«Bız aşyldyq» degen jarnamadan aiaq alyp jüre almaityn halge jettık. «Bızı» kım, «aşyldyq» degenı nesı? Köpşılık oryndarda künıne myŋdaǧan, aiyna milliondaǧan adam oqityn memlekettık tıldegı körnekı aqparat, bızdıŋşe, ūsaq-tüiekke jatpasa kerek.
«Būryn eşkım kerek qylmady, jarytpady, qatyrmady. Qazaq tılın jaudan jalǧyz qorǧap jürmın, qalǧandary būǧyp qaldy» dep jalǧan bedel jinap, jar salatyndar mūndaidy nege elemeidı eken? Älde käkır-şükırdı söz etuge arlana ma? Ärine, sauatty jazudy talap etu, qadaǧalau – ülken mınberden sūmdyq, soiqan söz aityp, arzan ataqqa ūmtylu emes. Ol üşın tiıstı jauapty oryndarǧa sıltei salu – jetkılıksız, ärbır körnekı aqparatqa nazar audaryp, janaşyrlyq tanytyp, tyŋǧylyqty jūmys atqaru kerek. Kemşılıktı közge ılmei, keudesın qaǧatyndar qūr maidan ızdegenşe, memlekettık tılımızdı şalalyqtan qūtqaruǧa atsalysyp, ony barlyq salaǧa sauatty endıruge küş, bılık jūmsasa, önege körsetse, nätije äldeqaşan alǧa qaryştap jyljyr edı-au.
Joǧaryda aitylǧan mysalǧa oralsaq, ökınışke qarai, bükıl elımızde «menmūndalaǧan» jarnama mätını – orysşa nūsqasynyŋ ebedeisız, aşyq-şaşyq, maǧynasyz köşırmesı (iaki kalka, fransuzdan engen «calque» – «köşırme» degendı bıldıredı). Mūnda ana tılımızdegı ıs-ärekettıŋ tırı, yqylas nyşany da joq. «Bız aşyldyq» degenı düdämal oiǧa jeteleidı. Al onyŋ ornyna «Bız jūmys bastadyq», «Bız qyzmetke kırıstık», «Bızden – qyzmet, sızden – yqylas», «Bızden – tauar, sızden – talǧam», tıptı «Kelıŋızder! Körıŋızder!» t.b. dese, mekemenıŋ jaŋadan aşylǧanyn, jaŋa qyzmet ūsynǧanyn ap-anyq jariia eter edı.
Sondai-aq bilbordta «Smelost byt pervym» jarnamasyn «Bırınşı bolu – batyldyq» dep badyraityp qotara salu da – qazaq tılıne qiianat. Būl jarnama män-maǧynasyn jūrdai etedı. Qysqasy, jadaǧailyqqa şaqyrudyŋ ornyna «Batylyŋ jetse, jol basta» dep audarsa, qazaq tılı tabiǧatyna üilesıp, oquǧa da, ūǧymǧa da yŋǧaily, kökeige de tez qonar edı.
Jalpy, dombaz kırpış tasyǧandai tıkelei, töpelep tärjıme jasau jat tıldıŋ leksikasyn tılımızge küştep taŋumen bırdei. Kalka audarma – ana tılımızdı qūrtudyŋ da, tūqyrtudyŋ da töte joly. Öitkenı ol qazaq tılınıŋ normasy men zaŋdylyǧyn, erekşelıgın būzady. Sondyqtan köptıŋ nazaryna ūsynylatyn kez kelgen jarnama, körnekı aqparat mınsız bolu kerek. Iаǧni öte sauatty jazyluǧa tiıs. Jergılıktı atqaruşy bilık oryndary, jeke menşık ielerı, käsıpkerler barlyq jarnama mätınderın äuelı memlekettık tılde jazudy mındetıne alsa, memlekettık tıldı damytuǧa qosqan zor ülesı bolar edı. Būl – ädılettı Qazaqstan qūru kezeŋınde ūlttyq, qoǧamdyq sananyŋ şarty, ölşemı dep oilaimyz.
Darhan MYŊBAI,
Mäjılıs deputaty
