Ädebiet – adam jaratylǧaly bar öner. Ädebiet adam balasynyŋ özımen bırge tuǧan. Aqyn Ūlyqbek Esdäulet aitpaqşy, «ärbır adam anadan aqyn bolyp tuady». Bıraq, aqyndyq qabılettıŋ şama-şarqy ärkımde ärqalai. Būl da sol Ūlyqbek aqynnyŋ aitqan sözı.
Osy oraida, älemde bır eldıŋ ädebietı myqty dep baǧa beru asylyq ekenın paiymdadyq. Öitkenı, aqyndyq, jazuşylyq qabıletı jetık adamnyŋ tuuy är halyqqa tän närse. Al, ol jazuşynyŋ älemge tanyluy ne öz halqynyŋ, ne öz ortasynyŋ ǧana tanymal qalamgerı bolyp qaluy qalam iesınıŋ qai elde, qandai memlekette tuǧandyǧyna da bailanysty, oǧan söz joq.
İä, ras, kıtaptary san tılge audarylyp, älemge taralyp jatqan aǧylşyn, japon, fransuz jazuşylarynyŋ aldyn oraityn qalamgerler bızde de bar.
Ūlt maqtanyşyna ainalǧan bügıngı qazaq ädebietındegı bırtuar, aituly qalamgerlerdıŋ bırı – belgılı jazuşy, Memlekettık syilyqtyŋ iegerı Dulat İsabekov.
Qazaq qalamgerınıŋ būl tuyndysy qalai taŋdaldy?
Barşamyzǧa belgılı, Dulat İsabekovtıŋ «Ökpek jolauşy» atty pesasy soŋǧy jyldary körşıles elderde sahnalanyp jür. Osy jyldyŋ säuır aiynda Ūlybritaniia astanasyndaǧy «Lion&Unicorn» teatry da osy pesany körermenge ūsyndy.
Jazuşynyŋ aituynşa, būl şyǧarma qalamgerdıŋ 46 jasynda jazylǧan.
«Alaida, dramaturgiia – jaiau janr. Ol taralyp bolǧanşa bırtalai uaqyt ötedı. Mıneki, «Ökpek jolauşy» da Gibraltar būǧazy arqyly Londonǧa jetkenşe talai uaqyt öttı. Bıraq, oǧan jetpei ketken şyǧarmalar qanşama!» deidı Dulat İsabekov.
Ras, «Ökpek jolauşyny» joly bolǧan şyǧarma deuge bolady. Būǧan deiın tuǧan topyraqta – Qyzylorda qalasynyŋ teatrynda sahnalanǧan būl pesa Sank-Peterburgte de, Qyrǧyzstanda da qoiylǧan.
Al London teatry nelıkten däl osy şyǧarmaǧa toqtalǧanyn döp basyp aitu qiyn.
Būl tūrǧyda: «Alǧaşynda aǧylşyndar «Mūrager» degen şyǧarmamdy qoiǧysy kelgen. Bıraq ony «tragediiaǧa qūrylǧan, tym kürdelı tuyndy eken» dep, ainyp qalypty. «Bızge Şekspirdıŋ tragediialary jetedı» dedı… Sodan keiın «Aktrisa» degen pesamdy qarady. Ol şyǧarmada «qazaq teatry jabylsa ne bolady» degen sekıldı oilar aitylatyn edı. «Ūlttyq mäselelerıŋızge mūrnymyzdy sūqpaiyq» dep, ol pesadan da qaityp qaldy. Sodan keiın üşınşı taŋdaǧany osy – «Ökpek jolauşy» boldy» deidı avtor…
Önertanuşylardyŋ aituynşa, aǧylşyn teatrynda būl qoiylym sahnada aq jaulyqty ananyŋ adyraspan tütetıp jüretın körınısımen bastalǧan. Sol sekıldı, äppaq köilek kigen perışte beinesındegı qyz sahnada kölbeŋdep jürıp otyrady. Jazuşynyŋ aituynşa, būl körınıster rejisserdıŋ şeşımımen qosylǧan.
Ärine, adyraspan tütetudıŋ ne ekenın aǧylşyn jūrty bıle bermeidı. Jalpy, qazaq qalamgerlerınıŋ ärbır siujetı, qazaq sahnasynan oryn alatyn är körınıs özge jūrt üşın tüsınıktı bola bermeuı bek mümkın. Sol sebeptı de:
– Şyǧarmaŋyzdy aǧylşyn körermenderıne tüsınıktı etu üşın özgerttıŋız be? Jalpy, şekara syrtyndaǧy körermender qazaq jazuşysynyŋ pesasy jelısındegı spektakldı tüsınbei qalady dep alaŋdaǧan joqsyz ba? – dep sūradyq bız.
– Alaŋdamaǧanda şe?! Körgenşe alaŋdadym.
Qalamger osylai qysqa qaiyrdy. Bıraq spektakldıŋ jalpy deŋgeiıne köŋılı tolǧanyn jasyrmady…
Aǧylşyndar qazaq äielın qalai tanydy?
Sonymen spektakl, kuä bolǧan azamattardyŋ aituynşa, tolyq anşlagpen ötken. Aǧylşyndyq akterler jäne Mark Stanton özderıne berılgen rölderdı şeberlıkpen oryndapty.
Būl qoiylym qazaqy dünietanymdy, qazaq halqyna tän adamgerşılık qasietter men qarym-qatynas mädenietın, sol sekıldı otbasylyq qūndylyqtardyŋ maŋyzyn aişyqtaǧandai bolady. Mūndaǧy eŋ qyzyqty obraz – aǧylşyn jūrtyn süisındırgen obraz qazaq äielınıŋ beinesı ekenı dausyz. Būl jaiynda Zeineptıŋ rölın somdaǧan Keti Trivilian da bylai aqtarylypty:
«Qazaq äielınıŋ obrazyn şyǧaru kezınde qiyndyqtar boldy. Äsırese, er adammen kezdeskende betıne tıke qarap söileuge bolmaityn qazaqtyŋ ibaly äielınıŋ beinesın şyǧaru oŋai emes. Repetisiia kezınde osyǧan bailanysty rejisserden köp eskertu alyp, äbıgerge tüstım».
Būl, rasynda, şyǧys äielıne tän mınez. Ūiaŋdyq turaly aitqanda, ärine, bızdı on oraityn halyqtar bar. Qazaq, islamda aitylǧandai, ortaŋǧy joldy ūstanatyn halyq.
Dese de, aǧylşyndardyŋ salty boiynşa, adamnyŋ közıne tura qarap söilemeu, janardy basqa jaqqa būryp otyru ötırık aitudyŋ belgısı sanalady. Al qazaq üşın äiel zatynyŋ er adamǧa tesıle qarap söilegenı – ersılık…
Pesa avtory Dulat İsabekovtıŋ aituynşa, qazaq otbasyndaǧy tūlǧalardy somdauǧa kelgende aǧylşyn teatry öz biıgınen körınıptı. Spektakldı, tıptı, körşıles jatqan Qyrǧyzstan men Sankt-Peterburg teatry da mūndai deŋgeide qoia almaǧan.
Qoiylym üş tılde ūsynylady
Aldyn ala mälım bolǧandai, qyrküiek aiynyŋ 20-synan keiın Ūlybritaniianyŋ «Lion&Unicorn» teatry Astanaǧa keledı. Dulat İsabekovtıŋ «Ökpek jolauşy» pesasyn şyǧarmanyŋ tuǧan otanynda aǧylşyn tılınde ūsynady. İä, qazaq tuyndysyn qanşalyq sahnalai alǧanyn baiqatyp, aǧylşyn ärtısterı bır synnan ötedı.
Kelesı künı Sankt-Peterburg teatry da osy şyǧarmany orys tılınde ūsynady. Al üşınşı künı Qyzylorda teatry qazaqşa qoiady.
Üştıldı ūrpaq tärbieleimız dep otyrǧan el üşın būl, ärine, zaŋdy qūbylys. Astana halqy men qonaqtary qazaq jazuşysynyŋ şyǧarmasyn Oquşylar saraiynyŋ sahnasynan üş tılde tamaşalai alady.
«Men qaljyŋdap, özımızdıŋ Qyzylordanyŋ teatryndaǧy rejisserge bylai dep jatyrmyn. «Aǧylşyn aktrisasy öz tılınde oinasa da, er adamnyŋ betıne tıke qaramai, tömen qarap söileitın ibaly qazaq äielınıŋ bolmysyn ädemı körsete bıldı. Olar qazaq qyzyna tärbiemen darityn osyndai qasiet pen mınezge taŋdanyp otyr. Erteŋ kelgende Zeinepterıŋ Aitörenıŋ aldyna kesesın tars etkızıp qoiyp, bajyraiyp qarap otyrmasyn» dedım. Ärine, qaljyŋym ǧoi. Bıraq üş eldıŋ teatry şyǧarmamdy sahnalaǧanda özara ündestık tabylsa eken deimın» deidı öz sözınde Dulat İsabekov.
P.S. Sonymen, London teatry men Sank-Peterburg teatry qazaq spektaklın qalai sahnalaǧanyn bärımız bırge köretın bolamyz.
Bır quantqany, qazaq jazuşysynyŋ alar asuy älı jalǧasa bermek.
Äŋgıme üstınde qalamgerdıŋ: «Keşe ǧana Londonnan «Ş.Aitmatov akademiiasynyŋ» direktory, professor Rahima Äbdualieva hat joldady. Menıŋ «Jaujürek» atty pesamdy sahnalau üşın ūlybritaniialyq bır kompaniiamen kelısımge qol jetkızıptı. Sol quanyşpen bölespek bolypty» degenı soǧan dälel.
Mūnyŋ syrtynda kelesı jyly İsabekovtıŋ iumorlyq jazbalary «Qazaqtar» degen atpen aǧylşyn tılınde jaryq körmek.
Näzira BAIYRBEK
