Talantty aqyn Qalqaman Sarindı jūrtşylyq jaqsy tanidy. Qazaqstan Jazuşylar odaǧynyŋ müşesı. Bırneşe respublikalyq jyr müşäiralarynyŋ jüldegerı. Halyqaralyq «Şabyt» festivalınıŋ laureaty, «Altyn qalam» ädebi syilyǧynyŋ jeŋımpazy. «Armanymnyŋ beinesı», «Qūs jolyndaǧy keruen» atty jyr jinaqtarynyŋ avtory. Qysqasy, el auzynda jürgen daryndy jas. Juyrda aqynmen jüzdesıp, özınıŋ ömır joly men ädebiet turaly aqtaryla äŋgımelesken edık.

ALǦAŞQY ÖLEŊIM «ASTANA AQŞAMYNDA» BASYLDY

– Bır-bırımızdı student kezımızden bılemız. Ol kezde sızdı aitysker aqyn retınde tanuşy edık. Qazır jazba poeziianyŋ körıgın qyzdyryp jürsız. Qara öleŋge bala kezı­ŋızden qūştar boldyŋyz ba?
– Auylda tuǧan qazaqtyŋ kez kelgen balasy qara öleŋge ǧaşyq bolyp ösedı. Men de mektep jasymnan tyǧylyp öleŋ jazdym. Ony eşkımge jariialap aitqan emespın. Özımmen-özım syrlasatynmyn. Dalanyŋ tūmsa tabiǧaty, üiırılıp soqqan jeldıŋ guılı, qūstardyŋ mazasyz şuyly – bärı de maǧan öleŋ aityp tūrǧandai körınetın. Al aitysty sol auylda jürgen kezden bastadym. 9-synypta oqimyn. Mektepışılık oquşylar arasynda aitys ötpek boldy. Synyp jetekşım Säule Tūrsynǧalieva degen kısı edı. Maǧan «11-synyptyŋ oquşysymen aitysyp körşı!» dep qolqa saldy. «Apai, men aityspaq tügıl, dombyra şerte almaimyn» dep būltaryp qaşsam da, ekı qolymdy matap tastady. Şyrmauynan şyǧarmai qoidy. Ol kısı menıŋ aldymda oqyǧan aǧam men apa­iyma da synyp jetekşı bolǧan edı. Sondyqtan ba, «Menıŋ aldymnan ötken Sarinderdıŋ bärı dombyra tartyp, än aitady. Auyldyŋ, ärı ketse audannyŋ namysyn qorǧap jürgen önerlı jastar boldy. Sen de olardan eş kem emessıŋ. Nege dombyra şertpeisıŋ?» dep, bır demmen qoiyp qaldy. Dombyrany bala künımnen şertemın. Keide üide qolym qalt etkende, oŋaşada dombyra tartyp, än aitamyn. Bıraq ony köpşılık bıle bermeidı. Äkem men anama ǧana belgılı. Osy önerımdı ūstazyma äkem aityp qoiypty. «Dombyra şertpegenı qalai? Künde üide daŋǧyrlatyp otyrady» deptı. Sodan synyp jetekşımnıŋ ümıtın aqtauǧa tura keldı. Elu şumaq öleŋ jazyp, 11-synypta oqityn qyzben aitystym. Söitıp, aitysqa bala künımnen beiım boldym.

– Soǧan qaraǧanda mek­teptegı ūstazdaryŋyz sızdıŋ boiyŋyzdaǧy talantty erte baiqaǧan ǧoi…
– Dūrys aitasyz. Ärine, adamǧa talantty Alla beredı. Bıraq ony damytuǧa, ūştauǧa ortanyŋ äserı köp. Öz basym tuǧan auylymdaǧy mektepte därıs bergen, önegesın alǧan ūstazdaryma dän rizamyn. Synyp jetekşım bolǧan Säule Tūrsynǧalieva apaiym da önerden qara jaiau emes edı. Äp-ädemı aqyndyǧy da bar bolatyn. Ärbır balanyŋ mınez-qūlqyn jaqsy bıletın. Onyŋ qandai düniege ikemı bar ekenın de baiqap tūratyn. Qazaq tılı men ädebietı pänınen sabaq bergen Baqyt Tūrsynǧalieva apa­iymdy da erekşe aityp ötuge bolady. Mektep direktorynyŋ oqu ısı jönındegı orynbasary bolǧan Tölegen Süleimenov aǧamyzdyŋ men üşın orny bölek. Menı aqyndyqqa osy kısıler baulydy. «Būlaq körseŋ, közın aş» demekşı, boiymdaǧy qabılettı aŋǧara bıldı. Aqyndyq talabymdy ūştady. Önerımdı damytuǧa qoldau körsettı. Ūstazdyŋ ūstazdyǧy da sol ǧoi.

– Bala kezımde Almatyda oqysam dep armandadym. Sondaǧy qazandai qainap jatqan ädebi ortany körgım keletın. Ataǧynan at ürketın jazuşylarmen jüzdessek dep oilauşy edım. Sız de sondai äsem qalada oqysam dep armandaǧan joqsyz ba?
– Ärine, Almaty bala künı­mızden arman qala bolǧany anyq. Almatyǧa baryp, oquǧa tüsuge talpynbaǧan bala joq şyǧar. Ruhaniiat pen mädeniettıŋ ordasy qonǧan qasiettı jer ǧoi. Qolymda taŋdau bolsa, men de sol qalada oqyǧandy qalar edım. Köpbalaly otbasynda erjettım. On balanyŋ kenjesı atandym. Bırımız mekteptı tämamdap jatsaq, kelesımız äskerge attanyp, ülkenımız üilenıp degen sekıldı kezekpen-kezek tırşılık almasyp jatatyn. Ol ata-anama oŋai salmaq salmaityn. Bärımızdı qatardan kem qaldyrmas üşın tyrbanyp eŋbek ettı. Qoldaǧy bar mümkındıktı jasady. On balany jetkızemız dep, köz aldymyzda qartaidy. Keide äkem joqtyq qol bailaǧan şaqta qoŋyraiyp otyryp qalatyn. Osy beine älı künge deiın esımnen ketpeidı. Mektep bıtırgen kezde äkem marqūm «Aqmolaǧa bar, onda taban tıreitın aǧaŋ bar. Bır-bırıŋe qarailasyp jüresıŋder» dep aqylyn aitty. Äkenıŋ sözı – balaǧa zaŋ, būljytpai oryndaimyz. Sodan qanjyǧamdaǧy ekı öleŋ däpterımdı arqalap, Aqmolaǧa arman quyp keldım. Aqmola pedagogikalyq institutyna (bügıngı L. N. Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı) oquǧa tüstım.

Aitys degen – tektı, sinkrettık öner ǧoi. Alaida menıŋ ışkı jan dünieme jazba aqyndyq jaqyn bolatyn. Tüpkı maqsatym da, armanym da osy janrdyŋ jalynyn ürleu edı.

Alǧaşqy öleŋım de 1995 jyly qalalyq «Aqmola aqiqaty» gazetınde (bügıngı «Astana aqşamy») jaryq kördı. Oǧan sol kezdegı osy basylymnyŋ bas redaktory Kenje Jūma­ǧūlov mūryndyq bolǧan edı. Aǧamyzdyŋ sol uaqytta jas aqynnyŋ öleŋıne redaktor retınde nazar audaryp, qoldau körsetkenın ūmytpaimyn. Aqmola – ol kezde alaqandai ǧana şaǧyn qala. Eşqandai ädebi orta joq. Öleŋ jazam deseŋ, quanyp emes, küdıkpen qaraityndar köp. Öleŋ jazbaq tügıl, qazaqşa söileitın adam ızdeitınbız. Qazaqşa söileseŋ, qazaqşa ömır sürseŋ, köşten qalǧan jūpyny tırşılıktıŋ iesı dep ūqsatyp, müsäpır küide qaraidy. Orys tılın bılseŋ, ozyq oily azamat sekıldı körınesıŋ. Sondai jaǧdaidy bastan keşıp jürgende, belgılı aitysker aqyn Aibek Qaliev dosym menı bıraz aitystarǧa alyp bardy. Tört jyl boiy Qyzyljarda ötken aimaqtyq aitysqa qatystym. Suyrypsalma önerdıŋ de öz şarty bar. Oǧan tözımdılık, şydamdylyq sekıldı qasietter qajet. Taban astynan tauyp ketetın tapqyrlyq, ūşqyrlyq kerek. Aitys degen – tektı, sinkrettık öner ǧoi. Alaida menıŋ ışkı jan dünieme jazba aqyndyq jaqyn bolatyn. Tüpkı maqsatym da, armanym da osy janrdyŋ jalynyn ürleu edı.

Aqmolada bırden ädebi orta­ǧa tanyluǧa, aralasyp ketuge mümkındık bolmady. Öleŋ jazatyn jastar sirek. «Aqyndar auylda tuyp, Almatyda öledı» degen qaǧidanyŋ qaǧynda tūrǧan kezı. Söitıp, 1998 jyly osyndaǧy joǧary oqu ornyn bıtırgennen keiın, Almatyǧa baruǧa oqtaldym. Sondaǧy jurnalistika fakul­tetıne oquǧa tüsıp, ädebi ortamen jaqyn aralasqym keldı. Alaida Almatyǧa özım baram dep jürgende, astananyŋ özı Aqmolaǧa köşıp keldı.

Elordamyz menıŋ şyǧar­ma­şylyǧyma tynys, jaŋa lep äkeldı. Bas qala bolǧannan keiın, aqyn aǧalarymyz qonys audardy. Ädebi ortanyŋ jaŋa älemı qalyptasa bastady. Qa­zaqstan Jazuşylar oda­ǧynyŋ filialy aşyldy. Endı bas qalamyz ekonomikanyŋ ǧana ortalyǧy emes, ädebiet pen ruhaniiattyŋ da ordasyna ainaldy. Köptegen joǧary oqu oryndary boi köterdı. Jan-jaqtan talanty tas jaratyn jastardyŋ basy jinaldy. Qai­tadan qyran qūstai tüleuıme, aqyn bolyp tanyluyma osynyŋ äserı tidı. Odan keiın özım de ıştei tüsındım. Jyrdy jazyp beretın eşqandai orta emes ekendıgın bıldık. Onyŋ myŋ batpan beinetın tartatyn özım ekenımdı sezındım. Ärine, student kezımde de eş­kım qalamymdy tartyp alǧan joq. Sonda da osyndaǧy ädebi auranyŋ jūtaŋdyǧy sezıletın. Bäigege şabar tūlparlar sekıldı typyrşyp, qataryŋdy ızdep tūrasyŋ. Keiın elordaǧa jas aqyndar köptep kelgen soŋ, bır-bırımızben şūrqyrasyp tabystyq. Bır öleŋ jazsaq, sony oquǧa asyqtyq. Tezırek jinalyp, solardyŋ közqarasyn, emosiiasyn közben körgıŋ kelıp tūrady. Onyŋ barlyǧy aqynǧa tän qasiet dep oilaimyn. Qaita qazır sol ürdıstı sireksıtıp aldyq. İnternetpen ǧana tıldesetın jaǧdaiǧa jettık. Şynaiy da küle almaimyz. Ǧalamtor aqparatty almasu jaǧynan tiımdı bolǧanymen, adami şynaiy sezımderdı, qūndylyqtardy kömeskılep jauyp jatqan jalmauyz sekıldı körınedı.

ATALAR AMANATYNA ADALMYN

– Hakım Abai men zaŋǧar jazuşy Mūhtar Äuezov tuǧan topyraqta düniege keldıŋız. Aldyŋyzda osyndai alyptar tūrǧanda, sızge qara söz­dıŋ jauapkerşılıgı ekı ese jüktelerı haq. Ony qalai sezınesız?
– Tūtas alyp qaraǧanda, qa­siettı qalam ūstaǧan qalam­gerdıŋ barlyǧy qara sözdıŋ jauapkerşılıgın tereŋ tüsınedı dep oilaimyn. Alaida ūlylar düniege kelgen topyraqta tuǧandyqtan ba, öz basym onyŋ qasietın erekşe sezınemın. Keide bır jerlesterım Abaidy, Şäkärımdı, Mūhtardyŋ esımderın jalaulatyp, olardyŋ ataqtarymen jer-kökke syi­ǧyzbai, özderın maqtap jatady. Sondai kezde men qatty qysylamyn. Maqtanudyŋ da öz jönı bar. «Bız sol maqtanuǧa laiyqpyz ba?» degen oilar mazalaidy. «Ūlylardyŋ ūrpaqqa amanat etıp qaldyrǧan şyǧarmalaryn öz deŋgeiınde nasihattap jürmız be?» degen saual qaumalaidy. Olardyŋ aldyndaǧy jauapkerşılıktıŋ qandai auyr ekenın baǧamdai bılu qajet. 1997 jyly osy qalada belgılı änşı Gülmira Sarina apaiymnyŋ Mūhtar Äuezovtıŋ 100 jyldyǧyna ar­nalǧan konsertı öttı. Bız onda otbasymyzben öner körsettık. Keştı jürgızuşı daryndy akter Säken Omarov degen marqūm aǧamyz edı. Sol kısı maǧan kelıp «Qazır senı Mūhtardyŋ ūrpaǧy dep tanystyramyn. Sahnada öleŋ oqisyŋ» degende, qatty tolqydym. Sonda osy jauapkerşılıktı alǧaş sezındım. Myna öleŋdı tolqyp tūryp oqyǧan edım:
«Dana Mūhtardyŋ ūrpaǧy» deidı,
Myna jūrt menı jiı atap,
Sanasyz erdı semırte berer
Syldyr sözbenen syi, ataq.
Tūiaǧy düldül tūlpardan tuyp,
Tartpasam tarlan tegıme,
Alşaŋdap basyp, auyz toltyryp,
Aitudyŋ özı – ūiat-aq.

Tūǧyry biık baba mūrasyn
Tu qylyp ūstap būl künde,
Dübırge toly dünie mynau,
Qosyldym ūly dümpuge.
Tai kezınen-aq tūlpar tanityn
Talǧamy küştı halqymnyŋ
Ataǧa tartyp eŋırep tuǧan
Erdı aŋǧarmauy mümkın be?

Bügınde sol babalarymyz, daryndy aǧa-apalarymyz kör­megen qūrmettı, ıltipatty körıp jürgende, öz basym ūia­lamyn. Jazǧandarymyz solar­dyŋ jūrnaǧyna tatymasa da, halqymyz söz ūstaǧan adamdy töbesıne hanşa köteredı. Sondyqtan şamam jetkenşe, atalarymnyŋ amanatyna adal bolǧym keledı. Ärı-berıden soŋ babalarymyzdyŋ saf altyndai tot baspaityn asyl mūralaryna qyzǧyştai qorǧan bolyp, kelesı ūrpaqqa aman jetkızu ärbır qazaqtyŋ paryzy dep oilaimyn.

– Jastar ädebietı, jastar poeziiasy degende aldymen auyzǧa ılıgesız. Ädebiet bäige­sınde özıŋızben qatar şa­uyp jürgen ärıptesterıŋızge kö­ŋılıŋız tola ma?
– Qoǧamda jastar ädebietı turaly söz köp aitylady. Bıreu bar deidı, kelesı joq dep özeureidı. Köŋılı tolmaityndar da jeterlık. Jastardy arqadan qaǧyp qoldaityndar da tabylady. Qazır kez kelgen adam jastar ädebietıne soqtyqpai ötpeitın boldy. Ärine, olar turaly aǧa buyn ökılderı aityp jatsa, qoldai­myn. Ony jarasymdy, aqylǧa qonymdy dünie dep qabyl­daimyn. Kezındegı auzy dua­ly aqsaqaldardy körgen, ädebi ortanyŋ tälımı men taǧy­lymyn alǧan ülkenderdıŋ sözı bölek.

«Ūlylardyŋ ūrpaqqa amanat etıp qaldyrǧan şyǧarmalaryn öz deŋgeiınde nasihattap jürmız be?» degen saual qaumalaidy. Olardyŋ aldyndaǧy jauapkerşılıktıŋ qandai auyr ekenın baǧamdai bılu qajet. 

Sosyn jastardy da tüirei bermei, olarǧa mümkındık, qoldau körsetu qajet. Äleumettık mäselesın şeşe almai jürgen daryndy jastan ädebiettıŋ jaǧdaiyn sūrau qisynsyz. Memleket tarapynan qamqorlyq bolsa deimız. Äuelı talantqa qoldau körsetıŋız, sodan keiın sūrauǧa tolyq haqyŋyz bar.

QARA ÖLEŊ TÜRLI TÜSKE QŪBYLMAU QAJET

– Qazır «jaŋaşa jazyp jürmız» degen jastarǧa qalai qaraisyz?
– Ädebiet te uaqyt talabymen jaŋaryp, jaŋǧyryp otyrary haq. Bıraq onyŋ ışkı formasyn joiyp almau kerek. Qazaqtyŋ qara öleŋı türlı tüske qūbylmau qajet. Ol sol qalpynda saq­tal­ǧan jön. Qara öleŋmen ke­le­­sı ǧa­syrǧa da erkın kıremız. Äde­biet – qaşan da jasampaz öner. Sondyqtan dästürlı äde­biet­tıŋ özegı men qalybyn būz­­bai, jaŋaşyldyqpen köş­ke ılesuge bolady. Ūlttyq äde­biet­tıŋ ūlt mädenietınde alar orny bölek.

Qazaqtyŋ qara öleŋı türlı tüske qūbylmau qajet. Ol sol qalpynda saq­talǧan jön. Qara öleŋmen kelesı ǧasyrǧa da erkın kıremız. Ädebiet – qaşan da jasampaz öner. Sondyqtan dästürlı ädebiettıŋ özegı men qalybyn būzbai, jaŋaşyldyqpen köş­ke ılesuge bolady.

– Bügınde jastar arasynda ädebietke tolqyn-tolqynmen kelu ürdısı üzılıp bara jatqan joq pa?
– Būryn ädebiettıŋ qoǧam­daǧy bedelı zor boldy. Jazu­şylar dualy söz aitatyn pa­ra­­satty tūlǧalarǧa ainaldy. Sony körgen jas ūrpaq äde­biet­tı süiıp, soǧan keluge qūş­­tarlandy. Äde­bietke buyr­qa­nyp, buyn-buyn bolyp kelu pro­sesı qalyptasty. Jazu­şy­lyq aq­süiektık, bek­zadalyq bol­­mys­tyŋ iesı retınde baǧa­landy. Solarmen halyq ta, bilık te sanasyp otyrdy. Qazır qūndy­lyqtar auysqan uaqytqa tap boldyq.
Materialdyq bailyq alǧa şyqty. Jūrtşylyqtyŋ äde­bietke qyzyǧuşylyǧy azaidy. Osyndai tehnikalyq prog­ress damyǧan zamanda ädebiettı süiıp, soǧan kelıp jatqandardy jankeştı dep aitar edım.

– Aqtaŋger aqyn Ǧafu Qa­iyr­bekov Şömışbai Sarievke «Qos qanatty aqyn» dep baǧa bergen eken. Osyny sızge de aitu­ǧa bolady. Täp-täuır änge söz jazasyz. Jalpy, änge söz jazudyŋ qiyndyǧy, erekşelıgı bar ma?
– Ras, bıraz el aityp jürgen änderge söz jazdym. Bıraq osy taqyrypta äŋgıme qozǧauǧa son­şalyqty qūlyqty emespın.

QATAŊ QAǦİDAMEN ÖMIR SÜRMEIMIN
– Baiqasaq, myqty aqyn­dardyŋ barlyǧy 40 jasqa deiın şyǧarmaşylyǧyn sarqyp bergen. Sız de 40-qa kelıp qal­dyŋyz. Soqtaly bır dünie jazu oiyŋyzda bar ma?
– Osy sūraqqa qarsy pıkır de aituǧa bolady. Keşegı Qadyr men Tūmanbai atalarymyz jambasy jerge tigenşe sar­qylmai jazyp ketken edı.

– Ärine, bıraq olar 40 jasyna deiın de önımdı eŋbek ettı ǧoi…
– Oǧan dau joq. Alaida men qataŋ qaǧidalarmen ömır süretın adam emespın. Osyǧan deiın ekı kıtabym jaryq kördı. Körnektı aqyn Fariza
apaidyŋ «Kıtap şyǧaruǧa asyqpa» dep aitqany bar edı. San quyp emes, sapaǧa erekşe män beremın. Bır öleŋ jazsam da, eldıŋ köŋılınen şyqsa dep oilaimyn. Kölemdı dünie jazu da oŋai emes. Ärı ol bır künnıŋ ısı emes. Soŋǧy kezderı osyndai dünie jazsam dep, tūŋǧiyq oilarǧa berılemın. Formasyn älı anyqtaǧan joqpyn. Şarq ūryp, ızdenıp jürmın. Ol aqyn qoltaŋbasynyŋ tynysy men şeberlıgın körsetedı. Sondyqtan oǧan äbden daiyndalyp kelsem deimın. Bır jaǧynan, şy­ǧarmaşylyq josparmen jürmeidı ǧoi.

– Köpşılıktıŋ arasynda köp jüresız. Sonyŋ şyǧar­ma­şylyǧyŋyzǧa kerı äserı timei me?
– Jalpy, aqyndy äulie nemese änbie tūtu qajet emes. Ol da jūmyr basty pende. Odan tüsınıksız tūlǧa jasaityndardy tüsınbeimın. Bıreuler osyǧan ädeiı barady. Men oǧan qarsymyn. Adamnyŋ özınıŋ ıştei tanym-tüisıgı bolady. Öleŋdı köpşılıktıŋ ortasynda otyryp jazbaisyŋ ǧoi. Ony jazar kezde, tıptı otbasynan da bölınıp ketesıŋ. Ondai sezımdı aqyndar ǧana tüsınedı. Al basqa uaqytta, keşırıŋız, aqyn bolyp ömır süru mümkın emes. Senıŋ basqadan alyp-jūlyp bara jatqan aiyrmaşylyǧyŋ joq, köptıŋ bırısıŋ. Sosyn osy eldıŋ bır azamaty retınde qoǧamda bolyp jatqan ärtürlı jaǧdailarǧa bailanys­ty öz ünımdı, közqarasymdy bıldırıp otyramyn. Ol – menıŋ azamattyq paryzym. Özımdı-özım qoldan oqşaulaǧandy qalamaimyn.

– Jaqyn arada Ūlt­tyq ar­na­da sızdıŋ jür­gızu­­şı­lı­gı­ŋızben bır joba körer­menge jol tartty. Ol baǧ­darla­ma­nyŋ közdegen maqsaty ne?
– İä, osy qyrküiek aiynda Ūlttyq arnada «Oitolǧau» degen baǧdarlamanyŋ tūsauy kesıldı. Rasy kerek, qazır jūrt­şylyq daŋǧaza äuennen, elpı-jelpı şyqqan şoudan şarşady. Adamnyŋ ışkı düniesın qozǧaityn, parasatty söz örbıtetın dünielerdı körgısı keledı. Özım de sony qalaimyn. Sol olqylyqtyŋ ornyn toltyru üşın osyndai jobany qolǧa aldyq. Ūlttyq arnanyŋ basşylyǧy maǧan senım artyp, osy baǧdarlamany jürgızudı tapsyrdy. Atalǧan habardyŋ mazmūny men maŋyzy janyma jaqyn bolǧandyqtan, kelısım berdım. Būǧan elımızge örelı oi aityp, önegelı ıs jasap jürgen tanymal tūlǧalardy şaqyryp, ūlt mäselelerın söz etemız. Sol alaŋda halyqtyŋ sözı men oiy aitylady. Onyŋ ädettegıdei şoulyq sipaty joq. Taza ūlttyq bolmys pen ruhaniiattyŋ äŋgımesın mūrat etken baǧdarlama bolmaq.
– Äŋgımeŋızge raqmet!

Sūhbattasqan:
Azamat ESENJOL

Materialdy “Astana aqşamy” gazetınıŋ astana-akshamy.kz resmi saityna sılteme jasaǧanda ǧana paidalanuǧa rūqsat etıledı