Maǧynaly söz. Däuren zamanǧa qatysty aitylsa kerek. Däuren ädette ötken şaqty bıldıretın tüsınık retınde qalyptasqan.
Qazaq, äsırese, elge tanymal bolǧan tūlǧalarǧa qarata «däurenı öttı» dep jatady. «Öttı däuren osylai» dep aitu da dästürge ainalǧan leksikalyq tüsınık. Sonda däuren degenımız adamnyŋ basyna kezınde qonǧan baqqa qatysty aitylǧany ma? Sırä, solai bolsa kerek.
Zamanynda bolyp-tolyp tūrǧan otbasy nemese bır joly bolǧan adamnyŋ, bügıngı künı jaǧdaiy mäz bolmaǧanda, «däurenı öttı» dep aiauşylyq bıldırıp jatatynymyz bar.
Bastan baq qūsynyŋ ūşqany, däurennıŋ ötkenı. Jaǧdai osylai bolsa, qazaq ūl balalaryna Däuren degen esım berudı nege ädet qylǧan. Bala degen keleşek, ümıt emes pe? Sırä, däuren tek ötken şaqpen anyqtalmasa kerek. Būl maǧynada Däuren tılekke de qatysty. Jas balanyŋ aldaǧy ǧūmyry qyzyqqa, däurenge tolyq bolsyn degen niet aŋǧarylmai ma? Aŋǧarylady.
Olai bolsa, däuren ötken şaqty da, keler şaqta da qoldanylatyn ūǧym. Söz basynda däuren zaman aǧymyna qatysty dedık. Osy baǧytta oi örbıtsek, däuren zamanmen bırge är adamnyŋ ömırıne baq bop enetın mezet. Däuren – uaqyt ölşemı. Baq degenımız mäŋgılık emes, ol auyspaly, özgermelı, sondyqtan, ony Baq qūsy dep ataǧan. Qūs degen – tūraqsyzdyq simvoly. Onyŋ tabiǧaty – ūşu, bır ornynan ekınşı, odan ärı taǧy basqa özıne qolaily, jaily jerlerge köşıp-qona beru. Ūşpasa, ol qūs emes.
Baq ta solai, ol mäŋgılık, tūraqty emes, mäsele sonda, adamdar bastaryna qonǧan baq qūsyn mäŋgı dep aldanyp qalady. Baq qūs bolsa, ol qalaişa tūraqty, mäŋgılık bolmaq? Qūs qonǧan sätınen-aq ūşudy maqsat tūtpaq. Ūşqaly tūrǧan baqty maldanuǧa bola ma? Osy baqtyŋ qūs bolyp ūşuyn, köşuın bıldıretın ūǧym – däuren. Ol jyl qūsyndai bereke, merekesımen kelıp, ömırdı qūs bazary etedı de, uaqyty jetıp bazardy tarqatady, osy sättı «öttı däuren» dep ataǧan. Būl qaiǧy emes, özgerıstıŋ tabiǧaty, bolmysy, ony däuren deu, soǧan sai köŋıl-küidıŋ boluy, uaqyt ekzistensiiasy. Özgermelı dünie, özınıŋ tabiǧi boiaularyn aiqyndap jatyr, ony adamdar öz tüsınıkterıne salyp, soǧan orai öz köŋıl-küilerın bıldırıp, anyǧyn aitqanda, näpsıqūmarlyqtaryn meŋgere almai «öttı däuren osylai» dep ökınış bıldırıp jatady, būl pendelıktıŋ filosofiiasy. Asylynda qirap, şaşylyp qalǧan eşnärse joq, barşylyq, toqşylyq bır ydystan bır ydysqa auysyp, qūiylyp jatyr, keleşekte de solai bolmaq. Ydysy bosap qalǧan aǧaiyn, däuren öttı dese, ydysy, yrysy tolǧan aǧaiyn däurenım keldı der. Bar bolǧany osy.
Däuren zaman aǧysynyŋ uaqyt ölşemı. Uaqyt degen – bereke, yrys, baqtyŋ sauyty.
Mäsele, uaqytty baǧylyp, uaqyt ışınde ötetın ǧūmyryŋa jinaqy bol,
sonda «öttı däuren» degen ökınış bolmai, auyspaly, özgermelı baqtyŋ ornyna, zamannan zamanǧa ötetın qūtty ǧūmyr öz saltanatyn qūrmaq.
Baq adam bolmysynyŋ özgermelı, auyspaly tabiǧaty, ol – däuren. Qūt adamzattyŋ tabiǧatyn aiqyndauşy – mäŋgılık asyl qasiet, ol däurennen tys bolmys.
Qūttyŋ örısterı – bereke, yrys, nesıbe. Däurennıŋ ötkenın moiyndau – qūtty qaşyru emes, ony qabyldai bılu. Däuren öttı dep qaiǧyǧa salynu – qūtty qaşyru, Jaratuşy bergen bereke, yrys, nesıbeden aiyrylu.
Mūsylman dünietanymynda bastan däuren ötkende sabyr, täuba, qanaǧat, şükırşılık etu degen adam aialdamalary bar. Būl qamköŋıl, alaŋ köŋıl aialdamalary, adam eŋ bastysy, özınıŋ basy amandyǧyna täuba etuı kerek. Qazaq «basy amannyŋ maly tügel» dep beker aitpaǧan. Būl maǧynada däuren de adam balasyna bır synaq. Basta däurennıŋ tūrmaitynyn, sol der kezınde sezıngenıŋ abzal, bıraq ol üşın adamǧa ekı qasiet qajet: kısılık jäne parasattylyq.
Qazaq bastan baqtyŋ qaituyn «däuren öttı» deidı. Kärılık kelse, jastyq ǧūmyrdy däurenım dep joqtaidy.
Jastyq, ärine, baq qūsy qonǧan şaq. Naǧyz däuren, bal däuren, bıraq onyŋ dämı künı ötken soŋ tym tättı bolatyny nesı!?
* * *
Ekı mezgılde sözge saq bolu kerek. Üige kırıp kele jatqan jäne üiden şyǧyp bara jatqan adamǧa qarata aitqan sözge. Būl yrys, nesıbe, qazaqşalap aitsaq, qūttyqaşyrmaudyŋ amaldary.
* * *
Söz auyzdan, otyz tısten şyqqanşa özıŋdıkı, odan keiın ol özgenıkı. Sözge saq bolu – önegelılıktıŋ basy. Önegelı adam auzyna saq keledı.
* * *
Tän jarasy jeŋıl, sebebı, onyŋ emı bar, söz jarasy auyr, onyŋ emı joq.
* * *
Özge bolam dep äurege tüspe. Öz tabiǧatyŋnan asyp-tögıle berseŋ, külkıge qalasyŋ.
* * *
Däuren ömırdıŋ tättı dämı, özı ötkenımen auyzda dämı qalmaq, sony mıse tūt.
* * *
Däuren baq qūsy, ol alysqa ūşyp ketpesın deseŋ, şoşytpa, ürkıtpe!
