Radio, teledidar, kompiuter, ūialy telefon joq däuırde qazaq balasy ülkenderdıŋ ertegılerın, auyldaǧy nemese syrttan qonaqtap kelgen önerpazdardyŋ än-küilerın, batyrlyq dastandary men jyrlaryn tyŋdap, besık jyrymen uanyp, ūlttyq tamyrdan ajyramai östı.
Qazırgı innovasiialyq tehnologiialar zamanynda balalarymyz sanamyzǧa mülde jat tärbie jetegınde ketıp jatyr. Mūndaida ne ısteu kerek? Ärine, ata-babalarymyzdyŋ ädısımen öskeleŋ ūrpaqtyŋ jan-jüregıne ruhani mūramyzdy jaŋa zamanǧa beiımdep qūiu qajet. Ol degenımız – bügıngı älemdık ǧylymi-tehnologiialyq jetıstıkterdı qazaqy ūǧymǧa sai keletındei etıp qoldanu.
Osyny bılsek-taǧy, ısten görı sözge jaqynbyz. Qydyrälı Bolmanov syndy bıren-saran azamattarymyzdy ǧana būl ıs alaŋdatatyndai. Sonyŋ özınde Qydyrälınıŋ «Bal-bala» firmasy jasap şyǧaratyn änşı-bişı quyrşaqtardyŋ keibırın satyp aluǧa qarapaiym qazaq otbasynyŋ qaltasy kötermeidı. Mäselen, «Qaraqat» quyrşaǧynyŋ baǧasy 100 myŋ teŋgenıŋ üstınde. Tıptı, odan da asyp ketedı…
Ūlttyq akademiialyq kıtaphanada tūsauy kesılgen «Abaitanu älıppesı», «Danalyq älıppesı» jäne «Elektrondy qazaq üi» interaktivtı önımderınıŋ baǧalary joba avtorlarynyŋ aituynşa, qymbat bolmaidy. Solai bolsa eken deimız, sebebı, tūsaukeserde qoǧam jäne memleket qairatkerı Myrzatai Joldasbekov aitpaqşy, qazaqtyŋ şekesı şylqyp jürgen joq.
Mädeniet ministrlıgınıŋ Tılderdı qoldanu men damytudyŋ 2011-2020 jyldarǧa arnalǧan memlekettık baǧdarlamasy aiasynda şyǧarylyp otyrǧan būl önımderge toqtalar bolsaq, «Abaitanu älıppesı» keşenı «Jaqsy bala», «Jaqsy ūstaz», «Jaqsy ata-ana», «Jaqsy qūrby-qūrdas» dep atalatyn 4 kıtaptan tūrady. Işıne jinaqtalǧan materialdar söileitın qalamnyŋ kömegımen dybystalady. Bır atap öterlıgı, būl jobaǧa belgılı ädebiettanuşy-abaitanuşy ǧalym Mekemtas Myrzahmetūly atsalysqan.
12 kıtaptan tūratyn «Danalyq älıppesı» oqu-tärbie keşenınde de söileitın qalam bar. Oǧan qobyz ben dombyra küilerı, besık jyry, halyq änderı men aŋyzdary, ertegıler men taǧylymdar, jyrlar men maqal-mätelder, biler sözderı men babalar batasy engızılgen.
Köpşılıktıŋ tarapynan qyzyǧuşylyq tudyrǧan «Elektrondy qazaq üi» jobasy bala tügılı ülkenge qajet önım eken. Köp keşıkpei Astanada satylymǧa şyǧuy tiıs, «Ūlas-Elektron» JŞS (avtorlary Ǧalymbek Qyzyrbekūly men Jarqyn Sälenūly) şyǧarǧan būl önımde barlyǧy 1200 şyǧarma toptastyrylǧan. Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen ärtısterı –Aidos Bektemır men Sauyq Jaqan oqyǧan ertıgılermen aşylatyn joba ärı qarai balalar änderı, küilermen, halyq jäne halyq kompozitorlarynyŋ änderımen, terme-tolǧaularmen, patriottyq ändermen, besık jyrlarymen jalǧasyp, Abaidyŋ «Qara sözderımen» aiaqtalady.
Osylarǧa tereŋırek toqtalǧandy jön kördık. Bız qazır balalar änderı men patriottyq änder joq dep, auzymyzdy qu şöppen sürtıp jür ekenbız. «Elektrondy qazaq üidı» qolyŋyzǧa tüsırseŋız, onyŋ mol ekenıne köz jetkızesız. Onda barlyǧymyzǧa bala kezden tanys «Aq kögerşın», «Aigölek», «Qoşaqanym qaida eken?», «Jalqaubek», «Quyr, quyr, quyrmaş» änderınen bölek, özge de jüzdegen än bar. Äsırese, keiıngı kezde körnektı kompozitor Äset Beiseuovtıŋ balalar taqyrybyna jazǧan änderın estımei jürgen bız joba ışınen onyŋ aqyn Serık Tūrǧynbekūlymen bırlesıp jazǧan «Qūralai» men «Tompaŋbai» änderın körıp quandyq.
BEDELSÖZ
Maqsat SQAQOV,
Mädeniet ministrlıgı Tıl komitetınıŋ töraǧasy:
Kiız üi formatyndaǧy jobada 1200 şyǧarma bar. Belgılı qoǧam qairatkerı Seiılbek Şauhamanov aǧamyzdyŋ «Jügırıp şyǧar beles köp, Aluǧa asqar şyŋ qiyn. Şal-şauqan bolu op-oŋai, Aqsaqal bolu tym qiyn» degen ädemı sözı bar edı. Ūltty tärbieleitın keşegı aq jaulyqty analarymyz ben aq saqaldy atalar bolatyn. Bıraq, olar bügıngı taŋda azaiyp qaldy. Üiınde aqsaqaly men äjesı joq baldyrǧandarymyz bar. Myna önımder solardyŋ ärqaisysynyŋ jastyǧynyŋ basynda tūrsyn degen nietpen jasaldy. Qazaq aitady eken: «Balany tärbielep äure bolma, bärıbır özıŋe ūqsaidy, özıŋdı tärbiele» dep. Sondyqtan, mūnyŋ barlyǧynyŋ Mäŋgılık el boluymyz üşın atqaratyn rolı öte zor dep oilaimyn.
Myrzatai JOLDASBEKOV,
memleket jäne qoǧam qairatkerı:
Qūdaiǧa täuba, keiıngı kezde qazaqtyŋ epostary, qazaqtyŋ myŋ küiı, qazaqtyŋ myŋ änı siiaqty asyl mūralarymyz jaryq körıp jatyr. Kezınde dalada mektep, universitet, akademiia bolǧan joq – osylardyŋ bärı bızdıŋ dala mektepterımız, dalanyŋ ūly universitetterı, dalanyŋ ūly akademiiasy edı. Öte soraqy, soiqan saiasattyŋ saldarynan tarihymyzdan, asyl mūralarymyzdyŋ barlyǧynan aiyryluǧa şaq qaldyq. Būl närestenı uyzynan aiyrǧanmen bırdei edı. Jynynan aiyrylǧan baqsydai bola jazdadyq. Bıraq, Qūdaidyŋ qūdıretımen odan aman qaldyq. Qazaq halqynyŋ ruhy küştı eken…
«Abaitanu älıppesın», «Danalyq älıppesın» körgende, ünderın tyŋdaǧanda, özım balaşa quandym. Alla köp körmesın, menıŋ ekı şöberem bar. Bıreuı – 12-den, bıreuı – 8-den asty. Olar taŋerteŋnen keşke deiın aipad deidı, anau deidı, mynau deidı… telefon… oryndarynan tūrmai jer-dünienıŋ maşaqatyn köredı ǧoi. Sonyŋ ışınde qazaqşa joq. Telefonǧa mındettı türde salu kerek.
Ekı-üş jyl būryn bır balalar menıŋ kabinetıme kelıp, osy kiız üidıŋ jobasyn körsetıp, batamdy alyp edı. «Mynalaryŋ ras pa, ertegı emes pe?» degenmın. Olar: «Joq, aǧa, mūny jüzege asyramyz» degen. Qūdaiǧa täuba, mūny da kördık. Menıŋ endı bır ötınışım: būl tek osy tūsaukeserde ǧana jarq etıp körınıp, joq bolyp ketpesın. Būl halyqqa jetuı, baǧasy arzan boluy kerek. Qazaqtyŋ jaǧdaiyn bılesıŋder ǧoi – şekesı şylqyp otyrǧan joq. Qalada bız taltaŋdap jürmız, auyldaǧylardyŋ jaǧdaiy belgılı. Sondyqtan, būlar aldymen auyldaǧy qazaqtarǧa qoljetımdı boluy kerek.
Nūrlan ORAZALİN,
Parlament Senatynyŋ deputaty:
Qandai jaŋalyq bolsyn, qandai özgerıs bolsyn, zamanyna sai boluy kerek. Äsırese, ūlttyŋ ösuıne, ūlttyŋ qanattanuyna tıkelei sebep bolatyn dünieler. Qazaq üiı degen qandai jaqsy! Onyŋ tetıgın basa qalsaŋ, qazaqşa söilei jöneletını quantady.
Ekonomikamyz ben saiasatymyzdyŋ damuy jaman emes. Bızdıŋ endıgı saiasi tūtastyǧymyzdy şegelep, etnosty, ūltty alǧa jeteleitın ideologiia degen sala. Al, ideologiianyŋ altyn bauy, altyn qazyǧy ol – Mädeniet ministrlıgı. Jaŋa ministrdıŋ jūmysy bala tärbiesınen bastalyp otyr eken, al balanyŋ sanasy sergek bolsa, bala – ūltşyl bolsa, ol – aqyldy bolady. Ūrpaq aqyldy boldy degen söz – ūlt aqyldy bolady degen söz.
Üş myŋjyldyq tarihy bar halyqpyz. Ne körmedık bız? Qandai ülken tarihi oqiǧalardan, sürgınderden ötpedık? Qalyptasu kezeŋderımızge qarasaq, uaqyttyŋ bızdı synap kele jatqanyn köremız. Sol synnan sürındırmei ötkızetın jaqsy ūrpaqty tärbieleuge osy jasalǧan önımder qyzmet etedı dep oilaimyn.
Orazkül ASANǦAZY,
Parlament Mäjılısınıŋ deputaty:
«Bıter ıstıŋ basyna jaqsy keler qasyna» deidı. Mūhtar Şahanovtyŋ şyryldap aitatyny bar edı: «Üş ūltty qoiypty. Bıreuı – nemıs, bıreuı – aǧylşyn, bıreu – fransuz. Ärqaisysy öz muzykasyna qimyldapty» dep. Sondyqtan, är qazaqtyŋ üiınde tūratyndai dünielerdı jasaǧan azamattarǧa Alla riza bolsyn degım keledı. Sättılık tıleimın!
«Balaŋdy besıkten tüze, kelındı esıkten tüze» demekşı, myna jobalardyŋ ışınde balaǧa da, kelınge de arnalǧany bar eken. Būlar är qazaqstandyqtyŋ üiıne jetetındei bolyp şyqsa deimın. Ol üşın osy jobalar boiynşa Mädeniet, Bılım jäne ǧylym ministrlıkterı bırıgıp jūmys ısteuı kerek.
Men jaqynda ǧana Aqtöbe oblysynyŋ eŋ şalǧai audanynda boldym. Sonyŋ balabaqşasynda Resei än-küiınıŋ notasymen şyqqan jiyrma kıtap tūr. Sonau qazaqtyŋ şetkı auylyndaǧy balabaqşadan sondaidy kördım. Bızdıŋ jarty kıtabymyz da joq. Mekteptıŋ oquşysy «Auyrmaidy jürek» dep konkursqa şyǧady. Bala kınälı emes, bırde-bır mektepte notalyq qazaq änderı joq…
Ärbır ministrge şyǧarǧan önımderıŋızdı körsetıŋızder. Bır-bırıne kädesyi retınde taratsyn. Qazaqtyŋ balasyna «Kım bolasyŋ?» deseŋ, «Ministr bolamyn» dep jauap beredı. Bızdıŋ ministrlerdıŋ ışınde bır-ekeuınen basqasy özımızdıŋ ūltymyzdyŋ ökılı ǧoi, özınıŋ tılın üirenuge mümkınşılıkterı bar. Balalaryna aparyp bersınşı. Özderı bılmese, endı maqūl, solardyŋ orys pen aǧylşynşa än jattap jürgen balalaryna mynau taptyrmaityn närse. Kädege jarasyn. Halqymyzdyŋ tılınıŋ öz biıgıne köterıluıne yqpal etsın.
Patriottyq änder Memlekettık Änūranymyzben aşylady. Odan keiın Eskendır Hasanǧalievtyŋ «Atamekenımen», Janbota Tūiaqbaevtyŋ osy attas änımen, Nūrǧisa Tılendievtıŋ «Öz elım», «Sarjailau», «Alatau» änderımen jalǧasady. Mūhtar Şahanovtyŋ «Ruh pen tıl», «Jeltoqsan taǧylymy» änderı de qisyndy engızılgen. Sondai-aq, «Qara bauyr qasqaldaq», «Kök tudyŋ jelbıregenı» syndy süiıktı änder tabylady. Keiıngı şyqqan tuyndylardan mūnda Erjan Serıkbaevtyŋ «Jasa, Qazaqstan!», jas änşı-kompozitor İbragim Eskendırdıŋ «Amanat», Ruslan Mamytovtyŋ «Jasa, qazaǧym!» änderı toptastyrylǧan.
Halqymyzda tek dombyra küilerı ǧana emes, qobyz, sybyzǧy küilerı de bar. Sonymen bırge sazsyrnai men jetıgen, şaŋqobyz, adyrna, şerter syndy köne saz aspaptarynda oryndalatyn bolsa, äuendılıgı būzylmaityn şyǧarmalar da mol. Osylardyŋ barlyǧyn maitalman küişıler men oryndauşylar jetkızedı tyŋdarmandarǧa.
Halyq jäne halyq kompozitorlarynyŋ änderı bölımınen jūrtty saǧyndyrǧan Kenen Äzırbaev, Jüsıpbek Elebekov, Däneş Raqyşev, Jamal Omarova, Manarbek Erjanov, Jänıbek Kärmenov sekıldı düldül änşılerdıŋ dauystaryn tyŋdauǧa bolady. Terme-tolǧaular da oilandyrmai qoimaidy. Al, belgılı akter Bolat Äbdılmanov oqyǧan Abaidyŋ «Qara sözderın» tyŋdap, tereŋ oi qūşaǧyna batasyzdar.
Jalpy alǧanda atalǧan jobalardyŋ qazaq balasyna bererı mol. Oǧan dualy auyzdardan şyqqan tömendegı pıkırler kuä.
P.S.
Sol künı ädettegışe avtobuspen üiımızge qaittyq. Jan-jaǧymyzdaǧy jolauşylar qolymyzdaǧy «Elektrondy qazaq üiıne» qyzyqqanyn baiqadyq. Aqyry, bır apamyz şydamai, ne ūstap bara jatqanymyzdy, qaidan alǧanymyzdy sūrady. Tüsındırıp aittyq. Ol qoraptyŋ syrtyndaǧy jobany jasaǧan adamdardyŋ telefondaryn jazyp aldy.
Üige kelgenımızden keiın ışındegı dünielerdı tyŋdadyq. Berılgenımız sonşa, künde keşke köretın teledidarymyz dalada qaldy…
Amanǧali QALJANOV
