Küdıgımız – köp, ümıtımız az edı…
– Äkım aǧa, Astana künı qūtty bolsyn!
– Rahmet, ainalaiyn! Bar qazaqtyŋ bas qalasy örkendei bersın!
– Astana künı qarsaŋynda özıŋızben sūhbattasuymyzdyŋ bır sebebı, sız elordaǧa alǧaş qonys audarǧan qalamgerlerdıŋ bırısız. Bas şaharǧa bırınşı ret aiaq basqan kezıŋız esıŋızde me?
– İä, ol kez älı künge köz aldymda. Būl – Elbasynyŋ Jarlyǧymen Aqmola qalasy resmi türde Qazaqstannyŋ astanasy märtebesın ielengen 1997 jyldyŋ 10 jeltoqsany bolatyn. Däl osy künı Memlekettık rämızderdıŋ Saryarqa törıne köşırılu qūrmetıne saltanatty jiyn boldy. Osyǧan qatysuǧa Almatydan bır top ziialy qauym ökılderı keldı. Jazuşylardan marqūm Saiyn Mūratbekov ekeuımız barmyz. Qys kezı. Dalada qar jauyp, kün berekesızdeu bolyp tūrdy. Aqmolanyŋ şyŋyltyr aiazyna şydamaǧan bızder: «iapyrai, Prezident nege asyqty eken, būl qala eldıŋ astanasy qalai bolady?» degen kümändı oimen Almatyǧa qaittyq. Ol kezde rasymen küdıgımız köp, ümıtımız az edı.
Kelesı jyly Astananyŋ halyqaralyq tūsaukeserıne qatysuǧa keldık. Ol endı jaz aiy bolatyn. Bız sol kezdegı «Mäskeu» qonaq üiıne tüstık. Onda bır qazaq balasyn köre almai, köŋılımız qūlazyp-aq qaldy. Bır kezde daiaşy qyzdardyŋ bırı qazaq ekenın közımız şaldy. Mäz bolǧan bızder oǧan qazaqşa ün qatyp edık, betımızge baqyraiyp qarap tūrdy da: «ne ponimaiu» dedı de būrylyp ketıp qaldy. Sonda ǧana bız Aqmola öŋırın qazaqylandyru üşın de ony eldıŋ törı qylu kerektıgın ūǧynǧandai boldyq. Bes oblystyŋ basyn bırıktırıp, tyŋ ölkesınıŋ ortalyǧy etu közdelgen Aqmolada ol kezde özge ūlt ökılderınıŋ üles salmaǧy basym edı. Osy ūrymtal tūsty ūtymdy paidalanyp, özınıŋ müddesıne qarai ikemdep alǧysy kelgen jat piǧyldylar da joq emes edı. Sondyqtan men Elbasynyŋ būl ideiasyn şynymen de erlıkke, ūlttyq mūratty közdegen ırı joba retınde baǧalaimyn.
Qarap tūrsaŋyz, älemde qalyptasqan tärtıp boiynşa, belgılı bır qalanyŋ astana atanuy üşın ol 32 talapqa sai boluy kerek eken. Al Aqmola sol ölşemderdıŋ bärıne sai bolyp şyqty. Kezınde men: «Handarymyz tu tıkken mekenı qasiettı Ūlytaudy nege astana qylmasqa» dep oilauşy edım. Būl turaly gazetterge jazdym da. Maqalamdy Elbasy oqyǧan-oqymaǧanyn bılmeimın, bıraq bır sözınde ol kısı: «Astana boluǧa qai şahar laiyq degen saualǧa köp oilandym. Oiymda – Ūlytau da boldy. Bıraq onda temır jol joq. Sondyqtan barlyq talaptarǧa Aqmola laiyq degen oi tüidım» dedı. Rasymen de Ūlytau öŋırınde ekonomikanyŋ küre tamyry – temırjol toraby joqtyǧyn oilamappyn. Al, Euraziia kındıgındegı Aqmola toǧyz joldyŋ torabynda ornalasypty. Būl soltüstık pen oŋtüstıkke, batys pen şyǧysqa yqpal etu jaǧynan qolaily. Onyŋ syrtynda infraqūrylymdardy damytu jaǧynan, qorşaǧan orta men seismikalyq jaǧdaiy, eŋbek resurstary mäselesı bır eldıŋ astanasy boluǧa sūranyp-aq tūr edı. Keiın Aqmolanyŋ astana bolatynyna küdıkpen qaraǧan jūrtşylyqtyŋ bärı de şeşımnıŋ dūrystyǧyn moiyndady ǧoi. Al, jymysqy niettılerdıŋ auzyna qūm qūiyldy. Bükıl bır eldıŋ astanasyn iemdenıp aluǧa kımnıŋ batyly jetsın?!
Talpynys taŋdai qaǧarlyq
– Astananyŋ damu dinamikasyna özımız ǧana emes, şeteldıkter de tamsanyp jatady. Köz ılespes jyldamdyqpen örkendegen şahardyŋ bügıngı bet-beinesı jönınde ne aitar edıŋız?
– Menıŋ Astanaǧa köşıp kelıp, tolyqqandy onyŋ tūrǧyny atanǧanyma 11 jyl bolypty. Osy uaqyttyŋ ışınde qala adam tanymastai özgergenın küllı jūrt bıledı. Şynymen de Astananyŋ damu dinamikasy taŋdai qaǧarlyq. Künı keşe qoŋyrtöbel ǧana şaǧyn şahar asqaqtaǧan Astanaǧa ainalady dep kım oilaǧan?! Nesın jasyraiyq, būryn qalanyŋ sūryqsyzdau kelbetın körıp: «äi, Aqmolany astana etuden eşteŋe şyqpas-au» dep keŋesetınbız. Söitsek, jaŋsaq oilappyz. Qazaq qysqa merzım ışınde öz Astanasyn salyp aldy. Būl – tarihta bolmaǧan jaǧdai. Braziliia degen aty dardai el bar. Olar astanasyn «Brazilia» dep atap, jaŋadan salatyn bolǧan. Mıne, elu jyldai boldy, astanasyn älı salumen keledı. Qonystanyp ta ülgergen joq. Al, Qazaq elı Astana bolyp jariialanysymen oǧan köşıp aldy. Mūndai täuekelge baruymyzdyŋ özı – erlık. Bır reseilık säuletşı «Literaturnaia gazeta» basylymyna: «Men älemnıŋ talai elınde boldym. Bıraq Astanadai qarqyndy salynyp jatqan qalany körgen joqpyn. Mäskeu, Peterburgtıŋ özı sondai jyldamdyqpen salynǧan emes. Menı taŋqaldyrǧan ädemı jobalardyŋ bırı boldy būl» dep jazypty. Osy taqylettes pıkırlerdı talai kezdestırdım. Demek, bızdıŋ Astanamyz jaman bolmaǧany.
Elordamyzdyŋ eŋsesı tıkteldı. Irgetasy tolyqqandy qalandy. Endı Astanany asyqpai saluymyz kerek. Ony tūrǧyzuǧa sapaly materialdar paidalanylǧany jön. Üilerdı, ǧimarattardy tastan qalap, kırpışten salu qajet. Mysaly, armiandar Erevanyn tek tastan qalady. Körseŋ, köz toiady. Būl – bügın bar da, erteŋ qirap qalatyn material emes. Bız de Astanany mäŋgılık saluǧa, ǧasyrdan ǧasyrǧa, ūrpaqtan ūrpaqqa bır jerı bülınbei jetetındei sapaly ärı berık etıp saluǧa tyrysuymyz kerek. Qazaqqa Astana mäŋgılıkke qajet. Osy maqsatty alǧa qoisaq, keleşek aldyndaǧy paryzymyzdy ötegenımız.
– Astanaǧa köşıp kelgenderdıŋ köpşılıgı Almatyny aŋsap, qimai jatady. Osy jaǧynan sızdıŋ köŋıl-küiıŋız qandai?
– Men de – kezınde Almatymen qimai qoştasqandardyŋ bırımın. Bıraq qazır qaida barsam da, Astanaǧa qaituǧa asyǧyp tūramyn. Elordaǧa äbden bauyr basyp kettık. Eşkım renjımesın, bıraq qazırgı Almatynyŋ keskın-kelbetıne köŋılım tolmaidy. Menıŋ kezımdegıdei sūlu Almaty joq qazır. Qyl aiaǧy, tüzu köşelerınıŋ özı qisaiyp ketken. Barǧan saiyn köŋılım qūlazyp qaitady. Al Astana – maǧan ystyq. Osynda ūlym Alpamys mektep tabaldyryǧyn alǧaş attap edı, qazır bılım oşaǧyn bıtırıp otyr. Qyzym Aruza 8-synypqa köştı. Uaqyt degen qalai ǧana zymyrady deseŋızşı. Künı keşe almatylyq siiaqty edık, endı mıne, aiaq astynan astanalyq bolyp kettık.
Adamdyǧy men azamattyǧy biık tūlǧa
– Äkım aǧa, 6 şılde – Astana künı ǧana emes, Prezidentımızdıŋ de tuǧan künı. Elbasynyŋ aldyn talai körıp, äŋgımelesıp, oi-pıkır almasyp jürgen ziialy qauym ökılı retınde sol kısı turaly aityp berseŋız?
– Talai ret tar zamanǧa tap kelıp, «myŋ ölıp, myŋ tırılgen» qazaqtyŋ bır armany azattyq edı. San myŋdaǧan ǧasyrlar boiy armandaǧan sol armany jüzege asyp, elımız täuelsızdıgın aldy. Bıraq öz aldyna şaŋyraq kötergen sol kez qiyn-qystau kezeŋmen tūspa-tūs kelgenın el jaqsy bıledı. Äsırese, neşe türlı ūlttyŋ mekenı bolǧan Qazaqstanǧa auzy dualy, qolynda qamşysy bar köşbasşy kerek boldy. Elbasy sol talapqa laiyq tūlǧa bola bıldı. Al endı mınez-qūlqyna kelsem, Prezidentımız – adam retınde aqköŋıl jan. Balamen – balaşa, ülkendermen ülkenderşe söilese bıletın, qandai ortamen de tıl tabysa bıletın adam. Şeşendıgı öz aldyna, tarihty tereŋ meŋgergendıgı menı taŋqaldyrady. Eldıktı tanytatyn, tarihi tūlǧalardy nasihattaityn jobalarǧa ünemı yqpal etıp otyrady. Mūstafa Şoqai turaly filmnıŋ düniege keluıne de Elbasy sebepker boldy. Bırde saltanatty jiyndardyŋ bırınde Prezident maǧan: «Qazır ne jazyp jürsıŋ? Mümkın, Abylai hannyŋ obrazyn somdaityn jaqsy dünie jazarsyŋ?!» dedı. Men būl taqyrypty qauzap jürgen jazuşylar jeterlık ekendıgın alǧa tarttym. «Endeşe, Mūstafa Şoqai turaly qomaqty dünie jaz. Mümkın, film tüsırersıŋ» dedı. Qasymda rejisser Satybaldy Narymbetov tūrǧan. Ol mūny estıp, quanyp kettı. Osylaişa, Mūstafa Şoqai turaly ekı seriialy körkem film düniege keldı.
– Jön eken. Jalpy Elbasymen tanystyǧyŋyz qaşan, qaida bastalyp edı?
– Prezidentpen tanystyǧymyz ol kısınıŋ Temırtauda jürgen kezınen bastalǧan. Ol kezde men Jazuşylar odaǧynyŋ «ūltaralyq dostyq» degen bölımınıŋ hatşysy qyzmetın atqaratynmyn. Bırde bızge Gruziiadan bır top aqyn-jazuşy kelıp, olarǧa tırşılık qazany qainap jatqan Temırtaudy körsetu maǧan būiyrdy. Temırtauǧa tüse qalǧanda, bızdı jap-jas bır jıgıt qarsy aldy. Özın Temırtau qalalyq komsomol komitetınıŋ bırınşı hatşysy dep tanystyrǧan jıgıt janymyzda ekı kün boiy erıp jürdı. Körgendı, şiraq ekenı körınıp tūrdy. Ekeumız tez tıl tabysyp kettık. Tıptı jerles, tuysqandyǧymyz da bar bolyp şyqty. Sodan berı kezdesken jerde amandasyp, el, jer, ūlt mäselesı turaly emen-jarqyn otyryp äŋgımelesudı ädetke ainaldyrdyq. Ol kısı menımen äŋgımenı ylǧi qaljyŋmen bastaidy. Bırde Elbasymyz özım qazır jūmys ıstep jürgen Öner universitetınıŋ aşylu saltanatyna keldı. Onyŋ soŋynda konsert boldy. Baǧdarlama aiaqtalǧanda tūra bergen menı körıp, janyma keldı de: «Osy, Äkım, sen «Astanada ruhani orta joq, ǧimarat joq» dep menı jiı synaisyŋ. Mıne, ädemı ǧimarat salyp berdım. Endı rizasyŋ ba?» dedı äzıl-qaljyŋ aralastyra. «İä, rizamyn» dep qoiamyn men de. Keibır mäselelerdı ädemı äzılımen-aq jetkızetın, sözdıŋ narqy men salmaǧyn bıletın Elbasynyŋ qarapaiymdylyǧy da – öz aldyna bölek äŋgıme.
Elordaǧa Jazuşylar üiı kerek
– Aǧa, özıŋız elımızge belgılı qalamger bolǧannan keiın ädebiettı ainalyp ötkenımız jaraspas. Joǧaryda Astananyŋ damu qarqynyna riza ekenıŋızdı aittyŋyz. Al elordanyŋ ruhani deŋgeiıne, ädebi ortasyna köŋılıŋız tola ma?
– Şynymdy aitsam, Astananyŋ damu qarqynyna köŋılım tolsa da, ädebi ortasyna köŋılım tola qoiǧan joq. Qalada älı künge deiın Jazuşylar odaǧynyŋ ǧimaraty joqtyǧy menı qynjyltady. Qalamgerler älı de dalada jür. Qazır Astanadaǧy jazuşylardyŋ sany 150-den asty. Baratyn, jazatyn jerımız joq. Bas qosyp, pıkırlesıp tūratyn tūraqty mekenemız bolmaǧannan keiın kımnıŋ qaida, ne ıstep jürgenınen de habarsyzbyz. Pıkırlesudıŋ özı bıraz şyndyqtyŋ betın aşyp, ädebietke tyŋ dünie äkeluge jol salatyny belgılı. Būryn Almatydaǧy Jazuşylar üiınde qyzyl keŋırdek bolyp aitysatynbyz. Tıptı, töbelesuge deiın baratyn edık. Al tüsten keiın tük bolmaǧandai qūşaqtasyp, restorandarǧa jol tartatynbyz (küldı). Mūnyŋ özı jazuşylardy bır-bırıne jaqyndastyryp, bauyr etuşı edı. Jaimaşuaq sol kezderdı älı künge deiın saǧynyşpen eske alamyn. Qazır Astanada anda-sanda Ūlttyq kıtaphanada bır kezdesıp tūratynymyz bolmasa, basqa barar jerımız joqtyŋ qasy.
– Kezınde Astana teatryndaǧy dramaturgiianyŋ jūtaŋdyǧyn da auyzǧa alyp edıŋız...
– İä, qazır Astana teatrynda ol jaǧynan jaǧdaiy täuır. Körermenderı de qalyptasty. Bıraq elordanyŋ jalǧyz qazaq akademiialyq teatry tar ǧimaratty panalap otyrǧanyna janym aşidy. Olarǧa öz aldyna jeke zäulım ǧimarat kerek-au.
Jazuşy men jurnalistıŋ arasy jer men köktei
– Sız bır sözıŋızde «körkem ädebiettıŋ qas jauy – jurnalizm» dep edıŋız...
– Bız jurnalist pen jazuşynyŋ ara jıgın ajyrata almai jürgen tärızdımız. Qolyna qalam ūstaǧannyŋ bärı jazuşy emes. Keibıreuler bes bettık maqalamdy bes jüz betke jetkızsem, roman bolyp şyǧady dep oilaidy. Şyndyǧynda, körkem ädebiettı josparlauǧa bolmaidy. Körkem şyǧarma oilamaǧan jerden tuady. Adamda qūdaidyŋ özı bergen talanty, jüregınde jaryq etken oty bolady. Ädebiettı jasaityn – osylar. Jurnalistıŋ jazǧan materialdarynyŋ bärı körkem şyǧarmaǧa ūlasa bermeidı. Gazetşıler bügıngı uaqytqa qyzmet etedı. Al jazuşylar keleşekke qyzmet etuı tiıs. Basty aiyrmaşylyq osynda.
Bız oquǧa 40 jazuşy bolyp, qatar keldık. Oqudy bıtıre salysymen köpşılıgı gazet-jurnaldarǧa ornalasyp, jurnalist boldy. Keiın bärı jazuşylyqpen şūǧyldanyp kettı. Olardyŋ köbı ädebietke jurnalistık tıldı alyp keldı. Būl – dūrys emes. Joǧaryda aitqanymdai, jurnalist jazuşy bola almaidy. Al, bız, jazuşylar, jurnalist bola almaimyz. Mysaly, men sızder siiaqty bügın bıreuden sūhbat alyp, erteŋ qolma-qol jazyp şyǧara almas edım. Sebebı, jurnalistıŋ tılı de, maqalanyŋ jany da bölek. Al ädebiet müldem basqa. Ol körkem tıldı, keleşekke mūra bolyp qalatyndai qūndy şyǧarma boluy şart.
– Jalpy özıŋız bır şyǧarmany jazuǧa qanşa uaqyt arnaisyz?
– Men negızı tez jazatyndardyŋ qatarynanmyn. Mysaly, romandy bır jyldyŋ ışınde jazamyn. Ūzaq oilanyp jüremın de, äbden iı qandy-au degen kezde jazuǧa otyramyn. Al, ssenarii siiaqty tuyndylarǧa ekı aptadai uaqyt bolsa, jetkılıktı.
– Qazır ne jazyp jürsız? Astana turaly körkem şyǧarma jazu oiyŋyzda bar ma?
– Ondai oiym bar. Bıraq qazır ekı tuyndymdy orys tılıne audarumen ainalysyp jatyrmyn. Būiyrtsa, qyrküiek aiynda aiaqtaimyn dep jobalap otyrmyn.
– Qalamyŋyzǧa quat tıleimız!
Äŋgımelesken
Qymbat TOQTAMŪRAT
