Aqyl-oiynda auytquy bar balalar

Qazırgı taŋda elımızdegı mümkındıgı şekteulı balalar özınıŋ qadır-qasietın qamtamasyz etetın, özıne degen senımdılıgın arttyryp jäne qoǧamdyq ömırge belsene aralasuyna järdemdesetın tolyqqandy jaǧdailarda laiyq­ty ömır sürude. 

Al, aqyly kem balalarǧa jan-jaqty peda­go­gikalyq qoldau körsetılıp, ärbır oqu­şy şama-şarqyna qarai bılım kölemın meŋgerude. Jalpy, aqyl-oiynda ärtürlı auytquy bar balalardyŋ köbı tolyq emes jäne­ äleumettık jaǧdaiy naşar otbasylarynan­ şyǧady. Mūndai balalar öz otbasymen to­lyq­ qarym-qatynas jasai almaidy jäne būl olar­dyŋ­ jeke tūlǧasynyŋ qalyptasuyna jaǧymsyz äser­ etedı.

İntellektualdyq jetıspeuşılık saldarynan aqyl-oiy kem balalardyŋ jeke tūlǧasynyŋ qalyptasuy ärtürlı aspektılerınde qiyn jaǧ­dai­larda ötedı. Olar madaqtauǧa, qoldauǧa jäne renjısuge äserşıl bolyp keledı. Degenmen, ūnamsyz jäne erkeletu emosiialaryn ajyratady. Bıraq, öz emosiialaryn verbaldy türde körsete almaidy. Özınıŋ adamdarǧa degen qatynasyn jymiiumen, betıne qaraumen bıldıredı. Mektepke deiıngı jastaǧy aqyl-oiy kem balalar selsoq, senımsız bolady. Olardyŋ emosiialary älsız, alaida küizelısterı tūraq­ty,­ tereŋ bolyp keledı. Mūndai balalar aiqai­lau­ǧa, jügıruge, rūqsatsyz zat aluǧa, şulauǧa, qyrsyǧuǧa bolmaityndyǧyn tüsınbeidı. Al, kei­bı­reu­lerı söilemeidı, jan-jaǧyna üreimen qaraidy, ata-analarynyŋ, tärbieşılerınıŋ artyna tyǧylady, qarym-qatynastan bas tartady.

Aqyl-oiy kem balalardyŋ emosiialyq köŋıl-küiı köbınese oiyn jäne eŋbek ıs-äreketınde körınıs beredı. Qalypty damyǧan mektepke deiıngı balalardyŋ jetekşı ıs-äreketınıŋ türı – oiyn bolsa, mektepke deiıngı aqyl-esı kem balalardyŋ damuynda ol qajettı oryn ielenbeidı. Mūndai balalar siujettık-röldık oiyndardy öz betterınşe meŋgere almaidy. Eresekterdıŋ kömegımen ǧana oiyn barysynda satuşyny, satyp aluşyny jäne t.b. rölderın oinaidy, alaida öz bastamasymen oiyn ūi­ym­­­das­tyra almaidy.

Sondyqtan, osyndai ba­la­larǧa arnalǧan oŋaltu ortalyqtarynda tanym­dyq­ ıs-äreketpen qatar olardy eŋbekke baulimyz. Sebebı, aqyl-oiy zaqymdanǧan balalar mınez-qūlyqtyŋ jalpy qabyldanǧan normasyn, qarym-qatynas daǧdysyn meŋgerude ülken qiyndyqqa kezdesedı. Qoryta aitqanda, mūndai balalardyŋ jeke tūlǧalyq erekşelıkterı nor­ma­ǧa qaraǧanda anaǧūrlym keş baiqalady, al­ kei­bı­reulerınde müldem qalyptaspaidy. Bar­lyq bılım türın baqylau, balalardy yn­ta­lan­dyru, ıs-äreket mümkındıgın däleldeu, oilau qyzmetın jinaqtap, qorytu onyŋ ışın­degı bılım men ikemdılıktı jaŋa jaǧdaiǧa köşıru, sezınu – sözdık logikalyq jüie men praktikalyq oilau qyzmetınıŋ qūramdy bölı­gı­men ara-qatynasyn anyqtau, tapsyrma­ny­ öz betınşe şeşu, ülkender jaǧynan kör­se­tıl­gen kömektı qabyldau qabıletın damy­tu jä­ne tūlǧalyq erekşelıkterınıŋ qa­lyp­ta­suy­na yqpal etetın faktorlardyŋ ışındegı ma­ŋyz­dy­sy pedagogtyŋ, mektep psihologynyŋ baǧa­lauy­ bolyp tabylady.

Baqytgül OSPANOVA,
Astana qalasy Balalar psihonevrologiialyq medisinalyq-äleumettık mekemesınıŋ tärbieşısı