Bızdıŋ jaqta Asaly-Köketai – el qūlaǧyndaǧy aiauly esımder. Qozy men Baian, Jıbek pen Tölegen siiaqty asyl ǧaşyqtardyŋ jalǧasyndai ekı jas bır zamandarda Jyloi öŋırınde ömırden ötken eken…
Dala – dastannyŋ sarǧaiǧan paraqtarynda noqattai ekı tamşy köz jasy tūr. Būl – jylqyşy jıgıt Asaly men bai qyzy Köketaidai qosyla almaǧan qos ǧaşyqtyŋ armandy mūŋy, aŋsarly syry. Jem jaǧasyndaǧy är köktem saiyn kögerıp şyǧatyn jasyl qūraqtar da, bır mūŋ qūşqandai ünsız tebırenıp jatatyn qūmdar da, saǧynyş pen jylylyqtyŋ belgısındei isı mūrnyŋdy jaratyn jusan da, jyly jaqtan jaqsy habar estuge asyqqandai tuǧan jerge oralatyn qūstar da, iä, osynyŋ bärı sol bır qaiǧyly ǧaşyqtyq hikaiany ūmytpaǧandai, keide mūŋdanyp, keide tolǧanyp, keide jas balanyŋ uılındei ädemı sazdy ūiyp tyŋdap jatqandai bolady.
…Köketai sūlu boijettı. Köketai – Begımbet baidyŋ jalǧyz qyzy. Aidai appaq nūr jüzdı. Arqasyn qolaŋ şaş japty. Söilegen sözı baldan tättı. Maŋaidaǧy bar arudan ötken symbatty Köketaiǧa qyzyǧuşylar köp edı. Begımbettıŋ dosy Taŋjaryq bai Esen degen balasyna būl qyzdy besıgınde atas-tyryp qoiǧan. Jaqynda qūdalar habary da kelmek. Bıraq, Köketai köŋılı äldenege alaŋdauly edı. Jıp iırıp, keste toqysa da, syzyltyp än salsa da, ūzyn būrymyna şaşbau taǧyp örıp otyrsa da bır oidyŋ qūşaǧynan şyǧa almaityn. Kiız üidıŋ keregesınen syǧalap, dübırlegen dauysqa qūlaǧyn türıp, alysqa köz tıgetın…
Bır künı tün jarymynda äjesınıŋ sol jaǧynda ūiyqtap jatqan Köketai sūlu äsem ännıŋ sazynan oianyp kettı. Äne, sol jıgıt dausy qaraŋǧy dalany änge bölep, äsemdık älemıne jetektep bara jatqandai. Än alystai tüstı. Typ-tynyq, tynyş aily tün. Tūp-tūnyq jıgıt änı. Qaraŋǧyda kiız üidıŋ keregesınen syǧalap tūrǧan qyz kürsındı. Än alystap kettı. Tösegıne kelıp jatty. Älgı bır än. Jürektı şym etkızer.
«Jylqysy bızdıŋ eldıŋ ala moiyn,
Su ışıp aidyn kölden salady oiyn.
Tolyqsyp talqūraqqa tūrǧanymda,
Bolady qalqataida älde de oiym»
Jylqyşy jıgıttıŋ änı būl. Asaly jylqyşy. Ekı kısılık qairaty, dombyra tartyp, än salatyn önerı, kökpar tartyp, beldeskende baluan jyǧar küşı, qara būira şaşy men ottai janǧan közı bar Asaly jylqyşy. Jan degende jaqyny joq, mal degende enşısı joq, kelımsek Asaly jylqyşy. Äneugünı qyzdarmen bırge Jemge su aluǧa barǧanda būlarǧa qarsy ūşyrasyp, joldaryn bögedı.
– Armysyŋ, Köketai sūlu!
Köketai selk ettı. Baidyŋ erke, erkın ösken täkappar qyzy «būl kım» degendei, janarynan ot şaşyp at jetektegen jūpyny kiımdı jas jıgıtke jalt etıp qarady. Jıgıttıŋ qarasūr öŋı, qyr mūryny, äsırese, meiırımge toly közderı bır syr aitqysy kelgendei. Köketai ünsız jüre berdı. Qyzdar soŋynan ılestı. Sodan berı Köketai sūludyŋ köŋılıne bır mazasyzdyq kırdı. Qalai būrylsa da, sol jıgıt «Armysyŋ, Köketai sūlu!» dep ün qatatyndai.
Tün boldy. Ai jaryǧy su betınde dırıldep tūr. Dürkıregen jylqylardyŋ dausy estıldı. Köketaidyŋ jüzı alabūrtyp, jüregı attai tulady. Taǧy da ädemı änın saldy jıgıt ūiqydaǧy keŋ dalany aiǧailatyp… Janynda jatqan äjesı bır audarylyp tüstı de: «Myna sorly jetı tünde auyldyŋ tūsyna kelıp nege qaqsai beredı. Tıptı, ūiqy bermedı ǧoi, jelıkkır! Erteŋ jügenın sypyryp, quyp jıbermesem bolmas» dep kübırledı de ūiyqtap kettı. Ūiqysyz, şarasyz Köketai neşe türlı oiǧa kettı. Ertesıne qyz jeŋgesınıŋ otauyna kelıp, jalynyşpen ıştegı jan syryn aqtardy: «Samal jel soqqan qaraŋǧy tünde, jalǧyzdyqta, tynyştyqta, ūiqysyzdyqta jüregımdı tulatyp, oilarymdy şulatyp än salatyn serı jıgıt kım eken? Bılermısıŋ, jeŋeşe? Kerbez Köketaiyŋnyŋ jan syryna oranǧan osy bır lebızın ūǧarmysyŋ, jeŋeşe? Mūŋlyq Köketaidyŋ mūŋ-zary men aŋsarly tılegıne moinyŋdy būrarmysyŋ, jeŋeşe? Bır oraiyn tabarmysyŋ, elşılıkke jararmysyŋ, jeŋeşe? Älde jalǧyz, jalqy, kelımsek jylqyşy Asaly deimısıŋ, älde bai-myrzalar tūrǧanda būl Asaly er jıgıttıŋ osaly deimısıŋ?! Sol jıgıtten maǧan bır habar äkelesıŋ» deidı. Jeŋgesı basyndaǧy şarqatyn ärı qozǧap, berı qozǧap, bop-boz bolyp bır otyrdy, bır tūrdy. Köketaidyŋ mınezın bıletın. Aitpaityn. Aitsa qaitpaityn. Ne şara? Uaqyt tar. Maŋdaiynan ter şümektep aqty. Auzyna tüsken sözı: «Şyrailym-ai! Ne deiın?! Qai qyz süigenıne qosylyp jatyr. Aittyrylyp qoiǧan jerıŋ bar. Däulet baǧy şalqyǧan örısıŋ – elıŋ bar. Neǧylaiyn-ai, töbedegı tört aǧaŋ – naǧyz tört börı. Mūnyŋdy keşırer me eken? «El qūlaǧy – elu» degen, estıse ekeumız de qylyştyŋ jüzınde ketermız-au. Baiqaşy, erkem» degen boldy. Bıraq Köketai degenınen qaitpady. Şärban oiǧa kettı. Būl äulettıŋ qoiyn baǧatyn qoişylardyŋ ışınde jüregı şerlı, jüzı mūŋdy bır jetım bala bolatyn. Tūiyq mınezı özıne tuǧannan daryǧan ba deisıŋ. Sol bala tüs kezınde auyldan susyn alyp qaituǧa kelgen eken. Habarşyǧa osy bala oŋtaily siiaqty. Qazan-oşaq jaqqa barǧan Şärban bırdeŋelerdı qaraǧan bolyp, ädeiı qolyndaǧy ydysyn jerge tüsırıp aldy. Qazan basyndaǧylar, ışınde qoişy bala da bar tars etken dybysqa moiyn būryp qarasty. Äi, qoişy bala! Äperıp jıberşı. Bala janyna jügırıp kelıp ydysty köterdı. «Baiǧūs, bala-ai! Üstıŋdegı şapanyŋ da tozyp qalypty ǧoi. Jetımnıŋ körgen künı osy da. Jürşı, qaraǧym jamap bereiın» dep, yqylas tanyta ärı müsırkei söilegende qazan basyndaǧy äielder: «Osy Şärbannyŋ jüregı keŋ ǧoi» dep bır-bırıne kübırlesıp jatty. Şärban qoişy balanyŋ aldyna zere toly şūbat qoidy. Qaltasy ırımşık pen qūrt, bauyrsaqqa tolyp, şūbatqa toiyp, şapany jaŋaryp qalǧasyn balanyŋ jüzı quanǧannan jainap kettı. «Endı tamaǧyŋ da toq bolady. Bır tapsyrma tapsyrsam oryndaisyŋ ba?» dedı Şärban balanyŋ janarynan közın almai. «Oryndaimyn, jeŋeşe» dep elpeŋ qaqty qoişy bala. Şärban Köketaidyŋ bergen şaşbauyn aq jıbek oramalǧa tüidı de, balaǧa ūstatty. «Baiqa, eşkım sezıp qoimasyn. Jylqyşy Asalyǧa jetkız. Keşke altybaqanǧa Köketai da barady de» deidı. Qūiyndatyp şauyp bala kettı.
Sol künnıŋ aily tünınde Jem jaǧasynda ekı ǧaşyq jan syryn aqtaryp, aiyrylmasqa sert ettı. Bıraz künnen keiın Kökjardyŋ järmeŋkesıne el barmaq bop qam jasap jatqanda, Köketai sūlu otauynda joq bop şyqty.
– Oibai, qyz joq!
– Qaida kettı? Äkettı!
– Joq, qaşyp kettı. Asalymen Jemdı betke alyp barady eken, – degen dauystar är tūstan jaŋǧyryp şyqty. Qaruly erler atqa qondy. Jüzderınde – kektengen döŋ aibat: «Qarataban jylqyşynyŋ auzynyŋ salymynyŋ küştısın! Ei, qadırlı qaryndas! Jerge qarattyŋ. Oŋdyrmaspyz. Oŋbassyŋ ekeuıŋ de. Tek qolǧa tüse gör!» Attardyŋ tūiaǧynyŋ dürsılınen jerdegı miia, adyraspan kütırlep kökke ūşqandai. Arttaryndaǧy qalyŋ şaŋdy aŋdaǧan Köketai sūlu: «Qaşaiyq! Myna Jemnen ärı assaq qoi, Asaly» dedı jalynyşpen. Joq, qaşu — jıgıttıgıme syn. Ne bolsa da maŋdaiǧa jazylǧanyn körermız. Sen nu qamystyŋ arasyna jasyryna tūr. Men quǧynşylardyŋ aldynan şyǧaiyn. Mümkın, keşer, mümkın, keşpes. «Qaraqūrttai qaptap kelgen quǧynşylardyŋ bırı Asalyny soiylmen ūryp qūlatty. «Köke! Köke! Köketai!» degen Asalynyŋ jan dausy şyrqyrap qūlaqqa jettı. Būl jıgıttıŋ «ah» ūrǧan soŋǧy ünı bolatyn. Köketai jügırıp jettı. Ülken qara közderı şarasynan şyǧardai ülkeiıp ketken. Betı sūp-sūr. Qyzyl qanǧa boialyp jatqan süiıktısıne, quǧynşy bolyp artynan quyp kelgen tört aǧasyna, olardyŋ soŋynan ergen attylarǧa sazaryp ün-tünsız qarap tūrdy. «Zaty ūrǧaşy ǧoi, betın tyrnap, şaşyn jaiyp jylap-syqtar, jyny basylar, özı soŋymyzdan erer» dep oilady quǧynşylar. “Asalysyz qu tırlıkte ne sän bar? Änıŋ qaida, Asaly? Jastanǧan jerıŋ osy boldy ma? Sarqyrai aqqan asau Jem ekeumızdı qūtqara almady ma? Iştegı tūnşyqqan boztorǧai ünımdı Alla bıledı. Adam bılmes, adam sezbes mūny» dep oilaǧan Köketai sūlu ölıp jatqan Asalynyŋ belındegı qanjaryn köz ılespes jyldamdyqpen jūlyp aldy da, qaq jüregıne kırş etkızıp qadady. Ekı bırdei jarq etken ǧūmyr qas qaǧymda jalt etıp közden ūşty. Bıraq eldıŋ sanasynan öşe almady. Bai äuletı Köketai qyzdyŋ qylyǧyn süiekke tüsken taŋba-namys kördı me, äiteuır ökşesı küs jylqyşymen bır beiıtte jatqanyn hoş körmegendei. Asaly men Köketai mazarlary arasynda bırer şaqyrymdyq jol bar. Mahabbat degen kielı sezım bai men jarly, tek pen türge baǧynbaidy eken. Ekı jastyŋ ǧaşyqtyq hikaiasy san ūrpaqqa jettı. Asyl mahabbattyŋ simvolyndai bolǧan Asaly – Köketai beinesı de kün saiyn biıktei tüsetındei. Jem de arnasymen aǧuda. Jaǧasyndaǧy qūraqtar da jaiqalyp tūr. Bırese tömendep, bırese aspandap ūşqan qūstar öz tılınde osy bır hikaiany, Asaly-Köketai hikaiasyn jyrlap jürgen tärızdı. Jyldan jylǧa süiıktı Jem özenımnıŋ suy azaiyp barady. Men ony keide Köketai sūludyŋ jaiylyp ketken ūzyn qara būrymyna ūqsatamyn.
P.S. Asaly-Köketai – el auzyndaǧy aŋyz emes, ömırde bolǧan adamdar. Oǧan Asaly – Köketai mazarlarynyŋ qūlpytasyndaǧy aiqyn, bederlı jazular kuä. Äigılı änşı Mūhittyŋ «Kışı Aidaiy» el arasynda, bırese «Bala Oraz», bırese «Jylqyşy» bolyp taralǧan. Mūnyŋ sebebı: «Jylqyşy» – jylqyşy Asalynyŋ änı, Asalydan Bala Oraz üirenıp, ony Mūhitqa aitqan eken. Jaqsy ännıŋ qadırın bıletın dülei änşı Mūhit Asalynyŋ änın de oryndap, keiıngı ūrpaqqa jetkızgen. “Mūhit aitypty” degen sözdı akademik Ahmet Jūbanov ta eŋbekterınde aitady. Mūhit ta, Bala Oraz da «Jylqyşy» änıne qūrmetpen qaraǧan. Tektı talanttar: «Bıreudıŋ änın özımdıkı deitın ädetımız joq edı, jylqyşy jıgıt Asalynyŋ änı edı ǧoi būl» deidı eken. Epigrafqa alynǧan «Keŋ Jyloi» änı turasynda da ärtürlı pıkırler aitylyp jür. Bır derektanu közderı būl ändı «Segız serınıŋ Jyloiǧa kelgende şyǧarǧany» dese, endı bıreuler būl ännıŋ iesı Asaly boluy mümkın deidı. İä, «Keŋ Jyloi» Asalynyŋ änı boluy äbden mümkın.
Marjan ERŞU
