Qazaq teatry tarihyn tarqatqanda özınen keiıngılerge sara jol salyp berıp, tūtas mektep qalyptastyrǧan tūlǧalar esımderın attap ketuge bolmaidy. Solardyŋ bırı de, bıregeiı de – KSRO halyq ärtısı, KSRO jäne Qaz KSR Memlekettık syilyqtarynyŋ laureaty, Halyq Qaharmany Äzırbaijan Mämbetov. Şynymen, Mämbetovsız ūlttyq teatr önerınıŋ bır büiırı olqy soǧyp tūrady. Qyryq jylǧa juyq uaqyt M.Äuezov atyndaǧy Qazaq ūlttyq drama teatrynda, on jyl Q. Quanyşbaev atyndaǧy Qazaq memlekettık akademiialyq muzykalyq drama teatrynda, eldegı basqa da öner oşaqtarynda san aluan janrda spektaklderdı sahnalaǧan äigılı rejisser üzdık ülgı körsetıp qana qoimai, qazaq teatryn älemge moiyndatty. Kino önerı men operada da aişyqty qoltaŋbasyn qaldyrǧan Äzırbaijan Mädiūlynyŋ tuǧanyna osy künderı 90 jyl tolyp otyr.
Sahna saŋlaǧynyŋ tuǧan apasy Aqqaǧaz Mämbetova Mäskeudegı memlekettık kinematografiia institutyn bıtırgennen keiın Ǧ.Müsırepov atyndaǧy balalar jäne jasöspırımder teatryna qabyldanyp, osy öner oşaǧynyŋ negızın qalaǧan aktrisanyŋ bırıne ainaldy. Al jezdesı – beineleu men qazaq bi önerlerıne, teatr men kinoǧa ülesın qosqan san qyrly talant Äubäkır Ysmaiylov. Ol Mäskeu memlekettık teatr önerı institutyn (GİTİS) aiaqtaǧan soŋ, M.Äuezov teatrynda rejisser bolyp eŋbektenıp, bırqatar qoiylymdardy sahnalady.
Äzırbaijan Mädiūlyna apa-jezdesınıŋ äserı bola qoimady dep aita almaimyz. Rejisserdıŋ önerge tübegeilı bet būruyna qazaq teatry men kinosynyŋ alyby Şäken Aimanov ta äserın tigızdı. Şäken Kenjetaiūly 12 jasar Äzırbaijandy «Altyn müiız» atty filmge bırge oinauǧa şaqyrdy. Önerdegı alǧaşqy qadamdaryn osylai bastaǧan rejisser jiyrma jasynda Almaty körkem uchilişesınıŋ akterlık fakultetın tämamdady. Odan keiın apa-jezdesınıŋ jolymen Mäskeuge, A.Lunacharskii atyndaǧy teatr önerı institutyna attandy.
Asa körnektı teatr synşysy Äşırbek Syǧai «Qalleki» teatry atty kıtabynda: «Äuelde emtihan aluşy komissiia qūramy talapker Mämbetovtıŋ rejisserlık qabıletıne küdık bıldırıp, ony oquǧa qabyldamai tastaidy. Bıraq örşelene tüsken ol demalysqa şyǧyp ketken Gorchakovtyŋ jolyn jalyqpai kütedı. Jataqhanaǧa jasyrynyp jatyp, institutqa ūrlanyp kırıp jürıp degendei, aqyry ǧūlama ūstazben kezdesudıŋ retın tabady» dep jazady.
Osylaişa Äzırbaijan Mämbetov teatrda tūtas jüienı tüzgen Konstantin Stanislavskiidıŋ şäkırtterı, KSRO halyq ärtısterı Nikolai Gorchakov pen Andrei Goncharovtan tälım alady. «Qazaq elınen kelgen jas jıgıttıŋ jüzınen jıger, janarynan jalyn aŋǧarǧan täjıribelı tälımger Gorchakov «Qanden men pıldı» kemelıne keltıre oqyp, körkemdık älemıne qiial jügırtuımen erekşelengen Aziktı (ony alǧaş ret osylai ataǧan osy ǧaziz jan) öz şeberhanasyna alady. Köregen professor qatelespeptı. Diplomdyq jūmysyn qytai dramaturgiiasy negızınde jasalǧan sättı qoiylymmen tämamdap, ol elge oralady» dep jalǧastyrady Äşırbek Törebaiūly.
Äzırbaijan Mädiūly bastapqyda Gurev (Atyrau), Jambyl teatrlary sahnasynda «Jeke adamnyŋ ısı», «Ekı myrzaǧa bır qyzmetşı» sekıldı spektaklderdı qoidy. Bıraq ony talantty rejisser retınde M.Äuezov teatrynda sahnalaǧan spektaklder tanytty. Qaraşaŋyraqqa ol jalyndaǧan jiyrma bes jasynda qoiuşy rejisser bolyp keldı. Keiın osy öner ordasynda direktor, bas rejisser, körkemdık jetekşı bolyp, otyz jyl şyǧarmaşylyq jaǧyn basqardy.
1965-1995 jyldar «äkemteatrdyŋ» altyn däuırı nemese Mämbetov kezeŋı sanalady. Osy teatrda qoiǧan tyrnaqaldy tuyndysy – Şahmet Qūsaiynovtyŋ «Ertıs jaǧasynda» pesasy.
«Ol akterlerden baǧy janǧan rejisser edı. Ata, aǧa buyn men öz zamandastaryn keregınşe sahnaǧa tartty. Rejisserlık alaqanynda san tolqyn oryndauşylar toby jasyndai jarqyldady. Sonau alyptar tobynan bastap, Asanälı, Farida, Änuar, Raiymbek, Säbitter legı, Tastanbekov, Boranbaev, Kenjeev, Meiramov, Jamanqūlovtar lebı Mämbetov däurenınıŋ däuırleuıne aitarlyqtai jaǧdai tuǧyzdy» dep jazady Äşırbek Syǧai.
Äzırbaijan Mämbetovtıŋ qoltaŋbasyndaǧy klassikalyq qoiylymdardyŋ bırı – Şyŋǧys Aitmatovtyŋ şyǧarmasy jelısımen sahnalanǧan «Ana – Jer ana» spektaklı. Osy qoiylymmen rejisser 1965 jyly Qaz KSR Memlekettık syilyǧynyŋ iegerı atandy. Būl spektakldı İrannyŋ Şiraz qalasynda ötken Aziia, Afrika, jäne Latyn Amerikasy elderınıŋ halyqaralyq festivalıne apardy. Al 1974 jyly Äbdıjämıl Nūrpeiısovtıŋ «Qan men ter» tuyndysyn sahnalap, KSRO Memlekettık syilyǧyna ie boldy. Däl osy qoiylymdy Praga ūlttyq teatrynyŋ sahnasyna şyǧardy.
1983 jyly Şyŋǧys Aitmatovqa üşınşı ret KSRO Memlekettık syilyǧy berıledı. Äigılı jazuşy būl syilyqty «Borandy beket» romany üşın ielenedı. E.Vahtangov teatry 1983-1984 jylǧy mausymynda osy şyǧarmany sahnalaudy şeşıp, qoiuşy rejisser retınde Äzırbaijan Mämbetovtı taŋdap, şaqyrady. Alaida KSRO Mädeniet ministrlıgı Mämbetovtı mensınbedı. Soǧan qaramastan bas keiıpker Edıgenıŋ beinesıne bekıtılgen Mihail Ulianov bastaǧan teatrdyŋ şyǧarmaşylyq qūramy Mämbetovke senıp, qoldau körsettı. Ne kerek, spektakl KSRO-nyŋ Mädeniet ministrlıgı, Ūlttyq qauıpsızdık komitetı, Işkı ıster ministrlıgı, taǧy basqa organdarǧa alty ret tapsyryldy. Mäsele KOKP-nyŋ Ortalyq komitetıne deiın baryp, sol jerde Ulianov söz alyp: «Partiia ekı ūşty saiasat jürgızıp otyr ma? Bır qoldaryŋmen Aitmatovqa Memlekettık syilyqty berıp, ekınşısımen Mämbetovtıŋ qoiylymyna tosqauyl qoimaqşysyzdar. Mūny qalai tüsınemız?» dedı. Aqyry mäsele oŋ şeşıldı.
Mämbetov inssenirovka jasaudy öz moinyna alyp, 1984 jyldyŋ küzınde daiyn materialdy Mäskeuge äkeldı. Spektakl «Ǧasyrdan da ūzaq kün» atauymen sol jyly sahnaǧa jol tartty. Būl qoiylym qoiuşy rejisserdıŋ de, bas keiıpkerdı somdaǧan akterdıŋ de abyroiyn asyrdy. Mihail Ulianov keiınnen «Realnost i mechta» atty kıtabynda osy spektaklge de toqtalǧan. Sonda muzykasyn jazǧan rejisserdıŋ asyl jary Ǧaziza Jūbanovanyŋ eŋbegın de atap ötken.
«Ä.Mämbetov tabysynyŋ basym köpşılıgın Ǧ.Jūbanova jazǧan muzyka sarynymen bailanystyrǧan jön. Onyŋ ömırdegı, önerdegı jan serıgı bolǧan äigılı kompozitordyŋ äuen örbıtudegı şeberlık tehnikasy rejisser Mämbetov qoltaŋbasyna, onyŋ sahnadaǧy oqiǧalardy beineleu täsılderıne, oryndauşylar ıs-äreketterın oŋtaily üilestıruıne, jalpy qoiylymnyŋ däuırlık, janrlyq sipattaryn tereŋdei aşa tüsuıne tabiǧi kırıgıp jatar edı» dep jazady Äşırbek Syǧai da. Şynymen de, Äzırbaijan Mämbetovtıŋ «Ǧasyrdan da ūzaq kün», «Ana–Jer ana», «Qozy Körpeş–Baian sūlu», basqa da şoqtyǧy biık tuyndylardy äuenmen ärlegen Ǧaziza Jūbanova edı.
Äzırbaijan Mämbetov kino önerınıŋ örleuıne de atsalysyp, «Än qanatynda», «Qan men ter», «Jauşy» körkem filmderın, «Abai» telefilmın tüsırdı. Būl kinotuyndylar qazaq kino önerınıŋ altyn qoryna ainaldy. «Än qanatynda» jäne «Qan men terde» bas keiıpkerlerdı somdaǧan Änuar Moldabekovtıŋ oiyny bır körgen adamnyŋ esınen şyǧa qoimaidy. Osy filmderdıŋ sättı şyǧuyna akterdıŋ tabiǧi talanty, rölge janyn salyp berıluı jäne qoiuşy rejisserdıŋ joǧarǧy talaby da äser ettı dep oilaimyz.
Äzırbaijan Mämbetov M.Äuezov teatrynda talai talanttardyŋ baǧyn aşty. Keiınnen bırneşeuın astanaǧa, Qalleki teatryna şaqyrdy. Būl qatarda Qazaqstannyŋ halyq ärtısterı Güljan Äspetova men Tılektes Meiramov esımderın erekşe atap ötuge bolady.
Äzırbaijan Mämbetov Qalleki teatryna qyzmetke kelgennen keiın «äkemteatrda» qoiǧan keibır spektaklderdı jaŋaşa jaŋǧyrtty. Sonyŋ bırı – kezınde Mäskeudı dürıldetken «Ǧasyrdan da ūzaq kün» qoiylymy. Qoiuşy rejisser onda Edıge beinesın oǧan deiın teatrda elene qoimaǧan akter Bolat Ybyraevqa berıp, onyŋ talantyn aşty. Sodan berı de Edıge Bolat Qalybekūlynyŋ eŋ şoqtyǧy biık rölı bolyp kele jatyr. Osydan bırneşe jyl būryn özınıŋ benefisın de akter «Ǧasyrdan da ūzaq kün» spektaklımen ötkızdı.
Jalpy Äzırbaijan Mämbetovtıŋ Q.Quanyşbaev teatryna keluı öner oşaǧynyŋ käsıbi qalyptasu kezeŋınıŋ jaŋa betterın aşqandai boldy. Sahnanyŋ tym tarlyǧyna qaramastan «Ana–Jer ana», «Qan men ter», «Qyz Jıbek», «Qozy Körpeş–Baian sūlu» sekıldı klassikalyq qoiylymdar sahnalanyp, jas teatrdyŋ şyǧarmaşylyq örleuıne oŋ äserın tigızdı. Mämbetovpen bırge Almatydan astanaǧa Güljan Äspetova men Tılektes Meiramovtan bölek Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen ärtısterı Leilo Beknazar-Haninga, Jūmagül Meiramova, Nūrzada Täşımova, Aqyş Omar, keiınnen Keŋes Nūrlanov keldı. Qazır osy ärtıster Qallekidıŋ aǧa buynyna ainaldy.
Äzırbaijan Mädiūlynan bır-ekı jyl būryn astanalyq teatrǧa qabyldanǧan Nūrken Öteuıl, Ainūr Bermūhambetova, Quandyq Qystyqbaev, Altynai Nögerbek sekıldı bügıngı belgılı ärtıster de Mämbetov mektebınen ötıp, şyǧarmaşylyq tūrǧydan şyŋdaldy.
Äzırbaijan Mämbetov 1970 jyldan pedagogikalyq qyzmetpen ainalysty. Almatyda qazırgı T.Jürgenov atyndaǧy öner akademiiasynda, astanaǧa auysqannan keiın Qazaq ūlttyq öner universitetınde sabaq berdı. Professor ataǧyn aldy. Akterlerdı ǧana emes, rejisserlerdı de tärbieledı. Nūrqanat Jaqypbai, Säulebek Asylhanov, Janat Hadjiev, Bolat Atabaev, Nūrlan Jūmaniiazov syndy belgılı rejisserler – Mämbetov mektebınıŋ tülekterı.
Äzırbaijan Mämbetov Abai atyndaǧy opera jäne balet teatrynda ūlttyq klassika «Eŋlık–Kebek» jäne Ǧaziza Jūbanovanyŋ «28 panfilovşylar» operalaryn qoidy. 2000 jyly K.Baiseiıtova atyndaǧy opera jäne balet teatry Mämbetov sahnalaǧan Mūqan Tölebaevtyŋ «Bırjan-Sara» operasymen aşyldy. Keiınnen rejisser osy teatrda Evgenii Brusilovskiidıŋ «Qyz Jıbek» operasyn sahnalady.
Äzırbaijan Mädiūly 2000 jyly Astana qalasynyŋ Qūrmettı azamaty atandy. Sol jyly oǧan Elbasy Jarlyǧymen Halyq Qaharmany ataǧy berıldı. Jeltoqsan köterılısı kezınde alaŋda soqqy alǧan edı. Sol eskı dertınen 2009 jyldyŋ 17 qaraşasynda dünieden ozdy.
Bırneşe jyl būryn şyǧarmaşylyq ǧūmyrynda 150-den astam spektakldı sahnalaǧan äigılı rejisserdıŋ esımın eldıŋ esıŋde mäŋgı qaldyru maqsatynda elordada bırqatar jūmystar qolǧa alyndy. Oŋ jaǧalaudaǧy Älihan Bökeihan köşesı sol jaǧalauǧa köşırılıp, onyŋ ornyna Äzırbaijan Mämbetov aty berıldı. Būl köşe qalanyŋ eskı ortalyǧynda oryn tepken. Būrynǧy Kongress-Holl, qazırgı «Astana» konsert zalynyŋ maŋaiynda sonau Qaraötkel, Aqmola kezınde öner järmeŋkesı ötkenı jaily tarihi derekter bar. Qazır de sol aumaqty elordanyŋ mädeni ortalyǧy dep atauǧa bolady. E.Rahmadiev atyndaǧy Memlekettık akademiialyq filarmoniia, Muzykalyq jas körermen teatry, M.Gorkii atyndaǧy Memlekettık akademiialyq orys drama teatry, astananyŋ «Arbaty» sol maŋaida ornalasqan. «Teatr» jelekjoly da Ä.Mämbetov köşesın köktei ötedı. «Astana» konsert zalynyŋ qarsy aldynda europalyq kiım ülgısınde er adam men äieldıŋ müsınderı tūr. Olardyŋ ornyna Äzırbaijan Mämbetov pen jary Ǧaziza Jūbanova eskertkışterı ornatylsa, jarasymdy bolar edı dep oilaimyz.
Eskertkış demekşı, byltyr Mämbetov jūmys ıstegen Qazaq ūlttyq öner universitetıne rejisserdıŋ müsını qoiyldy. Äzırbaijan Mämbetov ösken Oral qalasynda da osydan on jyl būryn müsını aşyldy. Sol kezde osy şaharda Ä.Mämbetovtıŋ tuǧanyna 80 jyl toluyna arnalǧan respublikalyq teatr festivalı de öttı. Al biyl 22-30 qazan aralyǧynda elordada ötetın «TEATRALL» II halyqaralyq teatr festivalı 90 jyldyǧyna arnalmaq.
2020 jyldyŋ 19 jeltoqsanynda Nūr-Sūltan qalasyndaǧy «Nomad City Hall» MKQK atauy Ä.Mämbetov atyndaǧy memlekettık drama jäne komediia teatry bolyp özgertıldı. Tiıstı saltanatty şaraǧa qala äkımı Altai Kölgınov arnaiy qatysty. Örelı öner tudyra bılgen suretkerdıŋ aty öşpeidı. Osy uaqytqa deiın atqarylǧan ıster soǧan dälel.
