AR ISINE ADALDYQ

Är jazuşynyŋ özındık ışkı älemı bolady. Olar köbıne-köp syr aşpaidy, oŋaşa älemınde öz tüisıgımen ömır süredı. Şyǧarmasy oqylsyn, oqylmasyn, jazuşynyŋ basty missiiasy – jazu. Jazǧanynyŋ qandai deŋgeide bolatynyn qalamgerdıŋ qarymy men qabıletı körsetedı. Ardaqty ädebiet maitalmany Zeinolla Qabdolovtyŋ «Ädebiet – ardyŋ ısı» deitın sözı şyn talanttyŋ kökeiınde sairap tūrǧaly qaşan. Olar ädebietke adaldyǧyn şyǧarmasymen körsetedı, talantymen däleldeidı. Qajyǧali Mūhambetqaliūly sondai jazuşylardyŋ bırı. Jazuşynyŋ Syrym batyr turaly jazylǧan bır ǧana «Tar kezeŋ»   şyǧarmasy  qazaq  ädebietınıŋ eleulı tabysy sanalady. «Muratik» atty jalǧyz äŋgımesımen-aq talaidyŋ jüregıne jol tapty. Maŋdaiyna ädebiettıŋ auyr jügın arqalau jazylǧan qalamgerdıŋ baqyty da jazu-syzuda, tynymsyz türtınude edı.

Astana jūrt­şylyǧy 10 jel­toq­sanda jazuşy Qajyǧali Mū­­qam­­betqaliūlynyŋ 70 jyl­dyq mereitoiyn toila­dy. Saltanatty şara qala äkım­dıgı­nıŋ ūiymdastyruymen Kon­gress-holl saraiynda öttı. Al­dy­men­­ körnektı jazu­şy Äbış Ke­kılbaev sahnaǧa kö­te­rılıp, jazu­şynyŋ «Tar kezeŋ» romany jaiynda tereŋ äŋ­gıme qozǧady. Abyz qalamger şy­ǧar­manyŋ ädebiettegı alatyn­ ornyna erekşe toqtalyp, jo­ǧa­ry baǧa berdı. Al, QR Mem­leket­tık hatşysy Mūhtar Qūl-Mū­ham­medtıŋ qūttyqtau hatyn hat­şynyŋ keŋesşısı Ötegen Oral­baev oqyp berdı. Mereiger­ge Astana qalasynyŋ äkımı İman­ǧali Tasmaǧambetovtıŋ qūt­tyq­tau hatyn Tılderdı damytu basqarmasynyŋ bastyǧy Erbol Tıleşov jetkızdı. Aru Aqjaiyq jerınen kelgen arnaiy delegasiia qūramy da jazuşyǧa degen ystyq yqylastaryn bıldırdı. Batys Qazaqstan oblysy äkımınıŋ bı­rınşı orynbasary Serık Şap­k­enov oblys äkımı Nūrlan No­ǧaev­­tyŋ qūttyqtau hatyn ja­zu­şy­ǧa tabys etse, belgılı aqyn Qai­rat Jūmaǧaliev mereitoi ie­sıne arnaǧan öleŋın oqydy. Al, «Aqjaiyqtyŋ aq şaǧalasy» atan­­ǧan aqyn Aqūştap Baqty­ge­reeva ötken şaqtardan syr şert­tı. Saǧynyşqa toly kün­derdı taǧy bır esıne aldy. Äde­biet aqsaqaly Äbdıjämıl Nūr­peiısov Qajyǧali Mūham­bet­qaliūlynyŋ ädebiet­tegı ornyn «Tar kezeŋ» romany sanamyzǧa ruh­ sıŋırgen şyǧarma» degen sözımen-aq berdı. İran-Ǧaiyp, Şömışbai Sariev sekıldı aqyn­dar jazuşyǧa degen qūrmetın öleŋ­men jetkızse, «Egemen Qazaqstan» AQ prezidentı, bel­gılı qalamger Sauytbek Abd­rahmanov toi iesıne Atyrau ob­ly­synyŋ äkımı Baqtyqoja Izmūham­betovtıŋ qūttyqtau hatyn tapsyryp, jazuşynyŋ qa­bıletı men qarymy jaiynda äŋ­gıme örbıttı. Saltanatty keşte­ Ardaq Balajanova, Klara Tö­lenbaeva, Bibıgül Janūzaq se­kıldı tanymal sahna şeberlerı öner körsettı. Keştı aqyn, Mem­lekettık syilyqtyŋ iegerı Nesıp­bek Aitūly jürgızdı.

Hamit ESAMAN

Äbdıjämıl Nūrpeiısov, Qazaqstannyŋ halyq
jazuşysy:

«Sanamyzǧa örşıl ruh sıŋıredı»
Qajyǧali ädebietke körkem äŋgı­menıŋ şynaiy şeberı retınde keldı. Bır künı maǧan Tahaui Ahtanov­ habarlasty. «Men bır äŋgıme oqy­­­dym, keremet ūnady» dedı. Ke­iınnen ony Tahauidan alyp oqy­dym. Şynyn­da da keremet eken. Äŋgımesı jurnalist turaly ja­zylǧan saparnama siiaq­ty, lirikalyq ädıpte jazylǧan. So­syn üş-tört betten tūratyn «Mu­ra­tik» de­gen äŋgımesı bar. Osy kün­gı Europa novellistikasynyŋ ozyq ülgısınde jazylǧan būl äŋgıme kış­kentai, äkesız ösken balanyŋ ana­ tılınen aiyrylyp, ūlttyq ta­myrynan aqi-taqi ajyraǧan taǧ­dyryn beineleidı. Adamnyŋ ja­ny men jüikesın jūlqylap, zar­ qaqtyryp jıberedı. İä, Qajy­ǧali­dyŋ jurnalistık qabıletı de­ myqty eken. Ony 2002 jyly jaz­da Berlindegı Halyqaralyq PEN klubtyŋ kongresıne ertıp bar­dym. Jurnalistıŋ qandai bola­ty­nyn sonda men Qajyǧalidan kör­dım. Men söilep bolǧan soŋ, Af­rika, Meksika elderı PEN klub­tarynyŋ prezidentterı söz al­dy. Qajyǧalidan būryn men Sma­ǧūl Elubai, Bigeldı Ǧabdullin de­gen jıgıtterdı osyndai kongreske Ja­po­niiaǧa jıberdım. Olar qatysyp kel­genderımen baspasöz betterınde eş­qandai mäsele qozǧaǧan joq. Al, Qa­jyǧali qazaq PEN klubynyŋ aby­roiyn köterdı. Syrym batyr tu­raly ūzaq jazǧany ras. Bastapqyda Sy­rym turaly şyǧarmasynyŋ ūzap ket­kenıne renjıdık, keiın taŋǧaldyq. Sy­rym-jai batyr emes, halyq kö­semı, şeşenı, ülken talant iesı. Patşa saiasatyna qarsy şyqqan batyrlar boldy. Bıraq, Syrymnyŋ jönı bölek.
Qajyǧalidyŋ Syrym turaly ro­­ma­nyn bastapqyda oqi almadym, so­ǧan renjıdım. Syrymnyŋ aty da, iısı de joq. Arada bırneşe ai öt­ken­nen keiın «Tar kezeŋdı» qaita qol­ǧa alyp, tört kün boiy bas almai oqy­dym. Kezınde Lev Tolstoidyŋ «Voi­na i mir» şyǧarmasyndaǧy bas­ qaharman turaly dau tuyndaǧan. Son­da Tolstoi «Mūnda qaharman joq,­ bas qaharman-ūly orys hal­qy» degen eken. Qajyǧalidyŋ būl şy­ǧarmasyn keremet yqylas qoiyp oqy­dym. Mūndaǧy bas qaharman-otar­şylyq saiasat, sony äşkereleu. Būl äŋgımenı ädebiette Äbış Kekıl­baev bastap edı, Qajyǧali qostady. Orys­tyŋ otarşyldyǧy daliǧan da­la­larda ömır sürdı. Orystyŋ ker­emet jauyzdyǧy, dındes, bauyrlas­ ekı halyqty jaulap alǧanymen qoi­­mai, bır-bırıne aidap salyp, şy­ǧys­tan joŋǧarlardy aidap salyp, qa­nymyzdy tespei sorǧan saiasat eke­nın tüsındırdı. Būl şyǧarma sana­myz­dy oiatyp qana qoimaidy, oǧan ör­şıl ruh sıŋıredı.

Äbış Kekılbaev, Qazaqstannyŋ Eŋbek Erı:

«Qazaqy novellanyŋ qairatkerı»
Men Qajyǧalidy erteden bılemın. Bız üşınşı kurs oqyp jürgende, olar uni­versitetke tüsıp jatty. Ol­ kezdegı Almaty sondai arman qa­­la edı. Özımızden keiıngılerdı ızdep jü­­retın kezımız. Türkımenstannan kel­gen Düisenbek Qanatbaev degen aqyn dosym bar edı, sol bır künı ja­taq­hanaǧa dostaryn alyp keldı. Tö­­len, Dulat, Änester aldymnan şyq­ty. Sonda «körerge köz kerek» deitındei bır jıgıt jürdı. Eş­kım syn taǧa almaityn. Sol osy Qa­jy­ǧali eken. Bala künınde menen Qa­şaǧan turaly sūrai beretın. Özım de Qaşaǧan turaly dūrystap bıl­meitınmın, bılgenımşe tereŋdetıp ait­qan boldym. Söitsem, Qajyǧali Qa­şaǧandy ızdep Maŋǧystauǧa barypty. Men ony ädebietşı, ädebiet zert­teuşısı bolady dep oiladym. Bır kü­nı «Leninşıl jas» gazetınen bır äŋgımesın oqydym. Ūnady.
«Arystan anda-sanda bır tuady, tusa da arystan tuady» degendei, būl Qajyǧalidy soǧan ūqsattym. Si­rek jazsa da, jaqsy jazady eken. Ua­qyt ötken saiyn bır şyǧarmany qai­talap oqisyŋ ǧoi. Jaqynda Qajy­ǧalidyŋ «Qaidasyŋ sen, mahabbat» degen kıtabyn qolyma aldym. Ol turaly kezınde jazǧanmyn.
Qazaq novellistikasy degen­ ūǧym­ bolsa, sol janrdyŋ eŋ ūs­ta­­sy osy Qajyǧali. Qazaq no­vel­lis­tika­sy­nyŋ­ ülken qairatkerı. Jaz­ǧan­dary arpa aralaspaǧan, kebek qo­sylmaǧan, saf kümıstei dünieler. Keiın­nen janr özgertkısı keldı. Basynda bar­ önerın joǧaltyp almasa eken dep­ qoryqtym. Syrym batyrdy taŋ­dady. Onyŋ ömırı ūşan-teŋız. Qa­jyǧali osy taqyrypqa ketkende,­ bız de kütumen ketemız be de­­gende, düniege «Tar kezeŋ» keldı. Bū­ǧan­ bailanys­ty aitarym, Syrym äde­biet­te igerılmegen taqyryp. Ol qai­şy­lyqty tūlǧa. Dalalyq respublika jasau mäselesın qamtityn roman közdegen mölşerınen şyqty. Äsem pışılgen, äsem örnektelgen şyǧarma bolyp şyqty.