Baqytjamal BAZARBAEVA, Astana qalasy Esıl audandyq AHAT bölımınıŋ bastyǧy: AT QOIYP, TEK TAŊDAU DA AQYLǦA QONYMDY

– Sälemetsız be, tıkelei tıldesu me eken?

– İä, tyŋdap tūrmyz.

– Men – Janat Äbdıraşevamyn. Joldasymmen nekege tūryp ülgermedım, bıraq bügınde balamyz bar. Küieuımnıŋ tegıne jazdyraiyn dep edım. Özım kışkentaiymmen üiden şyǧa almaǧandyqtan, Sızderdıŋ AHAT bölımıne ınımdı jıberıp edım, ondaǧylar qabyldamapty, «ata-ana­sy özderı kelsın» dep.

– Dūrys. Sebebı, bala tuylǧanymen, ata-anasynyŋ arasynda neke qiylmaǧan. Mūndai jaǧdaida, balaǧa äkesınıŋ tegın beru üşın, ata-analary bırlesıp äkelıktı anyqtau turaly jäne tuudy tırkeu üşın ötınış toltyrulary kerek. Balaǧa kuälık alǧan soŋ, ortaq balalary bolǧandyqtan, nekenı de sol künı tırkep bere alamyz.

– Atym – Aisūlu. Jıgıtımmen söz bailasyp, nekelesetın boldyq:
«Menıŋ tegıme ötesıŋ» dep jür. Ata-anamnyŋ jalǧyz qyzy bolǧandyqtan, öz tegımde qalǧym keledı. Bıraq, jıgıtımdı de renjıtkım kelmeidı.

– Aisūlu, elımızdegı zaŋda körsetılgendei, nekege tūru üşın ötınış ber­gen kezde öz tegıŋızge jıgıtıŋızdıŋ tegın qosyp alǧyŋyz keletının jazuyŋyz kerek. Sonda eşkımdı de renjıtpeisız.

– Ūlty qazaq azamattardyŋ tegı men äkesınıŋ atyn jazuǧa bailanys-ty bügıngı künde köp daudyŋ tuyndap jürgenı belgılı. Osyǧan bailanysty maman retınde Sızden keŋes alsam bola ma?

– Ärine, sūraŋyz.

– Mäselen, menıŋ balalarymnyŋ tegı atalarynyŋ tek atymen ǧana, – «ov!», «-ova» jalǧaularynsyz, Sabyr Aidyn, Sabyr Sabina dep jazylǧan. Keibıreuler olardyŋ atyn tegımen şatastyryp jür. Būl jaǧdaida bızdıŋ ne ısteuımız kerek?

– Qazaqstan Respublikasy «Neke (erlı-zaiyptylyq) jäne otbasy tu­raly» kodeksınıŋ 194-babyna säikes, tuudy memlekettık tırkeu kezınde balanyŋ tegı ata-analarynyŋ tegımen aiqyndalady. Ata-analarynyŋ tegı ärtürlı bolǧan kezde, balaǧa ata-anasynyŋ kelısımı boiynşa äkesınıŋ nemese anasynyŋ tegı berıledı. Ata-analarynyŋ tılegı boiynşa balanyŋ tegı ūlttyq dästürlerdı eskere otyryp, balanyŋ äkesınıŋ nemese atasynyŋ atymen jazylady. Balanyŋ tegıne qatysty ata-analarynyŋ arasyn­da tuyndaǧan kelıspeuşılıkter sot tärtıbımen şeşıledı jäne azamattardyŋ tılegı boiynşa ūlty qazaq adamdardyŋ tegı men äkesınıŋ atyn jazuda qazaq tılıne tän emes:

-ov, -ev, -ova, -eva,-in, -n, -iny, -na, -ovna, -evna, -ovich, -evich affiksterı alynyp tastalady. Al, olardyŋ ornyna äkesınıŋ atyna: -ūly, -qyzy dep bırge jazuǧa bolady.

Bızdıŋ elde ūlty qazaq adamdardyŋ attaryn qos müşe shemasy boiynşa jazuǧa jol berıledı, būl rette äkesınıŋ aty onyŋ tegın auystyrady. Ol mındettı türde bırınşı, iaǧni, bala atynyŋ aldyna jazylady, al äkesınıŋ aty körsetılmeidı.

– Joldasymyz ekeumız jaqynda kışkentaily boldyq. Bıraq, bız zaŋdy türde nekege tūryp ülgergen joqpyz. Endı, küieuım öz tegın beru üşın bala­ny asyrap ala ma?

– Balany, äkesı öz tegıne jazdyru üşın balanyŋ tuǧan jerındegı nemese ata-analardyŋ tūrǧylyqty jerındegı azamattyq hal aktılerın tırkeu (AHAT) mekemesıne baryp, äke boludy anyqtau turaly bırlesıp ötınış jazady. Būl asyrap aluǧa jatpaidy. Balany asyrap alu tek sot şeşımı negızınde jürgızıledı.

– Küieuım qylmys jasap, türmede otyr. Jas ömırımdı ony kütumen ötkızgım kelmeidı. Aityŋyzşy, menı AHAT bölımı ajyrata ala ma?

– Ärine, Sızdıŋ qolyŋyzda zaŋdy küşıne engen sottyŋ ükımı boluy kerek. Sonymen bırge joldasyŋyz jazasyn ötep jatqan jerdegı lauazymdy basşy joldasyŋyzdyŋ ajyrasuǧa kelısımı men qoly qoiylǧan ötınışın kuälandyruy qajet. Tolyǧyraq maǧlūmat alu üşın bızdıŋ meken-jaiǧa keluıŋızge bolady. Bızdıŋ mekeme Astana qalasy Esıl audanynyŋ aumaǧyndaǧy Saraişyq köşesınıŋ 11-üiınde ornalasqan. Aptanyŋ senbı men jeksenbıden basqa bes künınde de saǧat 9-dan 18.30-ǧa deiın jūmys ısteimız. Tüskı üzılıs bızde barlyq memlekettık mekemelerdegıdei: 13.00-den 14.30-ǧa deiın.

– Jaŋa tuǧan balaǧa jeke säikestendıru nömırın alu kerek qoi. Ol üşın aldymen qaida baruym kerek?

– Tuudy tırkeu kezınde balanyŋ tuu turaly kuälıgıne JSN bırge jazyla­dy. Bızde tek şetel azamattarynyŋ balalaryna JSN berılmeidı. Sebebı, şetel azamattarynyŋ qūjattarynyŋ maǧlūmaty elektrondy türde tırkelmeidı, qolmen engızıledı.

– Menıŋ bırınşı nekeden tuǧan balamnyŋ tegı öz äkesınıŋ atyna jazylǧan. Qazır ekınşı ret tūrmys qūrdym. Odan balalarym bar. Ülkenım mektep jasyna taiap qaldy. Tūŋǧyşymnyŋ tegın keiıngı küieuımnıŋ tegıne auystyrǧym keledı. Ol üşın qandai qūjattar jinasty­ruym kerek?

– Qazaqstan Respublikasy «Neke (erlı-zaiyptylyq) jäne otbasy tu­raly» kodeksınıŋ 64-babynyŋ, 4-tarmaqşasyna säikes, eger ata-anala­ry nekenıŋ (erlı-zaiyptylyqtyŋ) būzyluyn tırkeuşı organda resımdei otyryp, bölek tūrsa jäne bala özımen bırge tūratyn ata-anasy oǧan özınıŋ tegın bergısı kelse, tırkeuşı organ būl mäselenı ata-analarynyŋ ekınşısınıŋ pıkırın eskermesten, balanyŋ müddelerıne orai şeşedı.

– Sızderge habarlasyp tūrǧan astanalyq Ainaş Saparqyzy. Menıŋ balam tamyz aiynda üilenetın boldy. Ökınışke qarai, Astanada salta­natty türde neke qiiu qymbat eken. Aityŋyzşy, nekenı tırkeu üşın qai jerde arzandau alady?

– Ainaş Saparqyzy, ötınışıŋız öte oryndy. Bıraq, balalaryŋyz da, özıŋız de qalamyzdaǧy AHAT mekemelerıne barmaǧandaryŋyz körınıp tūr, äitpese, Astananyŋ üş audandyq AHAT bölımınde de saltanat zaly bar, onda sal­tanatty türde neke qiiu räsımderı tegın jürgızıledı.

– Menıŋ aiaǧym auyr, aiy-künım jaqyndap keledı. Būiyrtsa, balamnyŋ atyn «Dın-Mūhammed» dep alǧym keledı. Estuımşe, bızde jaŋa tuǧan balaǧa ekı at beruge bolmaidy. Älde osylai jazuǧa mümkındık bar ma?

– Aldymen aman-esen boluyŋyzǧa tılektespız. Al, balanyŋ esımıne keler bolsaq, ol bölek jazylǧan jaǧdaida, qosarlanǧan at beruge rūqsat etıledı, tek ol ekı sözden aspauǧa tiıs.

– Otasqanymyzǧa on jyldan asty. Tūrmysqa şyqqaly berı körgen qyzyǧym şamaly. «Şydamnyŋ da şegı bar» demei me? Būdan ärı balamnyŋ äkesımen bırge tūra ala­tyn emespın. Sızder arqyly ajyrasa alamyn ba?

– Balaŋyz kämelet jasyna tolǧan ba?

– Joq, balam biyl onǧa tolady.

– Mūndai jaǧdaida, kämeletke tolmaǧan balalary bar erlı-zaiyptylar ajyrasu üşın sotqa jügınedı. Al, AHAT bölımı kämeletke tolmaǧan balalary joq nemese balalary 18 jastan asqan erlı-zaiyptylardy jäne aralarynda mülıktık dau bolmaǧan jaǧdaida ajy­rata alady.

– Menıŋ atym – Aidana. Qyzym Almaty qalasynda düniege keldı. Qazır Astanaǧa köşıp keldık. Bıraq, älı tuu turaly kuälık alǧan joqpyz. Eger, Sızderge jügınsek, qyzymnyŋ tuǧan jerı Astana qalasy bolyp körsetıle me?

– Aidana, qoldanystaǧy Kodeks boiynşa, balanyŋ tuǧan jerı bolyp onyŋ naqty tuylǧan aimaǧy, iaǧni, Al­maty qalasy körsetıledı. Al, tırkelgen jerı bolyp Astana qalasy jazylady.

– Bügıngı jastar bır-bırınen «ruyŋ kım?» dep sūrap jatpaidy. Al, qazaq jetı ataǧa deiın qyz alysyp, qyz berıspegen ǧoi. Soŋǧy kezderı şeteldıkter sekıldı bızde de bölelerdıŋ, ekı atadan tuysatyn aǧaiyndardyŋ balalary üilenıp jatyr. Osyny körıp, qynjylasyŋ. Jalpy, Qazaqstannyŋ zaŋy boiyn­şa qandai azamattardyŋ nekelesuge qūqy joq?

– Qazaqstan Respublikasynyŋ «Neke (erlı-zaiyptylyq) jäne otbasy tura­ly» kodeksınıŋ 11- babyna säikes, bır jynysty adamdardyŋ; olardyŋ bıreuı bolsa da basqa tırkelgen nekede tūratyn (erlı-zaiypty bolǧan) adamdardyŋ; jaqyn tuystardyŋ; bala asyrap alu­şylar men asyrap alynǧan balalardyŋ, asyrap aluşylardyŋ balalary men asyrap alynǧan balalardyŋ; sottyŋ zaŋdyq küşıne engen şeşımı boiynşa olardyŋ bıreuı bolsa da psihikalyq auruy nemese aqyl-esı kemdıgı salda­rynan äreketke qabıletsız dep tanylǧan adamdardyŋ nekelesuıne (erlı-zaiypty boluyna) jol berılmeidı.

– Atym –Şynar. Joldasymmen ne­kede tūrmyz. Zaŋ boiynşa balamdy öz tegıme jazdyryp ala alam ba?

– Qoldanystaǧy zaŋ boiynşa kez kelgen ata-ana balasyna özara kelısıp, ärqaisysy öz tekterın beruge qūqyly.

– Tūrmysqa şyqqannan keiın men jūbaiymnyŋ tegın alǧan edım, nekeleskenımızge bıraz uaqyt ötse de, jeke kuälıgımdı älı auystyrǧan joqpyn. Taǧdyrdyŋ jazuymen endı odan ärı bırge ömır süre almaityny­myzdy sezdık. Kelısıp, ajyrasqaly jatyrmyz. Kezındegı salaqtyǧymnyŋ saldarynan bügınde qūjattarym dūrys emes. Ne ısteuım kerek?

– Sız mındettı türde özıŋız tūratyn jerdegı Halyqqa qyzmet körsetu ortalyǧyna baryŋyz. Aldymen neke qiiu qūjaty boiynşa jeke kuälıgıŋızdı auystyruyŋyz kerek, sodan keiın ajy­rasu barysynda öz tegıŋızdı qaitadan alasyz.

– Esımım – Qaiyrtai. Özım Asta­na qalasynyŋ Almaty audanynda tırkelgenmın. Qalyŋdyǧym Esıl au­danynda tūrady. Nekege otyru üşın qaida baryp aryz beremız?

– Qoldanystaǧy zaŋǧa säikes, sızder respublikamyzdyŋ kez kel­gen azamattyq hal aktılerın tırkeu mekemesıne baryp, ötınış bere ala­syzdar. Ol üşın būrynǧydai tırkeu kıtabynyŋ qajetı joq.

– Astanada päterden päterge köşıp jürgende, neke qiiu turaly kuälıgımdı joǧaltyp aldym. Ony qaitalap alu üşın qanşa aqşa töleimın?

– Qaitalama kuälık alu üşın kez kel­gen bankke bır ailyq eseptık mölşerde memlekettık baj salyǧy tölenedı. Barlyq qaitalap qūjat alu üşın ötınışter azamattyŋ tūrǧylyqty jerındegı Halyqqa qyzmet körsetu ortalyǧy arqyly berıledı.

Būl rette Azamattyq hal aktısınıŋ qai jerde tırkelgenın naqty bıluıŋız qajet. Sebebı, memlekettık baj salyǧy sol jerdıŋ esep-şotyna tüsedı.

– Köp kelınşekter sekıldı men de tūrmysqa şyqqannan keiın küieuımnıŋ tegıne auystym. Tūŋǧyş balamyzdyŋ tuuyn tırkeu kezınde äkesı ekeumızge ortaq tektı jazdyrǧanbyz. Endı, qazaqtyŋ ūlttyq dästürıne säikes, böpemızdı atasynyŋ atyna jazdyrǧymyz keledı. Būl mümkın be?

– Ärine, mümkın. Bızdıŋ elde ūlttyq dästür boiynşa balanyŋ tegın atasynyŋ atyna jazu mümkındıgı bar. Ol üşın bala tırkelgen jerdegı AHAT bölımıne ötınış jazasyz. Sondai-aq, ata-analardyŋ jeke kuälıkterınıŋ köşırmelerı, olardyŋ neke qiiu tu­raly kuälıgınıŋ köşırmesı, balanyŋ tuu turaly kuälıgınıŋ tüpnūsqasyn özıŋız tūratyn jerdegı AHAT bölımıne ötkızuıŋız kerek.

– Menıŋ atym – Mänşük. Qazır aiaǧym auyr. Eger qaladaǧy perina­taldy ortalyqta bosansam, al ol Almaty audanynda ornalasqan, ba­lamdy Sızderde tırkei alam ba?

– Mänşük, bızdıŋ AHAT bölımı arqyly Astana qalasynyŋ kez kelgen perzenthanasynda düniege kelgen bala­lar tırkeledı. Tek tuudy tırkeu merzımı bala tuylǧan künnen bastap ekı ai ışınde jürgızılu kerek. Al, merzımı būzylǧan jaǧdaida, balany tırkeu tūrǧylyqty tūratyn meken-jai boiynşa AHAT bölımınde, bırqatar anyqtamalar jinaqtau arqyly jürgızıledı.

Daiyndaǧan
Gülbarşyn ÖKEŞQYZY