Ǧalymjan MOLDAŞ: Qolaily jaǧdai qarjyny tiımdı ūqsatudan

Astanalyqtardyŋ ömır süru sapasyn jaqsartyp, qolaily jaǧdai jasau üşın qolǧa alynǧan şarualar az emes. Qalanyŋ tırşılıgı toqtausyz jüru üşın jaryq pen su üzılmei, jol men kölık infraqūrylymy salasy dūrys jūmys ısteuı kerek. Älbette, kez kelgen salanyŋ damuy qarjyǧa kelıp tıreledı. Qala qorjynyndaǧy qarajat tiımdı igerılse, şaşauy şyǧarylmai, maqsatty jūmsalsa, tūrǧyndardyŋ tynys-tırşılıgı de jandana tüserı sözsız. Būl jaǧynan Astananyŋ aiaq alysy qandai? Astana qalasy boiynşa Tekseru komissiiasy jürgızgen saualnama nätijesı astanalyq tūrǧyndardyŋ 74 paiyzy qalada atqarylyp jatqan jūmystarǧa köŋılı tolatynyn körsetken. Būl – aitarlyqtai jaqsy körsetkış. Degenmen de, elorda biudjetın josparlauda jäne oryndauda kemşılıkter de joq emes. Būl jönınde gazetımızdıŋ tılşısıne bergen sūhbatynda Astana qalasy boiynşa Tekseru komissiiasynyŋ töraǧasy Ǧalymjan Moldaş aityp berdı.

Elorda ekonomikasynyŋ ösımı

– Ǧalymjan Ömırälıūly, qazırgı taŋda elordanyŋ ekonomikasy qanşalyqty qarqyndy damuda?
– Ötken jyldyŋ qorytyn­dysy boiynşa syrtqy jäne ışkı qolaisyz faktorlarǧa qaramastan, elorda ekonomikasy edäuır ösımdı körsettı: atalmyş kezeŋde qalanyŋ jiyntyq öŋırlık önımı (JÖÖ) 4,6 trln teŋgege jettı. Būl 2014 jylmen salystyrǧanda 15,8%-ǧa artyq. JÖÖ kölemı boiynşa elordamyz respublika boiynşa Almaty qalasynan keiın ekınşı orynda.
– Ötken jylǧy elorda biudjetınıŋ kölemı qandai boldy?
– Bırneşe tüzetulerden keiın ol 385,6 mlrd teŋgenı qūrady, būl bekıtılgen jospardan 45,4 mlrd teŋgege nemese 13,4%-ǧa artyq.
– Qarajattyŋ negızgı bölıgı qandai salalarǧa jūmsaldy?
– Soŋǧy üş jyl ışınde şy­ǧyndardyŋ negızgı bölıgı tūrǧyn üi-kommunaldyq şarua­şylyq, otyn-energeti­kalyq keşen, kölık jäne kommunikasiialar salalaryna tiesılı, būl biud­jettıŋ 12%-dan 23,4%-yna deiın qūraidy. Biudjettıŋ 6-dan 13,9%-ǧa deiıngı bölıgı bılım, densaulyq saqtau, mädeniet, sport, turizm jäne aqparattyq keŋıstık salalaryna jūmsalǧan.
– Byltyrǧy qala biudjetı qanşa paiyzǧa igerıldı?
– Ötken jyly biudjet qara­jatyn igeru joǧary deŋgeidı körsetıp, 99,8%-ǧa jettı. 2013 jyldan berı bız biudjettıŋ sapaly oryndaluynyŋ ma­ŋyzdy körsetkışınıŋ bırı – debitorlyq bereşek kölemınıŋ tömendeu ürdısın baiqap otyrmyz, onyŋ kölemı 2015 jyldyŋ qorytyn­dylary boiynşa 43,8 mlrd teŋgenı qūrady, būl 2014 jylǧy kör­setkışten 2,5 mlrd teŋgege tömen. Kreditorlyq bereşek boiynşa da oŋ dinamika saqtaluda. 2015 jylǧy qorytyndy boiynşa ol 2014 jylmen salys­tyrǧanda 50%-dan astam nemese 3,5 mlrd teŋgege tömendegen.
– Sız jergılıktı biudjettı josparlaudaǧy qandai kem­şılıkterdı atar edıŋız?
– İnvestisiialyq jobalar tızbesın äzırleuge öte mūqiiat qarau kerek. Bız ötkızgen auditorlyq ıs-şaralar näti­jesınde investisiialyq jo­balardyŋ bekıtılgen tızbe­sıne bırneşe ret özgerıster men tolyqtyrular engızılgendıgı anyq­taldy. Mysaly, 2015 jyly tızbeden jalpy somasy 3,9 mlrd teŋgenı qūraityn 36 joba alynyp tastalsa, 34,7 mlrd teŋge somasyna 106 joba engızılgen. Sondai-aq, jobalar arasynda biudjet qarajatyn qaita böludı barynşa azaitu qajet dep esepteimız, osylaişa bölıngen qarajattyŋ paidalanu tiımdılıgın arttyruǧa bolady. Būl jerde aita ke­terlıgı, zaŋnamaǧa säikes äkım­şıler naqty investisiialyq joba­ǧa bölıngen biudjet qara­jatynyŋ 10%-dan aspaityn bölıgın ǧana öz betınşe qaita böluge qūqyly. Alaida, ıs jüzınde jekelegen jaǧdailarda belgılı bır investisiialyq jobanyŋ jüzege asyryluyna bölıngen qarajattyŋ jartysynan astamy qaita bölıngen, öz kezegınde būl qoldanystaǧy zaŋnamany būzuǧa ǧana emes, qarajattyŋ ärı qarai igerılu tiımdılıgı men sapasyna, investisiialyq jobalardyŋ aiaqtalu merzımıne, osydan kelıp şyǧatyn barlyq terıs saldarlarǧa äkep soǧady. Mūnymen qosa, keide äkım­şıler qajettı salalyq jäne ekonomikalyq saraptamalardy alu, investisiialyq ūsy­nystardy äzırleu jönındegı zaŋnama talaptaryn nazardan tys qaldyryp jatady.

İndustrialdyq damudyŋ qarqyny

– Qazaqstan Respub­lika­­synyŋ üdemelı indus­triialdyq-innovasiia­lyq damuynyŋ 2010-2014 jyl­darǧa arnalǧan memleket­tık baǧdarlamasynyŋ elordada jüzege asyrylu qarqyny jönınde aityp berseŋız?
– Äkımdıktıŋ atalmyş mem­lekettık baǧdarlamany, basqa da käsıpkerlık subektılerınıŋ ıskerlık belsendılıgın jan­dandyruǧa baǧyttalǧan baǧ­darlamalary, atap aitqanda İn­dustriialdyq park qūrylysy, arnaiy ekonomikalyq aimaqty odan ärı damytu, İndustriialandyru kartasyn jetıldıre tüsu, tūtastai alǧanda, qalanyŋ biznes ahualyn jaqsartuǧa oŋ äserın tigızdı. Mäselen, soŋǧy bes jylda arnaiy ekonomikalyq aimaqtyŋ, onyŋ ışınde İndustriialdyq park aumaǧyndaǧy käsıpkerler biudjetke 17 mlrd teŋgeden astam somaǧa salyq tölegen. 2010-2014 jyldary İndus­triialdyq park käsıp­oryndary 480 mlrd teŋge somasyna önım öndırgen. Būl käsıporyndardyŋ bes jyl ışındegı jalpy qala önerkäsıbınıŋ kölemındegı ülesı 42,7% qūrady. Osynyŋ arqasynda 3 myŋnan astam jūmys orny aşyldy. «Biznestıŋ jol kartasy-2020» baǧdarlamasyn ıske asyru şeŋberınde 2010 jyldan bas­tap 297 şaǧyn jäne orta biznes subektısıne memlekettık qoldau körsetıldı, nätijesınde qoldanystaǧy 8 myŋnan astam jūmys orny saqtalyp, 4 myŋ­nan astam jaŋa jūmys orny qūrylǧan. Sonymen qatar, «Biznestıŋ jol kartasyna» qatysuşylar 2010-2015 jyldary 20 mlrd teŋge salyq tölegen.

Memlekettıŋ qoldauyn aqtamaǧandar da bar

– «Biznestıŋ jol kartasy-2020» baǧdarlamasyna qa­tysuşylardyŋ barlyǧy bır­dei körsetılgen memle­ket­tık qoldaudy aqtai aldy ma?
– Ökınışke qarai, bärı bır­dei aqtai almady. Mysaly, «Biznestıŋ jol kartasy» qatysuşylarynyŋ 17,5%-y 2010-2014 jyldary salyqtyq audarymdar jasamaǧan, käsıp­oryndardyŋ 35,4%-y jūmys oryndaryn qūrmaǧan, al 34% käsıporyn ıs jüzınde sol küiı önım şyǧarmaǧan. Iаǧni, elordada «Biznestıŋ jol kartasyn» ıske asyru nätijelerı aitarlyqtai jaǧymdy bolǧanymen, onyŋ qatysuşylaryn ırıkteu sapasyn jäne olardyŋ qyzmetın monitoringıleudı küşeituge köbırek köŋıl bölu qajet.
– İndustriialyq park käsıporyndaryn barlyq qajettı in­fraqūrylymmen qam­tamasyz etu mäselesı qan­şalyqty şeşılgen?
– Būl jerde de memlekettık auditorlarymyz merdıgerlerdıŋ qūrylys jūmystaryn belgılengen merzımde aiaqtaudy saqtamauyna bailanysty bolǧan bırqatar kürdelı mä­selelerdı anyqtady. Bızdıŋ oiymyzşa, būl käsıporyndardyŋ tolyq öndırıs quatyna ötuıne kerı äserın tigızedı. Baqylau jürgızu sätınde İndustriialdyq park aumaǧynda jūmys ıstep otyrǧany 54 käsıporynnyŋ tek beseuı nemese 9,2%-y or­talyq jylu jüiesımen qam­ta­masyz etılgen, avtomobil jol­darynyŋ ūzyndyǧy 80%-dy qūraǧany, su qūbyrlarynyŋ ūzyndyǧy – 77%, tūrmystyq kärız jelılerı – 80%, suaǧar kärız jelılerı 82% ekenı belgılı boldy. Nätijesınde İndus­triialdyq parktıŋ tek ekı käsıp­oryny ǧana öndırıs quatynyŋ 50%-yna qol jetkızgen. Sol uaqyttan berı jaǧdai tübegeilı özgermedı dep oilaimyn.
– Memlekettık baǧdarlama şeŋberınde jūmyssyzdardy jūmyspen qamtu mäselesıne de toqtala ketseŋız?
– Qolda bar aqparatqa süiensek, 2011-2015 jyldary «Jūmyspen qamtu-2020» jol kartasynyŋ şeŋberınde 4 708 adam oqytyldy jäne osy maqsattarǧa biudjetten 3,2 mlrd teŋge bölıngen. Äu basta mamandardy daiarlau İndustriialdyq park käsıporyndarynda jū­mysqa ornalastyruǧa baǧyt­talǧan bolatyn. Nätije­sınde oqytylǧandardyŋ 72%-y jū­mysqa ornalastyryldy, ÜİİDMB käsıporyndaryna oqytudan ötkenderdıŋ tek 1,8%-y jūmysqa jıberıldı. Būl rette memleket qarajaty esebınen jürgızılgen maman­dyqtar boiynşa oqyǧan azamattardy jūmyspen qamtu deŋgeiı tömen eken­dıgın baiqauǧa bolady. Iаǧni, oqytyl­ǧandardyŋ sany jūmys beruşı­lerdıŋ belgılı bır mamandarǧa degen sūranysynan edäuır asyp tüsedı.

Elordanyŋ talaby özgeşe

– Astana qalasyn damytudyŋ 2010-2015 jyldarǧa arnalǧan baǧdarlamasynyŋ ıske asyrylu deŋgeiın qalai baǧalaisyz?
– Tūtastai alǧanda, baǧdarlama negızgı maqsatty indikatorlaryna qol jetkızdı. Bız täuelsız sarapşylardy tartyp, qala tūrǧyndarynyŋ arasynda äleumettık saualnama jürgızdık. Saualnama nätijesınde tūrǧyn­dardyŋ 74%-y qalanyŋ tynys-tırşılıgın qamtamasyz etetın jüie­lerıne qanaǧattanatynyn jetkızdı. Būl – jo­ǧary körsetkış. Sonymen bırge, mūndai auqym­dy baǧdarlamany jüzege asyruda kemşılıkter de joq emes. Baǧdar­lamany äzırleu kezınde berılgen mındetterdı şeşu boiynşa jekelegen ıs-şaralar men qandai da bır naqty äreketterdı qamtymai, körsetkışter jalpylama berılgen, būl atqarylǧan jūmystarǧa monitoring jürgızudı qiyndatatyny sözsız. Atap öterlıgı, äuelden damu baǧdarlamalaryn äzırleu boiynşa ädıstemelık qūjattardyŋ özınde kemşılıkter jıberılgen, ärine, būl Astana qalasynyŋ damu baǧdarlamasyn äzırleu sapasyna da öz äserın tigızdı. Nysanaly indikatorlar men körsetkışterdı anyqtauda salalyq ministrlıkterdıŋ talaptary eskerılgen. Al elordanyŋ özındık erekşelıgı men talaby bar. Sondyqtan keibır talaptardyŋ qalanyŋ naqty tırşılıgıne, şyndyǧyna ärdaiym säikes kele bermeidı. Üstımızdegı jyly elordada Astana qalasyn damytudyŋ 2016-2020 jyldarǧa arnalǧan jaŋa baǧdarlamasyn jüzege asyru bastaldy, onda aldyŋǧy baǧ­dar­lamanyŋ barlyq kemşılıkterı eskerıldı dep esepteimın.

Bes jylda atqarylǧan ıs az emes

– Üstımızdegı jyly tekseru komissiiasy instituty özınıŋ bes jyldyǧyn atap ötedı. Osy merzım aralyǧynda jūmystyŋ nätijelerı qandai?
– Osy jyldyŋ tamyz aiynda bızdıŋ Tekseru komissiiasynyŋ qūrylǧanyna 5 jyl tolatynyn quanyşpen atap ötemın. Osylaişa, 2011 jylǧy 2 mamyrda Memleket basşysy jaŋa­dan qūrylatyn memlekettık organ­dardyŋ funksiialary men mın­det­terın, sondai-aq ştattyq sanyn belgıleumen barlyq öŋırlerde Tekseru komissiialaryn qūru turaly jarlyq qabyldady.
Ötken bes jyl ışınde Astana qalasy boiynşa Tekseru komissiiasy elorda biudjetınıŋ at­qaryluyna syrtqy melekettık qar­jylyq baqylaudy jüzege asyratyn tolyqqandy memlekettık organ retınde qalyptasty. Mysaly, ötken merzım ışınde bız 500-den astam obektıde 125-ten asa baqylau ıs-şaralaryn jürgızdık. Jyl saiyn barlyq derlık biud­jettık baǧdarlama äkımşı­lerı, sonyŋ ışınde olardyŋ vedomstvolyq baǧynyşty ūiym­dary men käsıp­oryndary baqylaudan ötedı. Osylaişa, baqylaumen qamtylǧan biudjet qarajaty men memleket aktivterınıŋ kölemı 860 mlrd teŋ­geden asty, anyqtalǧan qarjylyq būzuşylyqtar kölemı 242 mlrd teŋgenı qūrady. Memlekettık biudjet kırısıne 2,0 mlrd teŋgege juyq soma öteldı, tauarlarmen, jūmystarmen nemese esepke alu boiynşa 70 mlrd teŋge qalpyna keltırıldı. Baqylau ıs-şaralarynyŋ nä­tijesınde baqylau obektı­lerıne tiıstı tapsyrmalar men ūsy­nymdar berıledı. Būl tapsyrmalardy yjdahatty oryndau jäne biudjet qarjysyn dūrys igeru qala tır­şılıgın jandandyryp, tūrǧyndarǧa qolaily jaǧdai jasauǧa mümkındık beredı. Al öz azamattardyŋ tırşılık qolailylyǧyna qanaǧattanu deŋgeiı – ärbır memlekettık organnyŋ eŋ maŋyzdy mındetı ekenı dausyz.