Astanada ana men balanyŋ densaulyǧyn qadaǧalaityn emdeu, densaulyq saqtau oryndary az emes. Medisinanyŋ damuy men därıgerlerdıŋ bılıktılıgınıŋ artuyna sai qazır bas qalada ana men balanyŋ ömırıne qater töndıretın sebepter azaidy. Qala äkımı Jeŋıs Qasymbektıŋ mälımetıne süiensek, jyl saiyn elordada 33 myŋnan asa säbi düniege keledı.
Emdeuge de täjıribe kerek
Balalar densaulyǧy jäne olardyŋ sau denelı ösıp-jetıluı – bükıl älem basa nazar audaratyn negızgı tüiın. «Adam myŋ jasamaidy, ūrpaǧymen myŋ jasaidy» dep tüiındegen halqymyz ūrpaqtyŋ densaulyǧy men tälım-tärbiesıne airyqşa köŋıl bölgen. Qazırgıdei medisinalyq oryndar joq kezde qazaq dalasynda äielderdı bosandyratyn, balalardyŋ auruyn qazaqy ädıspen emdeitın körgenı köp, qoly şipaly adamdar bolǧan. Olar halqymyzdyŋ ejelden kele jatqan halyqtyŋ medisinasyna süiene otyryp, balalardy syrqatynan aiyqtyryp, qatarǧa qosyp otyrǧan. Qazırde keibır syrqattardy älı de qazaqy emdeu jolymen sauyqtyryp jürgen emşı-därıgerler de joq emes. Sonyŋ bırı – Külzihan Şetkärımqyzy.
Körşılerı «emşı apa» dep atap ketken Külzihan Astananyŋ ırgesınde tūrady. Qytaida audandyq auruhanada 30 jylǧa juyq qyzmet ıstegen ol bala densaulyǧyna qatysty köptegen täjıribe jinaqtaǧan. Äsırese, qazaqy em-dom men osy zamanǧy emdeudı ūştastyra daualaityn ol talai balany syrqatynan aiyqtyrypty.
– Malşy balalarynyŋ köbı şetpe, ılme siiaqty aurularmen auyryp keledı. Ony Qytaida as qorytu jüiesı būzylǧan dep emdeidı. Keide tıptı antibiotikter qūiyp, därını üstı-üstıne sabalap berıp jatsa da, balanyŋ ystyǧy qaitpai, qūsyp, ışı ötıp jaǧdaiy auyrlai tüsedı. Sondai kezde şetpesın qiyp, ılmesın üzıp berıp jolǧa salatynmyn. Şynyn aitaiyn, ol jaqtyŋ jaŋa zamandyq medisinasynda da, būl jaqtyŋ medisinasynda da şetpe, ılme degen ūǧym joq. Astanaǧa kelgelı de talai balanyŋ şetpesın qidym, – deidı Külzihan apa.
– Qazaq auyldarynda şetpe qiiatyn arnauly adamdar bolady. Qozynyŋ qos kındık auruyn da täjıribelı malşylar özı emdep jazyp alady ǧoi, däl sol siiaqty halyq arasynda şetpenı emdeitın adamdar bolady. Menıŋ äkem de şetpe qiiudyŋ şeberı edı. Men sol kısıden üirenıp, ony osy zamandyq emdeu ädısımen ūştastyrdym, – deidı ol.
– Qazır medisinanyŋ damyǧany ras. Astanada balalar auruyn emdeitın auruhanalar da jyldan jylǧa köbeiıp keledı. Bıraq būl ortalyqtar da arǧydan jalǧasyp kele jatqan halqymyzdyŋ emşılık önerın eskermeidı. Otaşylyq, şetpe qiiu, ılme üzu, būlauǧa salu siiaqty emdeu täsılderın nege qoldanbasqa? Qazaqtyŋ halyq emınde de qasiet bar. Ony osy zamanǧy emdeu täsılmen de bırlestıru kerek, – deidı Külzihan Şetkärımqyzy.
Şetpe degen ne?
Şetpe – balalarda köp kezıgetın syrqattyŋ bırı. Ol tua şetpe, jel şetpe, qan şetpe, ala şetpe dep törtke böledı. Tua şetpe balanyŋ ışten şetpe bolyp tuǧanyn meŋzese, jel şetpe köbınde as qorytu jolynyŋ, asqazan-ışek qyzmetınıŋ älsızdıgı jäne ışte jürgen kezde jel tiiu, ananyŋ kındıgınen ötken suyq pen ter qatudan da paida bolady. Al qan şetpe balalarda ystyq-suyq almasuynyŋ qalypsyzdyǧy men qan ainalystyŋ tosqyndyqqa ūşyrauy sebebınen bolady, tūqym qualaidy, balanyŋ äke-şeşesı bala kezınde şetpe bolǧan bolsa, olardan tuǧan balanyŋ şetpe bolu yqtimaldyǧy da joǧary bolady, sondai-aq türlı virustyŋ jäne bakteriianyŋ jūǧuynan da qan şetpe paida bolady.
– Şetpe bolǧan balalar köbınde mazasyzdanyp, şalqalap jylaidy, kerılıp, qoldy-aiaqqa toqtamaidy. Işı ırmektenıp ötıp, ışkenın qūsady, dene qyzuy köterılıp, asqa täbetı tartpaidy, meiırı qanyp embeidı jäne besıkke jatpai bezektep jylaidy. Şetpesı asqynǧanda denesı kögerıp tarǧyldanady, közınıŋ, ernınıŋ ainalasy kökşıl tartady. Işınara balalarda bır aiaǧy bır aiaǧynan qysqarady (balany etpetınen jatqyzyp, qylta syzyǧyn bır-bırıne turalaǧanda ekı aiaǧy bır-bırıne qysqa körınedı), būl – denenıŋ tıtırkenuı men qan ainalysynyŋ jaqsy bolmauy sebebınen bolatyn jaǧdai. Jel şetpenı uaǧynda emdemese, qan şetpege ainalady. Qan şetpenı uaǧynda qimasa, bala ölıp qaluy da mümkın. Şetpenıŋ būl türıne jaŋa tuǧan näresteden tartyp, 10 jasqa deiıngı balalar da şaldyǧady, – deidı Külzihan Şetkärımqyzy.
Külzihan apanyŋ aituynşa, qan şetpe bolǧan balaǧa ukol-därınıŋ önımı bolmaidy. Mūndai balany uaqytty ötkızbei dereu şetken jön. Ony şetkende qan tamyr qualap, qazan tolmastyŋ üstınen jäne ekı büiırden şetedı. Qoltyqtyŋ astynda ökpenıŋ tūsynda ekı kök tamyr boldy, osy ekı tamyrdyŋ sübe qabyrǧada tüiısken jerınen şetemız. Osylai ıstegende denede ırkılgen, ūiyǧan qan lezde tarap, bala dereu tynyştalyp, sergi qalady. Şetpe qiǧan kezde «qan tartu» degen ūǧym bar, iaǧni şetpesın qiiatyn kezde balany anasy nemese äkesı, jaqyn adamdary, jüregı jūmsaq adamdar ūstamauy kerek. Olar ūstasa, qan şyqpai qoiady.
Aita keteiık, şetpenı balalarda ünemı kezıgetın keibır syrqattardan aiyra bılu jäne dūrys şetu erekşe maŋyzdy. Jel şetpe bolǧan balanyŋ kütımın jaqsartyp, taqyl-taqyl azyqtandyryp, denesın tarap, köp sylau kerek. Tym qalyŋ kiım kigızbei, qoŋyr salqyn ūstau kerek. Kökbauyrdy quattap, ışek qyzmetın jaqsartatyn därılerdı beru, balanyŋ denesın bır uaq qūrǧaq ūnmen tarap tūrsa nemese tūzy bar sary maimen kündelık sylasa da jel şetpe bolǧan bala tez jazylyp ketedı. Būǧan küş bermeitın, jel şetpenıŋ asqynǧan türı bolsa, laq soiyp, toq ışegın balanyŋ kındıgıne qoiady. Mūnan syrt, balanyŋ ışıne qūrqyltaidyŋ ūiasyn qoiu, sary mai salynǧan qaryndy tartu jäne nılı şyǧatyn kök şüberekke orau siiaqty em-domdar da bar.
Eskerseŋ, em bolar
Qazır Külzihan Şetkärımqyzyna kelıp balasyn emdetıp, şetpesın qidyryp, jabysqan jauyrynyn aştyryp qaitatyn jas analar az emes. Külzihan apanyŋ üiıne äŋgımeleskelı barǧan bız de bıraz jaiǧa kuä boldyq.
– Astananyŋ Almaty audanynda tūramyn. Balam tuylǧaly şyrqyrap jylai berdı. Özımız qarasty emhanaǧa aparsam, därıgerler «ışınde jel bar» dep ekı-üş türlı därı jazyp berdı. Ol därını bersem, bırer saǧat tynyştalady da, qaita jylaidy. Basqa därıgerlerge de aparyp kördım, bärınıŋ aitatyny jel. Kündız külkı, tünde ūiqydan qalyp, äbden qaljyrap jürgende «emşı apa bar» dep estıp osy kısıge keldım. «Jel şetpe eken jauyryny da jabysqan» dep emdep edı, sol künnen bastap jylaǧany azaidy. Ūiqysy da tynyş, – deidı Sanat esımdı 4 ailyq säbiı bar jas kelınşek.
– Äiel adam ekıqabat kezınde kökönıstı köp jese de bala jel şetpe bop tuady. Qazırgı jastar ekıqabat kezınde densaulyqqa köŋıl bölmeidı, kındıgı aşyq jüredı, kındıgınen suyq ötken äieldıŋ balasy da auruşaŋ, älsız tuylady. Myna kelınşek te ekıqabat kezınde «ǧylymi jolmen» tamaqtanyp, kökönıstı köp jegen eken. Uaǧynda sylamaǧan soŋ, jauyryny da jabysyp qalypty, – dedı Külzihan apa.
– Būryn balany besıkke saluǧa qarsy edım. Qazaqy em degendı de bılmeitınmın. Al qazır myna balamdy besıkke bölep jürmın. Tūzǧa şomyldyru, qoidyŋ maiymen sylaudy da emşı apadan üirendım. Besıkke bölep, ışıne sarymai salynǧan qarynnyŋ qūryşyn tartqan künı balam rahattanyp ūiyqtaidy-ai kelıp, – dep söz qosty Sanat.
– Qazaq jaŋa tuǧan balany qyrqynan şyqqanşa bır kün tūzdy suǧa, bır kün sabyndy suǧa salyp, qūiryq maimen sylaidy. Balanyŋ jauyryny jabysyp qalsa da jylai beredı. Sondyqtan «ös-ös» dep sylap qol aiaǧyn jazyp otyru kerek. Ötken jyly «Balam şyryldap jylai beredı, därıgerdıŋ bergen därısı kömektespedı. Ūiqy joq jürgenıme neşe ai boldy, kömektesıŋızşı, apa» dep bır jas kelınşek keldı. Özı qazaqşany äzer söileitın orysşa oqyǧan äiel eken. Balasy qan şetpe eken. Maǧan şetpesın qidyrdy. Üş jerden şetıp jıbergende bala jailanyp sala berdı. Jaqynda sol kelınşek balasyn köterıp kelıp, raqmet aityp qaitty. Būryn qazaq tılıne de mūrnyn şüiıretın sylqym qazaqşa emnıŋ qasietıne taŋ qalyp, taŋdai qaǧyp otyr. Maqtanǧandai bolmaiyn, men mūny qazaqy dästürlı emdeudıŋ de keremetı barlyǧyn aŋǧartu üşın aityp otyrmyn, – dep Külzihan Şetkärımqyzy äŋgımesın doǧardy.
