Qolyma tüsıp otyrǧan tömendegı derektemeler Abylai hannyŋ elı üşın atqarǧan auqymdy şarualarynyŋ taǧy bır tyŋ däiegı dep tüsınemın. Jaŋa tabylǧan mūraǧat qūjattaryna qarap otyryp, qazaq hanynyŋ asa ırı saiasatker ärı öz zamanynda ırı diplomat bolǧandyǧyn aŋǧaru qiyn emes.
HVIII ǧasyrdyŋ ortasy – Joŋǧar handyǧynyŋ jer betınen joiyla bastaǧan şaǧy. Osy bır tarihi kezeŋde Qazaq handyǧy men Sin patşalyǧy ırgeles körşıge ainalyp, bır-bırımen tıkelei qarym-qatynasta bola bastady. Būl qarym-qatynas bır jaǧynan ekı eldıŋ keibır müddelerın tüiıstırse, ekınşı jaǧynan bırsypyra kürdelı tarihi mäselelerdı tudyrǧan. Mysaly, sol däuırdegı qazaq bileuşılerınıŋ Sin patşalyǧyna jıbergen ärtürlı sipattaǧy hat-qūjattary şaŋ basqan mūraǧattarda saqtalyp keldı.
Sin patşalyq mūraǧatyndaǧy şaǧatai, tot-moŋǧol jäne mänju tılderınde hattalǧan qūjattar arqyly Abylai hannyŋ äleumettık jäne elaralyq diplomatiiasy jaiynda jaŋa derekterdı qolǧa tüsıruge mümkındık aldyq.
Būl mäselelerdıŋ şyn mänın aşu üşın ǧalymdar tyŋ dereközder negızındegı ǧylymi taldaular jasauy kerek. Osyǧan deiın qūpiia qūjattar esebınde saqtalyp kelgen mūraǧat qūjattary tarih üşın bırşama jaŋalyq äkelude. Atalmyş däuırde mänju-qytailar jinaǧan Qazaq dalasy şyǧys bölıgınıŋ tarihi geografiiasyna, sol ölkenıŋ saiasi, ekonomikalyq, etnikalyq jaǧdaiyna jäne qazaq-qytai qarym-qatynasyna qatysty mälımetterdıŋ köbısı derlık audarylmaǧandyqtan nemese ädeiı qūpiia ūstap kelgendıkten osyǧan deiın jūrttyŋ nazaryna ılınbegen. Künı bügınge deiın Qytaidaǧy qūpiia mūraǧattar arasynan otandyq ǧalymdar 50-den astam Sin patşalyq qūjattaryna saraptama jasap, olardyŋ negızgı mazmūny men tarihi mänın anyqtady.
Tömende bız Abylai hannyŋ Sin patşasyna jazǧan diplomatiialyq hattarynyŋ köşırmelerı men audarma nūsqalaryn körıp otyrmyz.
Abylai hannyŋ 1760 jyldyŋ soŋynda Sin patşasy Sianlunǧa joldaǧan hatynyŋ mänju tılındegı audarma nūsqasynda bylai delıngen eken:
– elımnıŋ qonystary: şyǧysy – Chorgo jerıne, oŋtüstıgı – Şarabelge, ortasy – Lepsıge jetıp tūr.
– ūly Ejen menıŋ keleşek ūrpaǧymnyŋ, menıŋ balalarymnyŋ qolynda saqtalatyn qyzyl taŋba basylǧan hat joldap bergei.
Abylai hannyŋ sin patşasy Sianlunǧa jazǧan haty. Bızge būl hattyŋ tek mänju tılındegı audarma nūsqasy jetken. 1771 jyly jazylǧan būl hattyŋ mazmūny mynadai:
• Torǧauyt… tūtqyndardyŋ aitularyna qaraǧanda, noian Data Alaq-ūla, Qūlja jäne Hainūq syndy jerlerdegı uletterdı bastap, būryttarǧa baryp qosylmaq eken.
• Torǧauyttar Alaq-ūladan ketken şaqta, senderdıŋ 500 adamdaryŋdy öltırıp ketken edı. Endı mıne, olar qaityp kelıp, maǧan joryq jasauda. Sender osylardy özderıŋ baǧyndyryp alsaŋdar.
• [Torǧauyttar] Alaq-ūlaǧa bara qalǧan künde, onsyz da müşkıl haldegı el-jūrt qaiǧyly jaǧdaiǧa duşar boluy yqtimal ‒ būryn Künqojy men Aiqoja [kezınde] däl solai bolǧan: olar Iаrkentke kırgende, jaǧdai şielenısıp, tek apat tuyndatqan.
Mūnda Abylai han öz kezınde Tarbaǧatai men Jetısu jerınen aidalǧan Datanyŋ qaitadan Tarbaǧatai öŋırı men Jetısu jerıne baryp, ondaǧy qazaq jūrtymen jau-lasyp jatqan būryttarmen (qyrǧyzdarmen) bırlesıp, qazaqtarǧa qarsy şyǧuyna jol berılmeitıdıgın aitqan. Sonymen bırge, Abylai hannyŋ mūnda älgı Data esımdı qalmaqtyŋ öz kezınde Sin armiiasyn qyrǧandyǧyn mänju-qytailardyŋ esterıne salyp, Sin patşalyǧynyŋ küşı arqyly qalmaqtardy joiudy nemese Qazaq jerınen alastatudy közdep otyrǧany anyq baiqalady.
1767 jylǧy Abylai hannyŋ Sin patşasy Sianlunǧa tot-moŋǧol tılınde (qalmaq tılınde) jazǧan haty bolyp tabylady. Hattyŋ mazmūny mynadai:
• Būryttar men Erdeni bırlesıp, bızdıŋ Ūly jüzımızdı şapqan edı, sol sebepten byltyr bız de joryq jasap, būryttardy baǧyndyrdyq;
• Būhara, Samarqan jäne sol maŋdaǧy halyqtardyŋ barlyǧy bızben tatu-tättı qarym-qatynasta, tek batysymyzda tūratyn Erdeni jūrtymyzǧa tynyştyq bermei, jiı şabuyldap keledı;
• Älgıler ylǧida qamaldyŋ ışınde tyǧylyp alyp, şaiqasqa şyqpaidy.Qamaldaryn qirataiyq desek, zeŋbıregımız joq. Osy sebepten bız Ūly Ejen Boǧda hannan zeŋbırek jäne äskeri küş sūraimyz.
Abylai hannyŋ 1767 jylǧy sin patşasy Sianlunǧa tot-moŋǧol tılınde (qalmaq tılınde) jazǧan haty
Abylai hannyŋ 1760 jyly sin patşasy Sianlunǧa joldaǧan hatynnyŋ mänju tılındegı audarma nūsqasy
