Jiyrmasynşy jyldardyŋ soŋy, keŋestık tarihnamaǧa säikes, ūlan-baitaq euraziialyq keŋıstıkte sosialistık qoǧam ornatuǧa kırısken bolşevikter partiiasy üşın tamaşa jetıstıkter kezeŋı bolyp sanalǧany belgılı. Sonyŋ ışınde Stalin bastaǧan jaŋa bileuşıler tobynyŋ auylşaruaşylyǧy salasyn jaŋa baǧytta qalyptastyru äreketterı, iaǧni tarihqa jappai ūjymdastyru kezeŋı degen atpen engen saiasi nauqan bastaldy. Jetpıs-seksen jyldan artyq uaqyt boiy «qol jetkızgen ūly jeŋıster» qatarynda tūrǧan osy bır eleulı oqiǧanyŋ talai qyry men syrlarynyŋ bar ekendıgın endı ǧana baiqap, bügıngı künnıŋ tūrǧysynan taldau jasap otyrmyz desek, mümkın būl oi köŋılden onşa şyǧa qoimas. Degenmen, keŋes ökımetınıŋ şarualardy ūjymdastyruǧa bailanysty solaqai saiasatynyŋ soŋy öte qaiǧyly jaǧdailarǧa alyp kelgenın tarihşy ǧalymdar men basqa da zertteuşıler köp aita bermese de, zarǧa toly osy kezeŋnıŋ qaiǧyly beinesı qazaqtardyŋ özara pıkırlesuınde «it jekken», «tes-ken tau», «ündemes» t.b. söz tırkesterı arqyly kelesı ūrpaqqa tūspaldap jetıp jatty. Keibır şetel ǧalymdary jazǧan eŋbekter oqyrmandar qolyna öte qūpiia türde jetıp jatsa da, ondaǧy keltırılgen derekterdıŋ jantürşıgerlık bolǧandyǧy sonşalyqty, tıptı, keŋestık ideologiianyŋ yqpalyna äbden berılgen, «myzǧymas halyqtar dostyǧy men olardyŋ qajyrly eŋbegınıŋ arqasynda kommunizm ornatuǧa» deiın baryp qalǧan qoǧamnyŋ solai boldy eken degendı bırden qabyldamaǧany da sözsız. Şynymenen, Kommunistık partiianyŋ daryndy qolbasşylyǧynyŋ arqasynda tolyq bır formasiiany attap ötıp, sosialistık qoǧamdy basynan keşırıp otyrǧan qazaq ūltynyŋ tek auyl şaruaşylyǧyn arteldık formasy – kolhozdarǧa köşken kezınde jappai aşarşylyqqa ūşyrap, 2,5 million adamynan airylǧan degenge kım senedı?!
Ūjymdastyrudyŋ eŋ auyr da, müldem aqylǧa syimas «nätijelerınıŋ» bırı – milliondaǧan adamdardyŋ aştyqtan qyryluy. Basqa aimaqtardy qospaǧanda, tek Ukraina men Qazaqstanda segız-toǧyz millionǧa juyq adam ömırı «sosializmnıŋ Ūly jeŋısı» jolynda ketken. Adamzat tarihyndaǧy bolǧan keibır soǧystar kezındegı qūrbandarmen salystyrǧanda, keŋes ökımetınıŋ äleumettık-saiasi baǧyttarda jasaǧan solşyl reformalary, halyqty qol jetpes tabystarǧa mındettı türde jetkızemız degen jalaŋ ūrandary ümıt aqtamai, eldıŋ ozyq oily azamattaryn eleŋdettı. Qarsy şyqqan qarapaiym, beibıt halyq otyrǧan, tūrǧan jerınde atylyp, tırı qalǧandary aidauǧa ketken. Elde qalǧandary ölmestıŋ künın keşken.
El basyndaǧy ūlyq azamattarynan aiyrylǧan halyq endıgı jerde oiyn ışke büktı. Mıne, bügıngı Ukraina tarihşylary «Golodomor», al qazaq tarihşylarynyŋ – «Ūly aşarşylyq jyldary» dep otyrǧandary osy bır kezeŋ.
Qarap otyrsaq, osy bır qasırettı näubet bırde-bır qazaq janūiasyn şarpymai qalmaǧan eken. 1932-1933 jyldardaǧy aşarşylyqtan bıraz keiın, 30-şy jyldardyŋ soŋyndaǧy stalindık repressiialar kezınde de halyqty jappai qyru baiqalǧan. Tek täuelsızdıktıŋ arqasynda aşy da bolsa, şyndyqtyŋ betı aşylyp, derekter arqyly belgılı bolyp otyrǧandai, sol kezdegı adamdardyŋ boiyn qorqynyş pen ürei bilegenderı sonşalyqty, tıptı, bır-bırınıŋ janyndaǧy adamdardy sol kezdegı atqamıner, eldı basqarǧansymaq «üştıktıŋ» şeşımderı öltırıp jatqanda da eşkım ündei almaǧan. Mıne, halyqtyŋ janyna sıŋıstı bolǧan ūly ürei men asqan qorqynyş – bolşevikter küştep jürgızgen ūjymdastyru saiasatynyŋ eŋ negızgı zardaby.
Qazaqtardy otyryqşylyqqa beiımdeu men kolhozdastyru saldarynan keŋes ökımetınıŋ arqasynda paida bolǧan jaŋa bır äleumettık top – «şolaq belsendılerdıŋ» ıs-äreketı şekten şyqty. Auyl tırşılıgınen eş habary joq olar, qazaq aitpaqşy, «şaş al dese, bas aluǧa» daiyn bolyp şyqty.
Iаǧni, 1920 jyldardyŋ ortasynda partiia men ökımettıŋ basyna Stalin bastaǧan jaŋa basqaruşylar legı kelgen. Olardyŋ köbı el basqaruǧa, qoǧamdy özgertuge bailanysty eş täjıribesı joq, müldem bılımsız adamdar bolyp şyqty. Bıraq olardyŋ boiynda adam aitqysyz bır erekşelıkterdıŋ bolǧany da şyndyq. El basqarudyŋ şyŋyna şyqqandar – partiia men joǧarǧy bilıktıŋ qandai da bolmasyn nūsqaularyn mültıksız, der kezınde oryndauşylar bolyp şyqty.
Al sol kezdegı eldıŋ ekonomikalyq-äleumettık damuyna keletın bolsaq, zertteuşıler aityp otyrǧandai, qoǧamda özgerısterdıŋ bar bolǧandyǧy da sözsız. Jaŋa ekonomikalyq saiasat halyqqa bırşama jeŋıldıkter äkele bastaǧan. Bolşevikter oilaǧandai, naq osy uaqytta äleumettık jaǧynan äbden rettelgen qoǧamǧa aiaq basatyn kez keldı. Būl degenıŋız, bolşevikter de qūr alaqan emes. Olarda ideia boldy degen söz. Tapsyz qoǧamdaǧy äleumettık problemalardyŋ şeşılu joldarynyŋ barlyǧy jalaŋ ūran boldy. Bolşevikter kötergen ūrandar teoriialyq jaǧynan köŋılden şyqqanymen, ıs jüzınde, olardy ömır qajettılıgıne ainaldyru täsılderı müldem terıs bolyp şyqty. Ekınşı düniejüzılık soǧys qarsaŋynda Keŋester odaǧynda bolǧan Germaniianyŋ elşısı Fridrih Verner Şulenbergtıŋ sözderıne qaraǧanda, bolşevikter tapsyz qoǧam qūra almaǧan. Kerısınşe, Keŋester odaǧynda äleumettık qarama-qaişylyqtar odan saiyn küşeigen, bıreuler avtomobilderge mınıp, jarqyraǧan saraidai üilerde tūryp jatsa, naǧyz jūmyskerlerdıŋ tūrmysy auyr jaǧdaida qala bergen. Būnyŋ negızgı sebebı, sosialistık qoǧamnyŋ ekonomikalyq negızı bolyp sanalǧan sosialistık önerkäsıp pen auyl şaruaşylyq arasyndaǧy aiyrmaşylyq bolatyn. Osy tūrǧydan alyp qaraǧanda, şarualardyŋ jaǧdaiy öte auyr bolyp şyqty. Auyldy jaŋa jolǧa köşırudegı eŋ negızgı kedergı – şarualardyŋ jeke menşıkke täueldılıgı, olai bolatyn bolsa, menşık ielerın qūrtu kerek degen qaǧida ūstaǧan partiia basşylary, būl ūrannyŋ auyl tūrǧyndarynyŋ qaisysyna bolsyn qatysty ekendıgın eskermedı. İdeologiialyq tūrǧydaǧy osyndai «tüieqūstyq» äreket, bara-bara ǧylymi tūrǧydan oilastyrylmaǧan ūjymdastyru saiasatyna äkelıp tıredı.
Ärine, būl jerde Stalin men ony jaqtauşylar tez arada ǧana ūiymdastyruǧa bolatyn saiasi töŋkerıster men ǧasyrlar boiy qalyptasqan öndırıs täsılderın özgerıske ūşyratudyŋ arasynda jer men köktei aiyrmaşylyqtar bar ekendıgın bılmedı deu – orynsyz. Ökınışke qarai, vavilondyq qiialǧa berılgen bilıktegıler öz maqsattaryna tez arada jetuge bolady degen bos qiialdan aryla almady. Mıne, naq osy uaqytta olarǧa eŋ kerek bolǧandar – «şolaq belsendıler» edı. Olardyŋ janynda Keŋes ökımetınıŋ saiasatyn bırden qoldaǧan Säken Seifullin, oilanyp-tolǧanyp baryp osy jolǧa tüsken Alaştyŋ ardagerlerı Ahmet Baitūrsynov, Tūrar Rysqūlov sekıldı halyq janaşyrlarynyŋ sözderı müldem ötpei jatty.
Mysaly, 1926 jyly «Keŋestık dala» gazetıne bergen maqalalarynyŋ bırınde Tūrar Rysqūlov sūraqty bylai qoiǧan: «Osy bızde qazaq auyly otyryqşylyqqa köşuı kerek degendı aityp jürgen kım? Olai deuge özı negız bar ma? – dei kele oiyn jalǧastyrǧan, – Ärine, būl baǧytta damu betalysy bolady. Bıraq ony aiaǧyna deiın jetkızu üşın uaqyt kerek. Al, ǧasyrlar boiy tabiǧi tūrǧydan qalyptasqan jaǧdai basqa qatynastardy talap etude. Mal şaruaşylyǧynan jappai egın şaruaşylyǧyna köşudı jalpylau degenıŋız – qazırgı qazaq jaǧdaiynan müldem habarsyz bolu degenmen bırdei». Būl degenıŋız – sol kezdegı qazaq qoǧamynda da erekşe baiqalǧan ülken talastyŋ körınısı. Talastyŋ negızgı közı – köşpelı mal şaruaşylyǧy qazaq qoǧamynda boluy kerek pe, älde joq pa degen äŋgımenıŋ basqa tūstary da köp bolatyn-dy. Osy sūraqpen öte tyǧyz bailanysta tūrǧan mäsele, mysaly, jergılıktı tūrǧyndardy otyryqşylyqqa köşıru, qazaq şaruasynyŋ tūrmystyq, mädeni, ekonomikalyq, etnikalyq bolmysyn tiımdı türde özgertu qajettılıgı edı. Osyndai köp jaqty, tüp tamyry öte tereŋde jatqan problemany bolşevikter bır ǧana ūjymdastyru negızınde, onyŋ üstıne öte tez arada ıske asyrmaq niette edı.
Al ǧalymdar, ükımet pen partiia basşylyǧynda jürgen qazaq ziialylarynyŋ basym köpşılıgı būǧan üzıldı-kesıldı qarsy şyqty. Nemıs tarihşysy, Berlin universitetınıŋ Şyǧys Europa tarihy professory Gumboldt İorg Baberovskii aituy boiynşa: «Būl ükımet (Keŋes Ökımetı – Q.A.) basqaşa oilaudyŋ qandai da bolmasyn belgılerın ot pen qylyş arqyly tübımen joiyp otyrǧan. Bolşevikterdıŋ tılınşe söilei almaǧandar, olardyŋ sözderı joqqa şyǧarylyp, senımderıne täube etpegenderdıŋ bärı olardyŋ jaularyna ainalyp otyrǧan. Bolşeviktık jüie tek qana «tap jaularynyŋ» soŋyna tüsken joq. Alastatu mörı sosialistık özgerısterge orai öz oilaryn bıldırıp jürgen ūlttardyŋ, olardyŋ aldyŋǧy qatarly ökılderıne de jabysty. Odan keiın kezek milliondaǧan qarapaiym qazaq auylynyŋ tūrǧyndaryna da kelıp jetken edı.
Mıne, osydan seksen jyl būryn bolǧan Ūly aşarşylyq osyny eske tüsıredı. Eger halyq esın jinap, toqsanynşy jyldary qoǧamdy jaŋartudyŋ keŋestık-bolşeviktık täsılderınen bas tartpaǧanda, bır şetı otyzynşy jyldardaǧy qorqytu-ürkıtu täsılderıne negızdelgen «tyŋ epopeiasy», 70-80-şı jyldardaǧy «Qazaqstandy milliondaǧan qoidyŋ» astynda qaldyru ideialary ärı qarai jalǧasyn taba berer me edı?! Olai bolmai şyqty.
Aşarşylyq näubetı kezınde Qazaqstanda 1 750 000 adam qyrylǧan. Jäne būl aşarşylyq kezınde bosyp ketken halyq sany 500 000 asyp jyǧylady. Mal basy qyrylǧan soŋ, halyq ülken zardap şektı. Būl keŋes ökımetınıŋ qoldan jasaǧan şalaǧai saiasatynyŋ adam aitqysyz zobalaŋy edı. Aşarşylyq qūrbandary jalpy keŋes ökımetı ornap, bolşevikter bilıkke kelgelı bırneşe ret qaitalanyp otyrǧan. Olardyŋ bırı tabiǧat kataklizmderı saldarynan bolsa, bırı 1932-1933 jyldardaǧydai solaqai saiasattyŋ nätijesınde jüzege asqan.
Amangeldı QAŞQYMBAEV
BǦM ǦK Memleket tarihy instituty direktorynyŋ orynbasary
