Şoqan Uälihanov jäne orystyŋ ziialy qauymy
Qazaqstan Respublikasy täuelsızdık alysymen eŋ alǧaş ejelden körşı bolyp kele jatqan Resei Federasiiasymen dostyq yntymaqtastyq jäne özara kömek turaly şart jasasqany belgılı. Mūnyŋ tarihi tereŋ tamyry bar edı. Ras, ekı el arasyndaǧy mädeni qarym-qatynastardyŋ keide qaişylyqty bolǧanyna dau joq. Dını bölek, tegı basqa, tūrmys dästürı ärtürlı elderdıŋ öz müddesı, öz ūstanymy bolatyny belgılı. Degenmen, HIH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynan arysy Batystyŋ, berısı Reseidıŋ demokratiiaşyl jäne aǧartuşylyq baǧytynyŋ qazaq qoǧamyna igı yqpal etkenıne köz jūmuǧa bolmaidy. Būl qazaq tarihyna attary altyn ärıppen jazylǧan bır top oişyldar äkeldı. Olardyŋ qyzmetı negızınen aǧartuşylyq sipattaǧy halyqşyl ozyq ideialarǧa, būqarany bılımge, mädenietke şaqyru boldy. Būlardyŋ ışınde aziialyq jäne europalyq qasietterdıŋ tamaşa qosyndysyndai bolǧan ūly ǧalym, tereŋ oişyl Şoqan Uälihanovtyŋ orny bölek.
| Qazaq handarynyŋ ūrpaǧy, ūlttyq otbasylyq tärbienıŋ salt-dästürı ädemı qalyptasqan äleumettık ortada ösken, auyl mektebınde oqyp, qosymşa qypşaq-şaǧatai, arab-parsy tılderınde bastauyş bılım alǧan Şoqan Uälihanovtyŋ bolaşaǧyna eŋ alǧaş Ombydaǧy kadet korpusy aiqyn jol aşty. Jaratylysynan asa qabılettı, öte zerek Şoqan on ekı jasynda özınıŋ tabiǧi mümkındıkterın jetıldıruge yqpal etken ziialy orystardyŋ ortasyna tüstı. Aldymen ūstazdarymen arada etene tüsınıstıkke jettı. Solardyŋ yqpalymen orys jäne dünie jüzı ädebietı klassikterınıŋ şyǧarmalaryn zor yqylaspen oqydy. |
Şoqan Uälihanovqa igı äser etken ūstazdardyŋ bırı – Qazan universitetı şyǧystanu fakultetınıŋ tülegı, orys ädebietınıŋ oqytuşysy jäne şyǧystanuşy, ädebiette V.G.Belinskii baǧytyn ūstanuşy N.F.Kostyleskii edı. Sondai-aq, N.G. Chernyşevskiidıŋ dosy ärı onymen ideialas, ädebiet pänınıŋ oqytuşysy P.V.Lobodovskiidıŋ de äserı mol bolady. Oqytuşy Jdan Puşkin öz tärbielenuşılerınen patşaǧa taisalmai qarsy keletın naǧyz er mınezdı adam şyǧaru maqsatymen dıni tärbie berıp, jalpy tarihty oqytudy dūrys jolǧa qoiudy oilastyrady. Kadet şäkırtterınıŋ jazǧanyndai, olar öz oqytuşylary Suloskiidı ūlan ǧaiyr bılımı üşın moiyndap, odan baiypty oilaudy üirengen, al Kostyleskiidı aqyl-oiynyŋ alǧyrlyǧy üşın ardaqtap, ömır jolyn önege tūtqan.
Kadet korpusynda paida bolǧan daryndy balaǧa qalanyŋ basqa ziialy jūrtşylyǧy da qyzyǧuşylyq tanytady. Äsırese, erekşe söz önerı, ūtymdy da beinelı söileu qabıletı, adami qasietterı ony keremet tartymdy etıp körsetken. Osyndai erekşe janǧa qamqorlyq jasaudy öz boryşy sanap, jeksenbı künderı ony üiıne alyp ketuşı ūstazdar da, basqalar da az bolmaǧan. Oqudyŋ alǧaşqy jyldarynda ol mereke künderın Qazan universitetınıŋ şyǧys fakultetın bıtırgen şeneunık Sotnikovtyŋ üiınde ötkızse, keiınnen jalpy tarih pänınen sabaq beretın, jer audarylǧan ǧalym poliak Gonsevskiidıŋ otbasynda, qaladaǧy eŋ bılımdı adamdar jinalatyn Ombynyŋ ädebi kluby ıspettes Kapustinnıŋ üiınde öz adamyndai, jaqyn tuysyndai aralasyp jüredı. Mūnda Uälihanov petraşevşıl aqyn Durovpen, keiınnen şarualardyŋ mūŋ-mūqtajyn jyrlauşy retınde ädebi ortaǧa tanylǧan S.Iа. Kapustinmen tanysady. Osy soŋǧy kısınıŋ aituynşa, Şoqannyŋ öŋındegı barlyq belgıler özıne jarasyp, onyŋ meiırımdılıgın, jūmsaqtyǧyn körsetıp, bükıl bet-pışının asqan bır süikımdılıkpen özıne tartyp tūratyn körınedı. Būlardyŋ bärı qaladaǧy eŋ közı aşyq, oily, oqymysty jandar bolatyn.
Osyndai äleumettık ortaǧa tüsken, özınıŋ aqylymen, şiraqtyǧymen, bılımge degen qūştarlyǧymen jäne özgeşe bır aşyq ta erkın batyldyǧymen erekşelengen Şoqan Uälihanovtyŋ korpustyŋ öz zamanynyŋ bılımpaz oqytuşylarymen, sol kezdegı Omby ziialylarynyŋ keibır körnektı ökılderımen, qaladaǧy eŋ aldyŋǧy qatarly, adamgerşılıktı, közı aşyq otbasylarmen tanystyǧy ony bılım men ǧylymǧa baulydy, onyŋ oilau qabıletınıŋ damuyna, saiasi közqarastarynyŋ qalyptasuyna edäuır äser etedı. Ol kadettıkter arasynda tez eseiıp, tez jetıledı, özınıŋ saiasi közqarasynyŋ qalyptasuy men ädebiet salasyndaǧy erekşe bılımdılıgımen dostarynan, qatar-qūrbylarynan ozyq şyǧyp, öz kezınıŋ sanaly, oily jastarynyŋ bırıne ainalady. Mektep basşylyǧy öte daryndy balaǧa 14-15 jasynda-aq Orta Aziia jönındegı bılgır saiasatşy, zertteuşı, tıptı, ǧalym retınde qarai bastaǧan. Sondai aq, onyŋ kadet korpusynda jai kazaktardan şyqqan ofiserlerdıŋ balalarynyŋ ortasynda boluy onyŋ demokratiialyq oi-pıkı-rınıŋ qalyptasuyna igı yqpal etken. Osylai Şoqan öz bolmysymen öz kezındegı batys sıbır qoǧamynyŋ joǧary sapyndaǧylarǧa tän üzdık sipattardyŋ bärın boiyna darytady. Sondyqtan, joldastary üşın onyŋ «Europaǧa aşylǧan tereze» bolǧanyn tüsınu qiyn emes.
Şoqannyŋ ömırınde özıne qamqorşy retınde erekşe oryn alǧan, oǧan özınıŋ tuǧan balasyndai qaraǧan, korpustan ofiser bolyp şyqqannan keiın de öte jaqyn bolǧan oqytuşysy, jergılıktı ştabta qyzmet atqarǧan, bılımdar–ensiklopedist, polkovnik K.K. Gutkovskii edı. Şoqan da ony adamgerşılıgı joǧary, meiırmandy jan esebınde canaǧan. 1860-jyldary Şoqan Uälihanov sailauǧa tüskende ol hat jazyp, onda «Baǧanalylardyŋ quyp ızdenuı aiaqsyz qalmai, ıske asatyn boldy, gubernator endı senı sūltandyqqa eşbır bekıtkısı kelmeidı» dep jazuy belgılı jaǧdaida jaqyndyqty, tıleulestıktı bıldırgenı edı. Ūly ǧalymnyŋ bırsypyra qoljazbalarynyŋ K.K.Gutkovskiidıŋ otbasynda saqtaluy, 1920 jyly onyŋ qyzy KSRO Ǧylym akademiiasyna tapsyruy da köp närsenı aŋǧartsa kerek.
Şoqan Uälihanovtyŋ tolyq jinaǧynyŋ 5-tomynda K.K. Gutkovskiidıŋ toǧyz haty saqtalǧan. Olardyŋ mazmūnynan ekeuınıŋ erekşe syilastyqta, özara senımdılıkte bolǧany baiqalady. 1862 jyly Şoqannyŋ F.M.Dostoevskiige jazǧan hatynda “barlyq orys ūlyqtarynyŋ ışınen menı jaqtaǧan Gutkovskii myrza ǧana» dep jazǧan bolatyn. 1864 jylǧy 4 nauryzda K.K. Gutkovskiige jazǧan hatynda Şoqannyŋ: «Men biler sotyn eş özgerısız qaldyru kerektıgı turaly jazba jıberdım. Menıŋ jobam qabyldanyp, biler soty būrynǧyşa qalatyn boldy» dep jazuy da olardyŋ arasyndaǧy qarym-qatynastyŋ jaqsy bolǧanyn aŋǧartady.
Şoqan Uälihanov jazbalarynyŋ barlyǧyn Geografiialyq qoǧamnyŋ «Zapiski» jurnalynda basyp şyǧaru turaly K.K. Gutkovskiidıŋ qaitys bolar aldyndaǧy tılegın öz moinyna alǧanyn fizikalyq geografiia bölımınde töraǧalyq etuşı P.P. Semenov mälım etken edı. Keŋes būl ūsynysty şyn rizaşylyqpen qabyldaidy.
Şoqan Uälihanovtyŋ keiınırek bırsypyra hat jazysyp, jaqsy tüsınısıp, qarym-qatynasta bolǧan adamdarynyŋ bırı – general–maior Gerasim Alekseevich Kolpakovskii. Ol ömırınıŋ köp bölıgın Batys Sıbır men Orta Aziiada qyzmette ötkızgen. Alatau okrugı men Ülken Orda qazaqtarynyŋ bastyǧy, Semei jäne Jetısu oblystarynyŋ äskeri gubernatory bolǧan. Sondyqtan, Şoqan Uälihanov M.G.Cherniaevtyŋ äskeri ekspedisiiasyn tastap, bır top ofiserlermen Vernyiǧa oralyp, sonan soŋ ömırınıŋ soŋǧy jyldaryn –1864 jyldyŋ 20 qaraşasynan 1865 jyldyŋ 19 aqpanyna deiın Tezek töre auylynda ötkızgen kezde onymen hat jazysyp tūrǧan. Ol Şoqandy mäŋgı este qaldyruǧa ülken üles qosqan. 1887 jylǧy G.N.Potaninge jazǧan hatynda (ol kezde Dala general-gubernatory bolǧan) G.A.Kolpakovskii: «Eger Şoqannyŋ ömırbaiany men şyǧarmalaryn şyǧaruǧa qarjy kerek bolyp jatsa, men öz tarapymnan būǧan üles qosuǧa daiynmyn» dep jazǧan edı. Al 1889 jylǧy 15 mausymda K.S. Veselovskiige jazǧan hatynda üş jüz som kölemınde materialdyq qoldau körsetetını turaly taǧy jazǧan bolatyn. Keiın ol Şoqan beiıtıne aq märmär tastan jasalǧan qūlpytas ornatuǧa belsene aralasady.
Orystyŋ ziialy qauymynyŋ arasynda Şoqan Uälihanovtyŋ airyqşa talantyn baǧalai otyryp, oǧan şynaiy baǧyt-baǧdar berıp otyrǧandar da az bolǧan joq. Öz sözımen aitqanda, «taǧdyr tamaşa adam etıp jaratyp, jürek pen keŋpeiıldılık bergen» Şoqandy bır körgennen jete tanyp, «keremet jaqsy körıp ketken» orystyŋ ūly jazuşysy F.M.Dostoevskii boldy. 1856 jylǧy 14 jeltoqsanda Semeiden jazǧan hatynda ol: «… Reseide sahara degennıŋ ne ekenın, onyŋ maŋyzyn jäne öz halqyŋyz turaly jerlesterıŋnıŋ arasynda alǧaşqylardyŋ bırı bolyp aityp jetkızu, būǧan qosa öz Otanyŋyzǧa aǧartuşy retınde qyzmet etu, orys ortasyndaǧy öz halqyŋnyŋ joǧyn joqtauşysy bolu qasiettı ıs, ūly maqsat emes pe? Sız europaşa tolyq bılım alǧan tūŋǧyş qazaq ekenıŋızdı eske alyŋyz» dei otyryp, osynyŋ özı qandai ǧanibet ärı būl oǧan köp mındetterdı erıksız jükteitının aşyq jazǧan bolatyn. Būl kezde Şoqan 21 jasqa jaŋa tolǧan edı.
Şoqan Uälihanovty bırınşı körgende-aq şyǧys ädebietın köp oqyǧan, Ombyda jürıp-aq öz mamandyǧy boiynşa bai kıtaphanany qalai ırıktep alǧanyna taŋ qalǧan orystyŋ ūly saiahatşysy P.P.Semenov Tian-Şanskii boldy. Keiın ol «Batys Sıbırdegı jäne Jetısu ölkesındegı kezdesuler» atty estelıgınde özınıŋ yqpalymen Şoqannyŋ Peterbor universitetınde därıster tyŋdaǧanyn, fransuz jäne nemıs tılderın jaqsy meŋgergenın jazǧan edı. Osy ūly saiahatşynyŋ ūsynysymen jasy 22-ge de tolmaǧan Şoqan Uälihanov imperatorlyq Geografiialyq qoǧamnyŋ tolyq müşelıgıne sailanady.
Şoqan Uälihanovqa alǧaşqy körgennen täntı bolǧan, öz köŋılın aşyq bıldırgen aqyn A.N.Maikov boldy. Ol özınıŋ 1863 jylǧy 10 aqpanda jazǧan hatynda köp mäselenı köteredı. Şoqannyŋ öz ortasy üşın tym sauatty, bılımdı ekenın, sondyqtan onyŋ öz elı üşın ne ıstei alatynyn bılmeitının, al özı üşın, Europa üşın, Resei üşın aityp tauysa almaityndai köp närse ıstei alatynyn aitady. Sondyqtan Peterburgke keluın ūsyna otyryp: «Öz boiyŋyzdaǧy europalyq bılım men ǧylymnyŋ jemısın Şyǧystyŋ ǧylymymen ūştastyra otyryp, Sız Aziiany Europaǧa tanystyruǧa tiıssız, al äzırşe, Aziia üşın eşteŋe de ıstei almaisyz» deidı. Būl jerde aqyn Aziianyŋ artta qalyp kele jatqanyn megzegen bolu kerek.
| Ūly ǧalymdy aldymen orys qauymyna, sol arqyly ony basqalardyŋ jete tanuyna erekşe üles qosqan özımen korpusta qatar oqyǧan G.P.Potanin boldy. Ol kadettesınıŋ ǧylymi ömırbaianyn jasady. Osy maqsatpen dosy qaitys bolǧannan keiın onyŋ aulyna arnaiy baryp qaitady. Şoqannyŋ azamattyq häm ǧalymdyq bolmysyn jan-jaqty aşuǧa arnaǧan alty baspa tabaqtan astam maqalalar jazdy. Söitıp ol Şoqantanu ǧylymynyŋ negızın qalady. Öz maqalalarynda dosynyŋ ömırınıŋ basty mūraty öz halqyna, onyŋ ruhani jaŋaruyna qyzmet etu, elınıŋ müddesın orys bilıgınen qorǧau boldy dep atap körsettı. |
Şoqan taqyrybyna mol qalam tartyp, 5-6 maqala jazǧan Qazaqstan men Sıbır halyqtarynyŋ zertteuşısı, orystyŋ progresşıl publisisı N.M.Iаdrinsev boldy. Ol «Euorpalyq bılım men tanymdy öz boiyna sıŋırıp», «ötkır geinelık äjuamen kez kelgen tūrpaiylyqty synap otyratyn», sonymen bırge tereŋ şyǧarmaşylyq qabılettı meŋgergen Şoqanǧa bırneşe maqala arnap, onyŋ «öz halqyn jan-jüregımen süie otyryp, būratana halyqtyŋ beişara keipın, şarasyzdyqty europalyq ǧylymi közqaras tūrǧysynan köre alǧanyn» jazǧan edı.
Jinaqtai aitqanda, otyzdan asa orystyŋ aldyŋǧy qatarly ǧalymdary, aqyn-jazuşylary men publisisterınıŋ Şoqan turaly oi-tolǧanystary mol ärı qyzyq-aq. Olar sol kezden berı arada bır jarym ǧasyr ötse de, ǧylym älemındegı jaryq jūldyzdardyŋ bırınıŋ şynaiy jaratylysy, şyǧarmaşylyq quaty, taǧdyr syilaǧan tamaşa daryny jönınde sanaǧa ädemı elester beredı. Şoqan turaly qalam tartqandardyŋ barlyǧynyŋ airyqşa atap ötetınderı – qanşalyqty orysşa oqyp, sonşalyqty Batysşa tärbie alsa da, onyŋ öz halqyna qaltqysyz adaldyǧy, soǧan qyzmet etu asyl mūraty bolǧandyǧy. Oǧan jazuşy N.İ.Naumovtyŋ: «Uälihanov keŋ jolǧa şyǧa otyryp, öz otanyna böten bolǧan joq. Kerısınşe, ol mädeni ömırdıŋ jaǧdaiyn joǧary baǧalai kele, öz halqyn şynaiy süie bıldı» degen sözın dälel ete ketuge bolady.
Şoqan Uälihanov dünieden ötkende de Reseidıŋ ziialy qauymynyŋ nazarynan tys qalmady. N.M.Iаdrinsev: «Erekşe daryndy ärı bılımdı, Orta Aziia geografiiasyn zertteumen şūǧyldanǧan, öz halqynyŋ süiıktı ūly, qazaq Ş.Uälihanov ofiserlık ortada ömır keşıp, asqan aqyl jäne tamaşa tapqyrlyq qasietke ie bola tūryp ol orys örkenietıne küiınışpen qarady, būratana halyqqa jasaǧan qiianattaryn körıp, qapalanǧan ol türkıstandyq saiahattan küş-quaty sarqylyp, olarǧa bolaşaqta jaqsy ömır süru turaly ümıtın de aituǧa şamasy kelmei, ökpe auruynan qaitys boldy» dep jazǧan edı. Al akademik N.İ.Veselovskii bylai dep jazǧan edı: «Qazaq handarynyŋ ūrpaǧy jäne orys armiiasynyŋ ofiserı Şoqan Şyŋǧysūly Uälihanov şyǧystanu kögınen qūiryqty jūldyzdai aǧyp öttı. Orystyŋ şyǧystanuşylary ony bır auyzdan erekşe bır qūbylys dep moiyndap, bolaşaqta türkı halyqtarynyŋ taǧdyry turaly ūly jäne maŋyzdy jaŋalyqtar aşady dep ümıttengen edı, bıraq Şoqannyŋ mezgılsız dünie saluy bızdı būl ümıtten aiyryp otyr». Būl Uälihanovqa berılgen şynaiy da laiyqty baǧalar bolatyn.
Şoqan Uälihanov jasy 35-ke tolmaǧan qysqa ömırınde artyna mol mūra qaldyrdy. Alaida, onyŋ köbısı kezınde jüiege tüspegen, özınıŋ közı tırısınde baspa betın körgen de joq edı. Būl baǧytta da taǧy da orystyŋ ziialy qauymy erekşe qamqorlyq jasady. Geografiialyq qoǧamnyŋ etnografiia bölımınde Şoqanǧa qatysty mälımetterdı jinau boiynşa baǧdarlama jasalyp, arnauly komissiia qūrylǧan. Şyndap kelgende, tuǧan halqy özınıŋ ūly perzentınıŋ mūrasyna osylardyŋ arqasynda ie boldy.
Söz soŋynda aitarymyz – arǧy-bergı qazaq tarihynda şyǧarmalary aǧylşyn, nemıs jäne fransuz tılderıne alǧaş audarylǧan, qazaq halqynyŋ ǧana emes, bükıl türık tektes şyǧys halyqtarynyŋ tarihyn, etnografiiasyn, ädebietın zertteuge airyqşa at salysqan, saiahatşy retınde Orta Aziia men Şyǧys Tükıstannyŋ aimaǧyn älemge tanytqan ūly ǧalymnyŋ mol mūrasynyŋ joǧalmai jetuıne ölşeusız üles qosqan orys halqyna, onyŋ ziialy qauymyna bügıngı ūrpaqtyŋ alǧystan basqa aitary joq.
Äbdıjälel Bäkır,
saiasi ǧylymdarynyŋdoktory, professor
