Ūltymyzdan şyqqan Ūly Otan soǧysynyŋ daŋqty batyry, Halyq qaharmany Qasym Qaisenovtıŋ közı tırısınde bergen sūhbatyn teledidardan tamaşalaǧanymyz bar. Sondaǧy bırneşe körınıs jadymyzda jattalyp qaldy. Sonyŋ bırı – Reihstagqa bırınşı bolyp tu tıkken qazaqtyŋ taǧy bır batyr ūly Raqymjan Qoşqarbaevqa qatysty boldy. Qolyndaǧy taiaǧyn körsetıp: «Mūny maǧan Raqymjan dosym syilaǧan» degen partizan jazuşy ekeuı qatar jürıp, syrlasqan künderdegı estelıkterdı jaŋǧyrtyp, şovinistık sūrqiia saiasattyŋ kesırınen sol tarihi erlık basqalardyŋ atyna jazylyp ketıp, Raqymjan Qoşqarbaevtyŋ soǧan küiıngen, köŋılı bosaǧan sätterı jaiynda aitqan edı.
BATYR BAUYRJAN NŪSQAǦAN BAǦYT
Taiauda qazaq qalamgerlerı arasynda Raqymjan Qoşqarbaevtyŋ erlıgı jaily alǧaşqy bolyp qalam terbegen belgılı jazuşy, jurnalist Käkımjan Qazybaevtyŋ «Naizaǧaidai jarqyldap» atty povesı qolymyzǧa tidı. Onda avtor būl taqyrypqa halqymyzdyŋ qaharman perzentı Bauyrjan Momyşūlynyŋ tapsyrmasymen qozǧau salǧanyn äserlı etıp baiandaidy. Jazuşynyŋ ızdenısı men R. Qoşqarbaevpen kezdesıp, söileskenınıŋ nätijesınde 1958 jyldyŋ 21 aqpanynda «Leninşıl jas» (qazırgı «Jas Alaş») gazetıne «Reihstagqa tu tıkken qazaq» ocherkı şyǧady. Būl K. Qazybaevtyŋ batyr turaly jazylǧan tūŋǧyş maqalasy. Odan keiın de 100-ge tarta qūjat jinap, «Kernegen kek» povesın jazady. «Sosialistık Qazaqstan» (bügıngı «Egemen Qazaqstan») gazetıne, «Jūldyz», «Prostor» jurnaldaryna maqalalaryn bastyrady. Söitıp, Ūly Jeŋısten keiın on üş jyl ötkende baryp, qazaq balasynyŋ KSRO bilıgı tarapynan qasaqana elenbei jürgen erlıgın jaŋǧyrtady.
DEREKTER NE DEIDI?
Al, Raqymjan Qoşqarbaev pen qasyndaǧy serıgı Grigorii Bulatov alǧaşqylar bolyp Reihstagqa tu tıkkenı jaily habar ıle-şala jariialanǧan. Qos batyr 150-şı İdrisk diviziiasynyŋ sapynda Berlinge deiın jettı. Tarihi erlıgın olar 1945 jyldyŋ 30 säuırınde jasasa, sol diviziialyq gazettıŋ tılşısı Vasilii Subbotin 2 mamyr künı būlardy ızdep kelıp, 3 mamyrda «Voin Rodiny» gazetıne şaǧyn aqparat beredı. 5 mamyr künı būl gazetke «Olar jeŋıs tūǧyryn köterdı» degen atpen kölemdı maqala bastyrady. 2 mamyr künı «Frontovik» gazetınen suretşı-grafik İlia Krichevskii men fototılşı Vladimir Grebnev kelıp, Raqymjan Qoşqarbaevty suretke tüsırıp ketedı. Būl suret gazettıŋ 17 mamyrdaǧy sanynda «Berlin şabuylynyŋ batyrlary» degen atpen basylyp şyqty. Ataqty kinorejisser Roman Karmen, tıptı, Reihstagqa qyzyl jalau tıgılgen sättı beinetaspaǧa qaldyrǧan. Mūnyŋ bärın Raqymjan Qoşqarbaev Ekınşı düniejüzılık soǧys taqyrybyna den qoiǧan belgılı jurnalist Janbolat Aupbaevqa osydan otyz jyl būrynǧy sūhbatynda aityp bergen.
AQŞ-tyŋ «Niu-Iork Taims» gazetınıŋ 1945 jylǧy 1 mamyr küngı sanynda da Qoşqarbaev pen Bulatovtyŋ erlıgı jaiynda aitylǧan. Sol künderı antifaşister listovka taratqan. Reihstagqa tu tıkkenderdıŋ aty-jönderı jazylǧan būl qaǧaz keiınnen nemıs jurnalisı Karl Kokoşkonyŋ qolyna tiıp, ötken ǧasyrdyŋ 1963 jyly ol Raqymjan Qoşqarbaevty Almatyǧa ızdep kelıp, aldymen Käkımjan Qazybaevpen jolyqqan. Sol alpysynşy jyldary «Novyi mir», «Pravda», «Komsomolskaia pravda», «Literaturnaia gazeta» syndy basylymdarda da Qoşqarbaev pen Bulatov jaiynda jazylǧan.
«Literaturnaia gazetanyŋ» 1948 jylǧy 18 jeltoqsandaǧy sanynda belgılı jazuşy Boris Gorbatovtyŋ sözderı berılgen. Onda: «Bızdıŋ jauyngerlerdı qyranmen, bürkıtpen teŋeudı qoiatyn mezgıl jettı. Qazaq jıgıtı Qoşqarbaev menıŋ köz aldymda Reihstagqa tu tıktı. Osyndai erdıŋ obrazyn beru üşın bölekşe teŋeu, bölekşe poeziia, sosialistık realizm poeziiasy kerek» – dep jazylǧan.
TÄŞENOV PEN KONEVTIŊ TEKETIRESI
Alaida, būdan būryn da, būdan keiın de Qoşqarbaev pen Bulatovtyŋ erlıgı elenbedı. Bauyrjan Momyşūly Käkımjan Qazybaevqa qozǧau saldyrǧannan keiın qimyl-qozǧalys bastaldy. Olarǧa sol kezdegı Qazaq KCP Memlekettık josparlau komitetı töraǧasynyŋ bırınşı orynbasary Iliias Omarov pen Qazaq KSR Joǧarǧy Keŋesınıŋ Prezidiumynyŋ töraǧasy Jūmabek Täşenov syndy halqymyzdyŋ aiauly azamattary qoldau bıldırdı. Keiıngınıŋ äreketı jönınde K. Qazybaevtyŋ «Naizaǧaidai jarqyldaǧan» povesınde mynandai joldar bar: «Baukeŋnıŋ aituynda, tiıstı materialdarmen qarulanǧan Jūmekeŋ Moskvada KSRO Joǧarǧy Keŋesı Prezidiumy Töraǧasynyŋ orynbasary retınde bır ailyq kezekşılık qyzmetınde Rahymjan jönındegı Bas ştabtyŋ arhivındegı materialdardy kötertıp, odan Rahymjannyŋ kezınde Keŋes odaǧynyŋ Batyry ataǧyna ūsynylǧanyn bılıp, onyŋ nelıkten ötpegenı jaily marşal İ.S.Konevtı şaqyryp sūraidy. Öitkenı İ.S.Konev soǧystan keiın Bas ştabtyŋ bastyǧy bolǧan. Täşenovtıŋ qatqyldau sūraǧyna marşal şamdanyp qalady, ekeuı qatty sözge keledı. Jügınısuge K.E.Voroşilovqa barady. Kliment Efremovich özınıŋ orynbasary men äigılı marşaldy tatulastyruta küş salady. Daudyŋ tüiını nazardan tys qalady.
– Bärı Kliment Efremovichtıŋ azusyzdyǧynan boldy, – deptı Täşenov Baukeŋe.
Täşenovtıŋ barlau retındegı qareketı nätijesız bolǧan soŋ, özımızdıŋ Ortalyq Komitet te būl mäselenı qaraudan boi tartsa kerek.
– Jūmekeŋ de men sekıldı qyzba ǧoi. Ekeumızdı qūrtyp jürgen mınez, – dedı bır äŋgımesınde Baukeŋ».
MÄSKEU MESELDI QAITARDY
1964 jyldyŋ ortasynda, Ūly Jeŋıstıŋ 20 jyldyǧy qarsaŋynda Qazaqstan kommunisterınıŋ Ortalyq partiia komitetıne Raqymjan Qoşqarbaev pen Grigorii Bulatovtyŋ erlıgı jaiynda jäne olarǧa Keŋes Odaǧynyŋ batyry ataǧyn beru turaly B. Momyşūly men K. Qazybaev orys tılınde jan-jaqty aqparat qamtylǧan ūsynys hat daiyndaidy. Oǧan Ǧabit Müsırepov, Ǧabiden Mūstafin, İvan Şuhov, Äbdılda Täjıbaev syndy qalamgerlıgımen qosa deputattar retınde el ısıne aralasyp jürgen azamattar qol qoiady. Ortalyq komitet säikes qaulyny şyǧaryp, Dınmūhammed Qonaevtyŋ qolymen qūjatty Mäskeuge jıberedı. Ūly Jeŋıstıŋ 20 jyldyǧyna orai Raqymjan Qoşqarbaev German Demokratiialyq Respublikasyna (GDR) saparǧa şyǧady. Nemıster ony qūşaq jaia qarsy alyp, Keme jasaityn zauyttaǧy bır brigadany jäne bır mekteptegı pionerler jasaǧyn onyŋ atymen ataidy. Alaida, Mäskeu meselın qaita qaitarady.
TARİH TEREŊINDEGI AQİQAT
Osy materialdy jazu barysynda Mūhtar Qūl-Mūhammedtıŋ «Menıŋ aǧalarym» seriiasyndaǧy «Jaujürek» atty maqalasyna jolyǧyp qaldyq. Onda avtor Raqymjan Qoşqarbaev erlıgıne qatysty aqiqat şyndyqty tarih tereŋınen arşyp alu üşın bır kezdegı KSRO Qorǧanys ministrlıgınıŋ, qazırgı RF Qorǧanys ministrlıgınıŋ Ortalyq mūraǧatyna arnaiy ötınış joldap, batyrǧa qatysty būryn eş jerde jariialanbaǧan äskeri qūjattardy aldyrǧanyn aitady. Būl derekterge süiensek, Qoşqarbaev pen Bulatovtyŋ tarihi erlıgı oqiǧanyŋ ızı suymai jatyp resmi qūjattarda qattalǧan. Onyŋ alǧaşqysyn Raqymjannyŋ polk komandirı, podpolkovnik Plehodanov jazǧan. Tıptı, erlıktı sipattai otyryp, Keŋes odaǧynyŋ batyry ataǧyna ūsynǧan. Būl ūsynysty diviziia komandirı Şatilov qoldaǧan. Korpus komandirı Perevertkin de maqūldaǧan. Alaida, būl ūsynys belgısız sebeptermen joǧaryǧa jöneltılmegen.
BOLAR ELDIŊ BALASY…
Osy jerde retı kelgen soŋ mynany aita keteiık: kezınde maqalamyzda attary kezdesetın halqymyzdyŋ daŋqty ūldaryna solaqai saiasattyŋ kesırınen batyr ataǧy berılgen joq. Täuelsızdıktıŋ eleŋ-alaŋynda ǧana Elbasynyŋ aralasuymen Bauyrjan Momyşūly Keŋes Odaǧynyŋ batyry atandy. Ol jönınde Memleket basşysynyŋ «Baukeŋ jūldyzdy bolǧan kün – halyqtyŋ jūldyzy janǧan kün» degen tamaşa sözı de bar. Sondai-aq, Qasym Qaisenov pen Raqymjan Qoşqarbaevqa Qazaqstan Prezidentınıŋ Jarlyǧymen Halyq qaharmany ataǧy berıldı.
«Bolar eldıŋ balasy bırın-bırı batyr der». Al, bırı-bırıne tılekşı, qoldauşy bolǧan osy üşeuı köŋıl üşın aitatyndai emes, naǧyz batyrlar edı. Mäselen,soǧys jäne eŋbek ardagerı Oljabai Temırhanov Raqymjan Qoşqarbaevqa Halyq qaharmany ataǧy berılgende Qasym Qaisenovtıŋ estelıgın keltıredı. Ondaǧy: «Elbasy menıŋ de keudeme Altyn jūldyzdy jarqyratyp qadaǧanda, oǧan partizandyq aq alǧysymdy aittym. Bıraq, Baukeŋ men Raqymjannyŋ soŋdarynda qalyp, tırı tırlıgın ısteitınınıŋ kebın keltırıp, olarǧa tiesılı batyrlyq sybaǧalaryn özım tartyp alǧandai küi keştım, aryma aqau tüskendei sezımde jür edım. Endı, mıne, myŋ bolǧyr Elbasy Raqymjan aǧasyna da közı tırısınde ala almai armanda ketken Qaharmandyq ataǧyn berıp, onyŋ aruaǧyn bır aunatyp, halyqty taǧy bır quanyşqa kenelttı. Dosqa, ınıge degen mūnan artyq qūrmet bola ma?!» degen joldar süisındırmei qoimaidy.
P.S. Raqymjan Qoşqarbaev Aqmola oblysynyŋ Astanaǧa jaqyn ornalasqan Taitöbe selosynyŋ maŋyndaǧy qystaqta düniege kelgen. Qazırgı taŋda būl aumaq Selinograd audanynyŋ şekarasyna kıredı. Keiıngı jyldary osy audandy Taitöbe atauyna auystyru jönınde ūsynystar aitylyp jür. Bızdıŋşe, osy maqalaǧa özek bolǧan Raqymjan Qoşqarbaevtyŋ esımın audanǧa bersek te, taqiiaǧa tar kelmes.
Halqymyzdyŋ batyr ūly 1965 jylǧy GDR-ǧa saparynda Mäskeu qalasynda aialdaǧan. Sonda Ūly Jeŋıs künıne arnalǧan «Goluboi ogonek» baǧdarlamasynyŋ merekelık körsetılımıne qatysqan. Osy beinetaspa da tabylyp, ūrpaqtardyŋ közaiymyna ainalsa degen tılegımız de bar.
Amanǧali QALJANOV
