Osy künge deiın masyldyq mäselesın qoǧammen bailanystyryp keldık. Būl qasiet adam balasynda bır künde paida bolady ma? «Jylamai tamaq jemeitın» maŋdaidaǧy bır-bır jalǧyzdardyŋ denı jatyp ışer jalqauǧa, öse kele qoǧamnyŋ masylyna ainalyp bara jatqan joq pa?! Mümkın otbasyndaǧy tärbienıŋ de masyldyq közqarastyŋ qalyptasuyna yqpaly bolar.
Keŋes zamanynda ömır sürgen menıŋ zamandastarym eŋbektıŋ ne ekenın jaqsy bıledı. Būǧanasy qatpaǧan kezden üi ışınıŋ tırlıgıne aralasyp, ını-sıŋlılerın süiretıp, bırge ösu bızge tän bolatyn. Odan qaldy mektepte qol jūmysynan şet qalǧan joq. Joǧarǧy synypqa jete bere, äsırese, auylda ösken balalar egın jäne mal şaruaşylyǧy jūmysyna qatysatyn. Student kezden bastap qūrylys otriadtary, odan qaldy egın-terım jastardyŋ qatysuynsyz bıtpeitın. Qalada ösken aqsausaq qūrbylarǧa qaraǧanda eŋbekpen şyŋdalyp, är närsenıŋ közın bılgen auyl balasy erte eseietın.
Al 90-jyldardan berı qarai bärı özgerdı. Aldymen bala men jasöspırım eŋbegıne qatysty ekıūdai pıkır qalyptasyp, özınıŋ tuǧan balasyn jūmsaǧandar «bala eŋbegın qanauşylar» qataryna qosyldy. Balaǧa eŋbektıŋ jasampazdyǧyn emes, jaman jaǧyn körsettı. Ata-ananyŋ da közın solai aşty. Aqyrynda eŋbek etuden jerıne bastaǧan ūrpaq qalyptasty. Sodan berı «balanyŋ eŋbegın qanau» men «eŋbekke bauludyŋ» naqty şegın aiqyndaǧan eşkım bolmady. Memleket te, otbasy da, qoǧam da onyŋ jolyn körsetpeidı. Baiqaǧanymyz, mektepte än-sauyqqa, merekege molynan män berıp, eŋbek etudıŋ artyqşylyǧy tüsındırılmei keledı. Tek mektepte ǧana ma?!
Sol jyldardan bastap demokratiia degen dürbeleŋmen ūşynyp auyrdyq. Eŋbek etıp, qoǧamdy öz qolymen qūrudyŋ qajetı şamaly, jaqsy ömırdı molynan uäde etken saiasatkerler özderı jasaidy. Äleumettık jäne ekonomikalyq bostandyq jaqsy qoǧam qūru üşın azdyq etetının eşkım bızge eskertpedı. Otbasynan bastalǧan tärbiedegı osy bır auytqu adam balasyn belgılı bır jüiege, qoǧamǧa beiımdeuden alystatty. Kedeişılık kelıp, adamdar äl-auqatynyŋ arajıgı aşyla bastady.
Özımızden de bar, keŋes kezındegı köptıŋ qataryndaǧy qūba töbel ömırden auzymyz küigenı sonşama, balalarymyzdyŋ «jeke tūlǧaǧa» ainalǧanyn barynşa qaladyq. Asty-üstıne tüsıp, aspandaǧyny alyp ber dese aianyp qalmadyq. Aqyrynda jasampazdar emes, tūtynuşylar, äke-şeşesıne sengen «daiyn asqa tık qasyqtar» qalyptasty. Qiialdaǧy jaqsy armannyŋ bärı jan-jaǧy tolǧan, äldeqaşan damyp ketken, qarjylyq jäne ideologiialyq jaǧynan alǧa ketken elderde ǧana qol jetkızuge mümkın bolatynyn eskermedık.
Būryn eŋbegımen jaqsylyqqa jetkender bolǧan, soǧan teŋelıp, solai boluǧa küş saluşy edık. Qazır qarap jürıp bıreudıŋ esebınen qaryn toiǧyzyp, masyldyqtan jerınbei, sonyŋ qyzyǧyna maldanǧandar köbeiıp keledı. «Eŋbek etseŋ erınbei, toiady qarnyŋ tılenbei» degen söz sännen qaldy. Tıptı eŋbek etudıŋ özı kemdıktıŋ belgısındei körıne bastady. Auadan aqşa jasaityndardyŋ tasy örge domalady. Bailyq, däulet degen närse aspannan salbyrap tüsetınıne sendık. Qareketsızdık – osy. Olar qoǧamnyŋ qarapaiym igılıgıne de qol jetkıze almai, syrttap qala berdı. Beinetten bas kötermegen özge ūlttardyŋ balalary bırı saudada, bırı egıstıkte däulettene bastady. Bızdıŋ balalar ata-anasynyŋ itşıleuımen qoly igılıkke jetıp, üilı-jaily bolǧanmen, barynyŋ qadırıne jetpei, qara basyn alyp jüre almai jürgenı taǧy bar. Jaqsylyqqa qoly jetpei, mardymsyz dünienı azsynyp, auzymen oraq orǧan «divan-batyr» şyǧa bastady. Özı qalai eŋbekke üirenbese, balasynda da eŋbektenuge, ızdenuge, beiımdeluge eşqandai jıgerı joq. Otbasyndaǧy äreketsızdık äleumettık masyldyqqa jetkızdı. Balany jasynan jūmsamaudyŋ, özınıŋ jauapkerşılıgın tüsınbeudıŋ soŋy ıstıŋ közın bılmeitın meşeldıkke apardy. Osylaişa masyldyqtyŋ basty belgısı qamsyz tırlık, janaiarlyqtyŋ damuy adamdy azǧyndata bastady.
Jaratylys bır ornynda tūrmaidy, bos keŋıstık bolsa, sony toltyruǧa tyrysady. Adam da solai, ainalyp kelgende, sol bos dünienı dınmen toltyra bastady. Jap-jas jıgıtter men qyzdar meşıt jaǧalap jür. Būryn jasy qyryqtan aspasa, dästürlı dınımızde pırge qol berudı orynsyz körgen kez bolypty. Qazır besıkten belı şyqpaǧan, düniede eşqandai igılıkke jetpegen balalar uaǧyz aitqanda betten alady. Būl da degradasiia, azǧyndaudyŋ bır türı. Özderı maŋdai terı terlep eŋbek etkısı kelmegenı sonşalyq, Qūdai beredı degendı naqylǧa ainaldyrdy. Qūdai äreket etkenderdıŋ jaǧynda bolar.
Mıne, öz küşıne, özıne senbegenderdıŋ, özgenıŋ esebınen kün köruge arlanbaityn, bıreudıŋ uystap bere saluynan dämetetınder «armiiasy» jyl saiyn san türlı bolyp qanat jaiuda.
Özıne ne keregın, neden ümıt etetının, nege qol jetkızetınınen beihabar balaǧa mektep jol sıltei almaidy. Oqudan qaşatyn, bılım aluǧa tyryspaityndar mūǧalımge de keregı joq. Mekteptı äupırımdep bıtırse boldy. Odan keiın şege qaǧudy bılmeitın bala student atanady. Ata-ananyŋ aialy alaqany būl jerde de balanyŋ talabyna, özdıgınen äreket etuıne kädımgıdei tūsau bolady.
Izdenu, ılımnıŋ soŋyna tüsu olarǧa jat. Tym bolmasa adamdarmen aralasyp, qarym-qatynasyn tüzep, qoǧamnyŋ bır müşesıne ainaldyruǧa qoǧam daiyn boluy kerek. Ol da joq, özdıgınen jol tabuǧa eŋbek kerek. Är närsenıŋ paryǧyna jetıp, ony baǧalai bılu üşın de bılımmen keletın tanym kerek. Üŋılgenı – telefon, kompiuter oiyndary tek uaqytty ǧana emes, közınıŋ maiyn da jep barady. Ony qalai tüsındırersıŋ?!
P.S: Kele jatqan jolyŋda kesılgen aǧaş jatsa eŋkeiıp, alyp tastap, ärı qarai jüru üşın de belıŋ bügılıp, küş jūmsaisyŋ. Sol siiaqty ömırdegı qiyndyqtardy jeŋu üşın eŋbek kerek. Ony saǧattap qarasaŋ da kompiuter sanaǧa salyp bermeidı. Özıŋe senıp, belsene küresıp, maŋdai terıŋnıŋ kermek dämın sezıp, şyŋdaluyŋ kerek ekenın köbımız esten şyǧardyq. Sosyn kelıp «masyldyq qaidan şyqty?» dep taŋǧalamyz…
