Asylbek IZBAIYROV, L.Gumilev atyndaǧy EŪU professory, Geosaiasi zertteu institutynyŋ direktory: QAZAQ EŞQAŞAN QARA JAMYLMAǦAN

Qazırgı qoǧamda dıni senımge qatysty tuyndaityn mäseleler az emes. Neke, talaq, dıni atributtar… Būl mäselelerdı zaŋ aiasynda retteu üşın arnaiy zaŋ jobasy da äzırlenude. Jaŋa jobanyŋ artyq-kem tūstary qandai? Zaŋ dıni problemalardy tübegeilı şeşe ala ma? Taqyrypty islamtanuşy Asylbek Izbaiyrov tarqatady.

– Özıŋız bılesız, «Dıni ūiymdar men dıni qyzmet turaly» zaŋǧa özgertuler men tolyqtyru engızu jönınde ministrlık jaŋa zaŋ jobasyn daiyndauda.
Jalpy, osy özgertuler naqty qandai mäselelerdı şeşuge arnalǧan?
– Negızınde, zaŋ zaman talabyna sai oryn alǧan mäselelerdı şeşu üşın özgertıledı. Bügıngı taŋda dıni faktorlar elımızde özektı, tek bızdıŋ ǧana emes, älemdegı ahual da sondai.
Dıni mäselelerdıŋ jaŋa mazmūn men formalarǧa ie boluy resmi bilıktı osyndai qūqyqtyq, saiasi-äleumettık mäselelerdı şeşuge alyp keldı dep oilaimyn. Būl zaŋ jobasy – dıni faktordyŋ saiasilanuy nemese belgılı bır müddelerdıŋ qūralyna ainaluynyŋ, iaǧni dınnıŋ des­truktivtı qūral retınde paidalanuynyŋ aldyn alu maqsatynda qabyldanatyn şeşım, jasalatyn qadam.
Qatelespesem, osy zaŋ jobasy aiasynda 12-ge juyq zaŋnamalyq aktılerge 55-ten asa özgertuler men tolyqtyrular engızılgelı jatyr, būl degenıŋız – keşendı, jüielı jūmystar.

Qabyldanǧan zaŋnyŋ oryndaluy keide aqsap jatady
– Niqab, paranjy mäselesıne qatysty özgertulerge toqtalsaq. Äiel adamnyŋ bet-beinesın qoǧamdyq oryndarda anyqtau üşın dıni kiım türlerıne tyiym salu turaly ne aitasyz? Qazırgı tüsınbestık neden jäne qalai paida bolyp jatyr?
– Būl jerde eŋ negızgı mäsele – hidjab pen niqabtyŋ aiyrmaşylyǧy. Hidjabtaǧy äiel adamnyŋ bet-beinesın köruge, anyqtauǧa bolady. Onymen suretke de tüse beredı, jalpy hidjabqa eşkım tyiym salǧaly jatqan joq.
Tyiym saluy mümkın de emes, sebebı bız – zaiyrly, demokratiialy elmız. Al endı adamnyŋ bet-beinesın anyqtau maqsatynda niqab, paranjy jäne taǧy da basqa dıni kiımderge qoǧamdyq oryndardaǧy tyiym salu özınıŋ mındetın aqtauy kerek.
Mäselen, qap-qara kiımmen tūmşalanǧan adamdardan
aulada oinap jürgen kışkentai balalardyŋ özı de qorqady ǧoi. Jalpy, niqab – arab elderınıŋ syrt kiım ülgısı, bızdıŋ ūltymyzdyŋ, dästürımızdıŋ identifikasiialyq belgılerıne mülde qarama-qaişy. Qazaq eşqaşan qara jamylmaǧan.
Al endı qauıpsızdık maqsatynda mūndai kiımderge tyiym oryndy şeşım bolmaq. Mysaly, Siriiada jäne basqa da elderde terroristık ūiymdar arasynda paranjynyŋ astynda mülde basqa adamdardy jasyru täjıribesı keŋınen taraǧan. Kım bıledı, mümkın er adam şyǧar onyŋ astynda jasyrynyp jürgen?! Mümkın terrorist şyǧar keşe ǧana Siriiadan kelgen?!
Jalpy, būl jaǧdaiǧa da dıni reŋk berudıŋ qajetı joq, ol uaqyt talabynan tuyndaǧan mäselelerdı retteuge arnalǧan qūqyqtyq qarym-qatynas qūraly ǧana. Dınnıŋ saiasi faktorǧa ainalyp ketpeuın qataŋ nazarda ūstaǧan jön.
Alaida taǧy da nazar audarar jait, elımızde zaŋdar qabyldanǧannan keiın ıske asu nemese oryndalu kezeŋderınde aqsap jatady. Sol kezeŋde nauqanşyl, bılımsız basşylardyŋ kesırınen mehanizm keraǧar yqpal etuı äbden mümkın, al ony paidalanyp ketuge müddelı toptar tabylatyny da ras. Sondyqtan asqan saqtyqpen, ūqyptylyqpen jūmys jasau kerek.

Medisina mäselesıne dıni faktordy japsyru – qatelık
– Tüsınıktı. Osy zaŋ jobasy boiynşa qoǧamda taǧy bır talqyǧa tüsken mäsele – «talaq» taqyryby men mındettı vaksinasiia. Özıŋız aitqandai, qoǧamdyq talqydan soŋ būl taqyryptar kün tärtıbınen tüstı. Iаǧni, bilık qoǧammen sanasuda. Alaida «köpte aqyl joq, ebın tap ta, jönge sal» dep hakım Abai ait­qandai, institusionaldy, bolaşaq maŋyzdy şeşımder üşın keide täuekelge barǧan dūrys dep oilaisyz ba?
– Talqylanyp jatqan zaŋ­daǧy erekşe ūnaǧany osy neke mäselesı bolatyn. Mūsylmandyq neke şarttaryn köptegen adamdar dūrys in­terpretasiiada qoldanbai nemese özınıŋ jeke basynyŋ sūranystaryna sai özgertıp jıberuı – ülken qatelık.
Mūsylmanşa neke qiyp, ajyrasyp, talaq bolyp jat­qandar arasynda eŋ bır qolaisyz jaǧdai – sol azamattar özderınıŋ qarym-qatynastaryn qūqyqtyq qūraldar arqyly qorǧai almauy jäne de äleumettık qūraldardy qoldanuǧa qauqarsyz boluy.
Mysaly, sol äiel adam ajyrasqan kezde osy eldıŋ azamaty retınde memlekettık kömek aluǧa, küieulerınen aliment öndıruge eşqandai amaldarynyŋ bolmauy. Osy zaŋsyz neke jaǧdaiynan onan ärı de äleumettık mäselelerge tap kelıp, azamat retınde tūlǧalyq qaqtyǧystar da paida boluy mümkın.
Al endı erte jasta nekelesu bılım aluǧa, tolyqqandy elımızdıŋ azamaty bolyp qalyptasuǧa, kerek bolsa, densau­lyqqa da ziiany men kesırı köp dep bılemın. Sondyqtan mūndai köleŋkelı nekelerdıŋ aldyn alyp, dıni neke qiiu, talaq mäselesın qūqyqtyq jaǧdaida retteu qanşama adamnyŋ taǧdyryn aman alyp qalatyndai körınedı maǧan.
Sondai-aq, bügınde bızdıŋ elımızde osyndai mūsylmandyq nekege otyru barysynda köbıne destruktivtı dästürlı emes dıni senım ökılderı kuägerlerın tauyp alyp, az-maz dıni bılımı bar adamdarǧa üilerınde nemese basqa oryndarda, iaǧni meşıtten tys oryndarda nekelerın qidyryp jatady. «Mındettı türde meşıttegı imam qisyn» degen joq qoi mysaly?! Negızı, neke – dın tūrǧysynan da, adamdyq tūrǧysynan da qasiettı, kielı kelısım, sol sebeptı oǧan qalai bolsa solai, jeŋıl qarauǧa bolmaidy. Ärbır taraptyŋ qūqyqtary retteluı kerek, al retteu tek qana memlekettık, zaŋdyq normalarmen ǧana jüzege asady. Osyny halyqqa tüsındıru kerek. Menıŋşe, būl mäselege qaita oralǧan jön. Älı de qūqyqtyq tüsındırme jūmystary aqsap jatyr, qoǧammen tyǧyz bailanys joq.
Al endı mındettı vaksinasiia­ǧa älı de daiyn emespız dep oilaimyn. Nege deisız ǧoi? Bırınşıden, Qūranda nemese hadiste «ekpe salmaŋdar, vaksina degen – haram» degen närse joq. Būl mäselege dındarlar da dıni aspektı berıp, dıni mäselege ainaldyruy qajet emes. Menıŋ oilaitynym, eger ekpenıŋ sapasyn arttyruǧa köŋıl bölınse, ekpe saldyratyn ata-analardyŋ sany artady.
Sebebı elımızde äke-şeşesı balasyna aparyp ekpe saldyrtyp, mügedek, auru bolyp jatqan oqiǧalar köp. Menıŋ öz basymda da osyndai jaǧdai boldy. Balam «AKDS» alǧannan soŋ jaǧdaiy naşarlap, qatty auyrdy. Al ekpenı menıŋ rūqsatymsyz jasaǧan, eger balamnyŋ densaulyǧyna ziian bolsa, oǧan men de qarsymyn. Mındettı ekpenıŋ zaŋ jobasynan qalys qalǧany – tabiǧi prosess.
Sondyqtan būl jerde eşqandai dıni faktor joq, jalpy islamda «bioetika» degen öte jaqsy damyǧan, qan aǧyzu, qūiu, qandy aldyru, kerek deseŋız, organdaryŋyzdy kelesı ret paidalanuǧa rūqsat beru, ekpe mäselesı barlyǧynyŋ şariǧi ükımderı men normalary bar, klassikalyq islam oǧan qarsy emes. Jalpy, medisinanyŋ aqsap jatqan mäselelerıne dıni faktordy äkelıp japsyrǧan – ülken qatelık.

Tyiym salu, şekteu – keŋestık bilıktıŋ ädısı
– Degenmen zaŋ jobasy älı de talqylanuda. Közqarastar ärtürlılıgı, iaǧni pliuralizm­nıŋ boluy – mäselenı şeşuge degen alǧyşarttardyŋ bıregeiı. Osyndai qūqyqtyq qūraldardy qoldanu metodikasy qanşalyqty özın aqtaidy dep oilaisyz? Nemese onyŋ ornyna ne ūsynuǧa bolady?
– Jalpy, tyiym salu, mümkındıkterdı şekteu metodikasy – keŋestık zamannyŋ, keŋestık saiasi bilıktıŋ qūraly. Bızdıŋ uaqytymyzda būl ädıs özınıŋ mardymsyz ekendıgın däleldep berdı. Oǧan mysaldar köp. Aǧartuşylyq, ideologiialyq baǧytta jūmystar jürgızu kerek. Klassikalyq sopylyqty, dästürımız ben tarihymyzdy qaita jaŋǧyr­tuymyz qajet.
Mysaly, türık elı «Ertūǧryldyŋ» obrazyn qalai nasihattap, halyqqa tälım-tärbie berıp jatyr! Näjmeddin Kubranyŋ moŋǧoldarmen el-jer üşın şaiqasy siiaqty bızde de osyndai obrazdar öte köp. Solardy osy zamanǧa proek­siialaumyz qajet. Dınnıŋ tälım-tärbielık jaǧyna basa nazar audarǧan jön.
Mūsylman degen kım? Mūsylman tek qana bes uaqyt namaz oqityn adam emes! Mūsylman, ol – jaqsy hirurg, ol – jaqsy injener, ol – jaqsy adam. Mıneki, osyndai obrazdardy qoǧamda damytyp, sanada tūraqtandyru qajet. Malaiziiaǧa qaraŋyz, olar mūsylmanşyldyqty qalai özderıne sai, şaq etıp aldy, olarda «İslam-hadqari» deidı, iaǧni islamnyŋ intellektualdyq, örkeniettı qyrlary men negızderıne basymdyq bere otyra halqyn, elın tärbielep jatyr.
Türkiia elı mūsylmanşyldyqty qalai bırıktıruşı, konsolidasiialyq küş retınde qoldanyp keledı! Bızge de osyndai tarihy men taǧylymy mol elderden, halyqaralyq täjıribeden ülgı alu kerek. Al endı zaŋdyq-qūqyqtyq jaǧyna kelsek, menı alaŋdatatyny – zaŋ qabyldanǧannan keiın onyŋ qalai oryndalatyny. Sebebı bızde köp jaǧdaida oryndauşylyq, iaǧni ortadaǧy atqaruşy menedjmenttıŋ şikılıgı baiqalyp jatady.
Qoǧamdyq talqyny qajet etetın mäseleler älı de köp. Taqyrypty kürdelendırmei, qoǧamnyŋ konsensuske keletınıne senemın.
– Äŋgımeŋızge raqmet!

Gülmira Aimaǧanbet