Tiıstı organdar tarapynan keşendı ıs-şaralar qabyldanyp, jūmys jürgızılıp jatqanymen, elımızde adam saudasy bäseŋdemei tūr. Soǧan qarap, mūnyŋ özı tamyryn tereŋge jaiyp alǧan kesepat ekenın tüsıne bastaimyz.
Mamandardyŋ aituynşa, respublikada «biznestıŋ» osy türınıŋ beleŋ aluyna bırneşe sebep bar körınedı. Solardyŋ eŋ bastysy – toǧyz joldyŋ torabynda ornalasqan geografiialyq qolailylyq. Söitıp, Orta Aziia respublikalarynan «tırı tauardyŋ» Reseige, Ukrainaǧa, basqa da memleketterge elımız arqyly ötuı. Üşınşı, eŋ basty sebep – jūmyssyzdyq. Ekı qolǧa bır kürek tappaǧan jastar jat piǧyldy adamdardyŋ «jūmys tauyp beremın» degen sözıne ilanyp, qūldyqqa tüsedı. Köbıne olar qūrylys nemese auyl şaruaşylyǧy jūmystaryna jegıledı eken.
Bır ǧana mysal, Batys Qazaqstan oblysynan Astanaǧa jūmys ızdep kelıp, jambyldyq M. degen azamattyŋ aldauyna tüsıp ekı jylyn dalada qoi baǧumen ötkızgen Ermek jäne Oqap esımdı jıgıtterdıŋ ısı sotta qaraldy. Būlardy vokzaldan «eŋbekaqysy joǧary jūmys tauyp beremın» dep alyp ketken adam barǧan boida qūjattaryn tartyp alyp, özderın ūryp-soǧyp, mal soŋyna salyp qoiǧan. Bır taŋǧalarlyǧy, osynyŋ qylmys ekendıgın sol auyldaǧy körşı-qolaŋ, tuma-tuys – bärı bılgen. Bıle tūra eşkımge tıs jarmaǧan.
«Qalada jūmyssyz jürgenderdı aldap alyp ketıp, mal soŋyna salyp qoiu, qūldyqta ūstau faktılerı kez kelgen oblysta kezdesedı. Bıraq būl turaly naqty aiǧaq bolmasa, qūldyqta jürgenderdı bosatyp alu, jürgen jerın anyqtau qiynǧa soǧady» deidı qūqyq qorǧau organynyŋ ökılı. Sondyqtan oǧan jergılıktı azamattar ǧana kuälık etıp, habarlasyp, kömektese alady.
Elımızde adam saudasynyŋ qūrbandaryn oŋaltuǧa Halyqaralyq köşı-qon ūiymy kömektesude. Atalǧan ūiymnyŋ Almaty men Kökşetaudaǧy oŋaltu ortalyqtary on jyldan berı jūmys ıstep keledı. Halyqaralyq ūiym Astanadaǧy oŋaltu ortalyǧymen de qoiyn-qoltyq jūmys ısteidı.
Būlardyŋ bırıgıp atqarǧan igılıktı ısterı ūşan-teŋız.
Astana qalasy Işkı ıster departamentı baspasöz qyzmetınıŋ mälımetterıne süiensek, biylǧy jyldyŋ 8 aiy ışınde jeŋgetailyqpen nemese örımdei qyzdardy jezökşelıkpen ainalysuǧa mäjbürleu boiynşa 28 faktı äşkerelenıp, onyŋ 20-sy sotqa jıberılgen. Jezökşelıkpen ainalysatyn jeŋıl jürıstı qyz-kelınşekterdıŋ barlyǧy esepke alynyp, aldyn alu jūmystary jürgızılgen.
Al, osy uaqyt aralyǧynda elordada jasöspırımder eŋbegın zaŋsyz paidalanudyŋ on ekı oqiǧasy tırkelgen. Būǧan jol bergen adamdar äkımşılık jauapkerşılıkke tartylyp, qūzyrly organdar habardar etılgen.
Taǧy bır aita ketetın mäsele, osy jyldyŋ şılde aiynan bastap QR Äkımşılık qūqyq būzuşylyq kodeksıne jaŋa tarau engızıldı. Endı päterlerın bıle tūra jezökşelıkpen ainalysu üşın jalǧa berse, üi iesı ırı kölemde aiyppūl töleidı. Jürgızılgen reid nätijesınde Astana qalasynda päterlerın bıle tūra «tüngı köbelekterge» jalǧa bergen 26 adam äşkerelenıp, materialdar sotqa jıberıldı. Qazırgı taŋda sonyŋ on üşıne sot ükımı şyqty.
Kämeletke tolmaǧandardyŋ arasynda
sauda qūrbandyǧyna ainalatyn köp jaǧdaida balalar üiınıŋ tärbielenuşılerı körınedı. Izdeuşısı men sūrauşysy joq jetım balalar mektep bıtırgen soŋ qaida
bararyn bılmeidı. Aqyl aitar, jön sılter jan bolmaǧan soŋ, öz betterınşe jūmys ızdeidı. Söitıp, adam saudasyn käsıp etkenderdıŋ toryna tüsıp qalady.
Osyǧan orai, memleket tarapynan adam saudasyn auyzdyqtauǧa naqty ıs-şaralar alynuda. Tiıstı zaŋdarǧa tolyqtyrular men özgerıster engızıldı. Ükımet adam saudasyna qatysty qylmystyŋ jolyn kesu jäne aldyn aluǧa baǧyttalǧan 2012-2014 jyldarǧa ıs-şaralar josparyn bekıttı.
Ekınşı bır jait, «būl ışkı ıster organdarynyŋ ainalysatyn şaruasy» degen qate qalyptasqan tüsınıktı būzyp, onyŋ qoǧam bolyp küresetın mäsele ekenıne köz jetkızu üşın auqymdy şarualar atqaryluda.
Atalǧan qylmystyŋ türlerı köp. Mäselen, «Mäjbürlı eŋbek», «Jynystyq maqsatqa paidalanu», «Üi qūldyǧy», «Qaiyrşylyqqa mäjbürleu», taǧy basqalar.
Statistikalyq mälımetter körsetıp otyrǧandai, soŋǧy bes jyl ışınde Qazaqstanda adam saudasynyŋ 600-ge juyq qūrbany anyqtalǧan. Qūqyq qorǧau organdary osy «käsıpke» bailanysty 1,5 myŋǧa juyq qylmysty anyqtap, 800-den astam adam
sottaldy. Jyl saiyn osy sanattaǧy 300-den asa qylmys tırkeledı.
Al Astana qalasynda adam saudasynyŋ aldyn alu maqsatynda qoǧamdyq ūiymdarmen bırlesıp oquşylar men studentter, äleumettık qyzmetkerler men pedagogtar arasynda türlı ıs-şaralar ötkızıledı. Degenmen, joǧaryda keltırılgen derekter körsetkenındei, adamdy zaman ilegen bügıngı taŋda keibır azǧyndardyŋ eŋbektı qanaumen kün köretını anyq baiqalady. Ömırde oŋy men solyn tanymai jatyp qūldyq qamytyn kietınder azaimai otyr. Solardy imansyzdardyŋ qūryǧynan köp bolyp qūtqara bıleiık!
Taŋatar TÖLEUǦALİEV
PIKIR
Kümıs Kenjekova,
psiholog:
– Mūndai qūbylystardyŋ keŋınen taraluyna bırneşe sebep bar. Eŋ bastysy, būǧan tūrǧyndardyŋ onşa män bermeuı. Basqaşa aitqanda, būl baǧyttaǧy halyqtyŋ sauatynyŋ azdyǧy. Ekınşıden, jastardyŋ «bälen jerde baqyr bar, barsaŋ, taqyr da joq» demekşı, tabysy joǧary jūmysqa şaqyrǧan jarnamalarǧa senıp qaluy. Älem boiynşa adam saudasy qūrbandarynyŋ 45-50 paiyzyn balalar qūraidy. Sondyqtan mūndai qylmystyŋ aldyn alu jolyn balabaqşadan bastaǧan jön.
Säule Älseiıtova,
«Tomiris» ısker äielder klubynyŋ müşesı:
– Qazır 15-16 jastaǧy balǧyn qyzdardy aldap tūzaǧyna tüsıretınder turaly qatty oilanuǧa tura keledı. Osy baǧytta treningter ötkızıp, oǧan mektepterdegı psiholog mamandardy qatystyryp jürmız. Onda adam saudasy jäne odan qorǧanu joldary keŋınen söz bolady. Osylai köp bolyp kürespesek, būl keiıngı jyldary paida közıne ainalyp, qatty alaŋdatyp otyr.
