El sportynyŋ örkendeuıne ölşeusız eŋbek sıŋırgen Şolpan Düisenova – elep-eskeruge äbden laiyq jan
[wppa type=»slideonly» album=»42″ size=»auto»][/wppa]
Aiaz buǧan aqpannyŋ aqyrǧy künı edı. Qarlatyp, borandatyp Qaraǧandyǧa kelgen «Astana aqşamynyŋ» tılşılerın jasy bügınde toqsanǧa juyqtaǧan Şolpan apaidyŋ özı jairaŋdap qarsy aldy. Qalanyŋ qaq ortasynda quşeke Hruşevtıŋ közındei bop qalyp qoiǧan ekı qabatty eskı üi bızge tym jūpynylau körındı. Köktegını kökseitın köŋılımızge jügınsek, qazaq qyzdary arasynan şyqqan tūŋǧyş basketbolşy retınde ūlyqtalyp, esımı Ūlttyq ensiklopediiaǧa engen ardaqty adam sän-saltanaty kelısken säulettı jerde tūruy kerek sekıldı. Būl oi osy oblystaǧy atqamıner azamattardyŋ basyna qalai kelmedı eken?! Änşeiınde boǧymyzdy botaly tüiege balap, al kerek kezınde barymyzdy baǧalai bılmeitın kerketpe mınezımız qaşan tüzeler eken?!
Qartaiǧanda eleusız qalǧandai
Kärılıktıŋ kärıne ūşyramas pende bolmas sırä, būl pänide. Myqtylyǧyŋdy baiqaiyn, uaqyt uytyna boi aldyrmai kör! Ondai «oljadan» aldymyzda otyrǧan keiıpkerımız de qūralaqan emes eken. Kezınde aq taŋnan qara keşke deiın şapqylasa şarşamaityn ekı aiaq qazır qarys qadamnyŋ özın auyrsynatyn jaǧdaiǧa jetken. Bas auyryp, baltyr syzdau jiılegen. Basqan ızınen qar eritın baiaǧy künı joq. Jalǧannyŋ ärbır jaryq künıne janar qaryqtyrǧanyna şükırşılık etıp, jürıp jatqan jaiy bar. Qaljyŋy jarasqan qatar qūrbylardyŋ qarasy azaiǧan. Tym bolmasa telefonmen tıldeser tırı jan tabylsaişy! Basqa şarualary bastarynan asatyn ülkendı-kışılı ūlyqtar mūnda at ızın saludy müldem ūmytqan. Äitpese, el sportyn damytuǧa qomaqty üles qosqan daŋǧaiyr äjelerıne jas tolqyn ökılderı jarysa sälem berıp jatsa, jarasar edı-au, şırkın! Alda-jalda şekpendı şeneulıkterdıŋ aqyly jetıp, abyroily ardagerdı memlekettık marapatqa ūsyna qalsa, nūr üstıne nūr.
Jalǧyz qyzy Säulenıŋ qabaǧyna qarap japaqtaǧan keiuananyŋ endıgı armany – aialap ösırgen jien nemeresınıŋ üilengenın köru. Özınıŋ ötken ömırıne ökınbeidı. Eŋ bastysy, elıne adal qyzmet ettı. Tolǧauy toqsan tırlıktıŋ aşysy men tūşysyn qatar tatty. Synyp ketuge säl qalǧan syndarly sätterde syr bermedı. Janyna talai jara tüsse de jaqsy künderden küder üzbedı.
Halyq jauynyŋ qyzy
– Türıme qarap tübımde bır «şikılık» baryn baiqap otyrǧan şyǧarsyŋdar. Anam Jauhar Mäskeudegı KomVUZ-dy bıtırgen başqūrt qyzy bolatyn. Anajūrtyma tartsam, nesı aiyp?! Al, äkem Düisenov Sūltan Semei jaqtyŋ tobyqtysy. Zaisanda qalalyq tūtynuşylar qoǧamyn basqaryp tūrǧanda auyryp, dünieden qaitty. Onda men nebärı üş jasta edım, – dep äŋgımesın ärıden bastaǧan Şolpan apai taǧdyr tauqymetın köbırek tartqan balalyq şaǧynan syr şerttı: «…Keiın şeşem Ǧaisa Noǧasbaev degen oblystyq halyq aǧartu bölımınıŋ meŋgeruşısıne küieuge tidı. Ol menı tuǧan qyzyndai baǧyp-qaqty. Köp keşıkpei otyz jetınıŋ oirany bastaldy da, ögei äkem ūstalyp kettı. Stalindık solaqai saiasattyŋ jendetterı bızdı jelkelep, päterımızden quyp jıberdı. Jalǧan jala jabylǧan baiǧūs basymyz aryzdanyp eşqaida bara almaimyz. Sodan ärkımnıŋ podvalyn panalap, pūşaiman halge tüstık. Egız ınılerım Mūrat pen Marat būl qiyndyqqa şydamai, qyrşyndarynan qiyldy. Ekı ūlyn jerlep, eŋkıldep jylap kele jatqan jerınen mamam tūtqynǧa alynyp, «Qarlagqa» aidaldy. Artynda aŋyrap qalǧan Bolat ekeuımızdı balalar üiıne jönelttı. Nege ekenın qaidam, bızdıŋ basqa balalarmen bırge tärbielenuımızge sol uaqyttyŋ tärtıbı boiynşa rūqsat berılmeidı. On jasqa tolyp, oŋ-solymdy aiyruǧa jaraǧan men üşın būl aiyrylysu asa qiynǧa soqty. Ünemı baiyrymdy ızdeu üstınde boldym. Detdomdaǧy tärbieşılerdıŋ degenıne könbei talai taiaq ta jedım. Qorlyq körgen qorǧansyz künderım eske tüsse erıksız janarym jasqa şylanady. Qaraqtarym, ondai qasıret endı qaitalanbasyn…
Sonymen qoişy, 1942 jyly anam aman-esen abaqtydan bosady. Pavlodar oblysynyŋ Mai audanyndaǧy Moika auylyna baryp, äskerilerdıŋ otbasyn qamtamasyz etumen ainalysatyn mekemege jūmysqa tūrdy. Ary-berı şapqylap, bızdı tauyp, özınıŋ qasyna aldy. Sol jaqta äiteuır aştan ölmei, köşten qalmai mektep bıtırdım. Ertıstı qysta şanamen, jazda qaiyqpen endei ötıp sabaqqa baratynbyz. Erkek kındıktınıŋ bärı maidanda. Tylda ylǧi qatyn-bala ǧana qaldy. Soǧystyŋ tezırek jeŋıspen aiaqtaluyn tıledık künı-tünı. Eresektermen eŋbekke aralasyp, erte eseidık». Şolpan Sūltanqyzy oiǧa şomyp, ūzaq uaqyt ünsız otyrdy.
Armanyn aialaǧan Almaty
Ömırdıŋ özı şyŋdaǧan örımdei boijetken on jetıge tolǧanda arman quyp alystaǧy Almatyǧa attandy. Auyldan ala şyqqan jarty qap kepken nandy ertelı-keş talşyq etıp, alma baqty astanadan joǧary bılım berer oqu oryndaryn ızdedı. Aqyry evakuasiiamen Alataudyŋ bauraiyna köşıp kelgen Sevastopoldıŋ keme jasau tehnikumyna oquǧa tüstı. Bıraq, jataqhana berılmedı. Körıngen būryşta tüneuıne tura keldı. Söitıp saly suǧa ketıp, jabyǧyp jürgende köşede ılıngen habarlandyrudy közı şalyp qaldy. Tau-ken institutynyŋ daiyndyq bölımıne qūjat qabyldaidy eken. Synaqtan sürınbei ötıp, student atandy. Jataqhanaǧa jaiǧasyp, stipendiia alyp, bır jyrǧady-ai sonda köŋılı kök jailauǧa qonyp.
Tau asyp, tas basyp ken ızdep keter me edı, kım bılsın, eger mūnyŋ ömır-özenı basqa arnaǧa būrylyp ketpegende. Keide kezdeisoqtyq ta köp närsenı şeşetını talas tudyrmasa kerek.
Ūly jeŋıstıŋ qūrmetıne Mäskeude fizkulturaşylardyŋ Bükılodaqtyq şeruı ötetın bolyp, soǧan qatysatyn Qazaqstan delegasiiasyn jasaqtauǧa ırıkteu bastalady. Jastaiynan jūmys jasap şynyqqan, sämbı taldai symbatty Şolpan ükılegen üzdıkterdıŋ qatarynan tabylady.
Qyzyl alaŋdaǧy qyzyǧy mol şeruge attanar aldynda Almatydaǧy şekaraşylar uchilişesınıŋ bazasynda jalauyn kötergen jarysta ol aldyna jan salmaidy. Bärınen biıkke sekıredı, jügırse jetkızbeidı, laqtyrǧan granatasy ūzaqqa ūşady…
Qimyly şiraq, şymyr qyzdy Almatyda jaŋadan aşylǧan dene tärbiesı institutynyŋ direktory Şämıl Şäkırūly Bekbaev özderın de oquǧa şaqyrady.
Saŋlaqtyŋ samǧauy
Baq talaiyna qazaq basketbolynyŋ qarlyǧaşy atanu märtebesı būiyrǧan Şolpan Düisenova osylaişa ülken sporttyŋ tabaldyryǧynan attady. Onda qaraköz qandastarymyzdyŋ köbısı tıptı, būndai oiyn türı barynan beihabar edı. Keiın ǧoi, qazaqtyŋ tūŋǧyş olimpiada chempiony Äljan Jarmūhamedov syndy jaryq jūldyzymyzdyŋ jarqyraityny. Qazırgı taŋda Şolpandai saŋlaǧymyzdyŋ ızın basar qaryndastarymyzdyŋ qara körsetpeuı öte ökınıştı.
Ekınşı kurstan institut komandasynyŋ sapynda öner körsete bastaǧan talantty oiynşynyŋ şeberlıgı künnen-künge şyŋdala berdı. Alǧaşqy bapkerı Nina Andreevna Gapchenko Qazaqstan basketboly pionerlerınıŋ bırı bolatyn.
Asqan qabıletınıŋ arqasynda ainalasynan at ozdyrmaǧan Şolpan Düisenova on jyl boiy Qazaqstan qūramasyn Odaqtyq jarystarǧa bastap şyqqanyn bügınde bıreu bılse, bıreu bılmeidı. KSRO halyqtarynyŋ bırınşı spartakiadasynda respublikamyzdyŋ atynan jarys jalauyn köteru qūrmetıne ie bolǧanyn da auyz toltyra aita ketkenımız jön.
Sonda ǧoi, düniejüzınıŋ bırneşe tılderınde jaryq körgen «Sovetskii soiuz» jurnalyna süikımdı suretı basylyp, şartarapqa şarlaǧany.
Onyŋ 1954-1955 jyldary KSRO-nyŋ jastar qūramasynda, keiınnen SSSR-dıŋ eŋbek sıŋırgen sport şeberlerı atanǧan Galina Iаroşevskaia, Nina Eremina (tört bırdei olimpiadadan reportaj jürgızgen komentator) sekıldı esımderı älemge äigılı basketbolşylarmen bırge oinaǧanyn eske alǧanda keudemızdı erıksız maqtanyş sezımı kerneidı. Sosialistık elderge emın-erkın baryp jürgen ony Fransiiadaǧy halyqaralyq kezdesuge aparmady. Sovettık qyraǧy mekemeler halyq jauynyŋ qyzyn kapitalistık memleketke jıberuden seskengen sekıldı. Söitıp, alaŋda atoilaǧan qazaq qyzynyŋ tauy şaǧylyp, tauany qaitty. Osynau keleŋsız oqiǧa sportpen qoştasuyna sebep boldy.
Sanadaǧy saǧynyş
– Köp närse kökıregımde älı sairap tūr, – deidı Şolpan apai ötkendı emırene eske alyp. – Äsırese, 1954 jyly Taşkentte ötken Orta Aziia respublikalary spartakiadasynyŋ finaly esımnen ketpeidı. Özbekstanmen ölıp-tırılıp oinadyq. Alaŋ ielerı alqalaǧan janküierlerınıŋ aiǧaiyna arqalanyp baryn salyp baqty. Esep solardyŋ paidasynda. Tört eskertuden soŋ jattyqtyruşymyz menı demaldyrǧandy jön kördı. Sırä, besınşı eskertuden qauıptense kerek. Qyzdardyŋ qatty qinalǧanyn körıp otyrmyn. Maŋdaiym terşıp, mazam kettı. Ūtylyp jatqanymyzǧa qūddy özım kınälı siiaqty sezındım. Könbe körınuge taiaǧanda bızdıŋ bapker Nikolai Tunda üzılıs aldy. Asyǧys türde aqyl-keŋesın aityp, qyzdarymyzdy qairap jatyr. Kenet oiyndaǧysyn bükpesız aitatyn erkeleu mınezımen erekşelenetın Stella Şustrova dürse qoia bersın: «Qorǧanysqa köşkenımız dūrys emes. Şabuyldyŋ şoǧyn ürleu üşın Düisenovany oiynǧa qaita qosu qajet!»
Sol söz sebep boldy ma, älde jattyqtyruşymyzdyŋ äu bastan oilastyrǧan taktikasy ma, onynşy nömırdegı Tamara Poguliaevanyŋ ornyna alaŋǧa men şyqtym. Maqtanǧanym emes, tordaǧy qūstai toryǧyp zar küiımde otyrǧandyqtan ba, bılmeimın, bırden qolym «jürıp» qarsylastarymyzdyŋ toryna qaita-qaita dop toǧytumen boldym. Nätijesınde jeŋıske jetıp, altynnan alqa taǧyndyq.
Basketboldy qoiǧan soŋ Şolpan Düisenova ūzaq jyldar boiy ūstazdyq qyldy. Alǧaşynda Almatyda, sonan soŋ Qaraǧandyda jas sportşylardy baulydy. Qaraǧandynyŋ politehnikalyq jäne kooperativtık instituttarynda jemıstı eŋbek ettı. Kezınde kenşılerdıŋ «Şahter» komandasynda oinaǧan belgılı futbolşy Gennadii Zasimenkomen otau qūryp, otbasylyq baqytqa bölendı.
Bar ǧūmyryn basketbolǧa arnap, Uais Ahtaev, Vladimir Mūhamedjanov, Armenak Alachanian jäne taǧy basqa attary aŋyzǧa ainalǧan aqberen sportşylarmen aralas-qūralas bolǧanyn taǧdyrdyŋ tamaşa syiy retınde baǧalaidy.
Ol kısını köp oilar mazalaidy. Solardyŋ eŋ bastysy – basketbolda öz örenderımızdıŋ tym azdyǧy. Alaida, aldaǧy uaqyttarda düniejüzılık dübırlı bäsekelerde jai oǧyndai jarqyldaityn jastarymyzdyŋ boi körsetetınıne senımı mol.
Talǧat BATYRHAN
