– Myna tūrǧan şöptıŋ atyn bılesıŋ be, – dedı şynyly şkaftyŋ ışınde, äspettep aq qaǧazdyŋ üstıne salyp qoiǧan quraidy qolyna alyp tūryp Särsekeŋ. Särsekeŋ dep otyrǧanym – QR Senatynyŋ deputaty, elge syily azamat Särsenbai Eŋsegenov. Auyldyŋ şaŋyn jūtpaǧanymyzǧa kämıl on jyl auǧan jazǧan basymyz qapelımde jauabyn tappai, daǧdaryp qaldyq. Qūm saǧyz ba, älde…..?
– Qaidaǧy qūm saǧyz? Ony bala künde auzynan tastamaǧan bızden sūra. Bar şaiyry jinalatyn tüp saǧyzyn şainap öskenbız. Al, mynau qūmarşyq degen şöp. Atyrau-Narynnyŋ espe qūmynda ösetın mūny sonau 30-jyldardaǧy aşarşylyqta halyq tas diırmenmen tartyp, suǧa şylap nan qyp pısırıp jep aman qalǧan. Men, mūny keşe elge barǧanda, bala Jūmeken asyr salyp oinaǧan, tabanynyŋ taby qalǧan Aşaqtyŋ sorynan közıme ottai basylyp, özımmen bırge alyp keldım, – dedı Särsekeŋ.
Qūmarşyqtyŋ taŋdaida tatymy qalǧan jūrt bıledı ol turaly aŋyzdy. Jazuşy Äbu Särsenbaev «Tolqynda tuǧandar» romanynda bylai dep keltıredı: «Botasy ölgen tūmsa nar künı-tünı zarlanyp, iımei qoiǧan eken. Sonda pälen jerden kelgen pälen degen däulesker dombyraşy osy küidı kümbırletıp qoia beredı. Aruana iıp, süt tamǧan jerden qyltiyp qūmarşyq degen şöp şyǧady». Tarihta «Nar idırgen» degen küi qaldy, basqasy aŋyz ǧoi desek te, qiial-qūsymyz tuǧan topyraqta qyltiyp şyqqan kök-yraŋ, ärınen görı närı basym osy şöp pen Jūmekennıŋ arasynda bır ūqsastyqty aŋdaidy. Qoŋyraiyp otyryp, qoŋyr-qoŋyr öleŋ örgızgen Qoşalaqtyŋ qoŋyr ūly Jūmeken Näjımedenov te qalyŋ qazaqtyŋ kebırsıgen köŋılın janazyq jyrymen jıbıttı emes pe?
Uaqyt, şırkın, jalyn ūstatpas şyn jüirık. Qazaqtyŋ qabyrǧaly qalamgerı, öleŋdegı ını dosy Temırhan Medetbektıŋ sözımen aitsaq, «uaqyttyŋ aldyna tüsıp ketken radiosignal siiaqty» qūbylys aqyn Jūmekennıŋ dünieden ozǧanyna biyl 22 qaraşada otyz jyl tolady eken.
Qaraşanyŋ qatqaǧynda dünie aşyp (1935 jyly 28 qaraşada tuǧan), dünie salǧan aqyn näbärı 48 jyl jalǧannyŋ ölşep bergen jaryǧynda qazaq ädebietınıŋ qazynasyna mol üles qosyp kettı. Zerdelı oqyrmannyŋ nazary üşın aitaiyq, Jūmekennıŋ jetı tomdyq tolyq şyǧarmalar jinaǧy jary Näsıp Mūstahqyzynyŋ, qyzy Saidanyŋ qūrastyruymen byltyr «Qazyǧūrt» baspasynan jaryq körgen. Oǧan aqynnyŋ är jyldardaǧy poeziia jinaqtarymen qatar, şyǧystyŋ Saǧdiy men Aibegı, türıktıŋ Nazym Hikmetı, Orhan Uäliı, orystyŋ A.Blok, M.Lermontov, A.Maiakovskii, A.Voznesenskii, M.Svetaeva siiaqty aqyndarynan audarǧan öleŋderı, «Aq şaǧyl», «Kışkentai», «Daŋq pen daqpyrt» syndy romandary men äŋgıme-povesterı, syni maqalalary tügeldei engızıldı. Al, kıtaptyŋ şyǧuyna Atyrau öŋırınıŋ tumalary Şymyr Qarmanov pen Serıkqali Mūrynov sekıldı azamattar qoldau körsetken.
Endı biyl «döŋgelek data» bolmasa da, Särsenbai Eŋsegenov bastaǧan eljandy azamattar oily aqynnyŋ ortadan ketkenıne otyz jyl ötkenıne orai tuǧan jerı – Atyrau oblysynyŋ Qūrmanǧazy audany Eŋbekşı selolyq okrugınıŋ ortalyǧy Jūmeken auylyna baryp, aqyn atyndaǧy saiabaq ışıne eskertkış-müsının ornatyp qaitty. Ony qazaqtyŋ talai marqasqasynyŋ beinesın somdaǧan Serık Mateniiazov atty müsınşı qaşap şyǧardy.
– «Eldıŋ atyn er şyǧarady». Jūmyr jerde, sonyŋ ışınde şöleittı dalany enşılegen Qazaqstanda ne köp, qūm köp. Eger, tükpırdıŋ tübegındegı Qoşalaq deitın qūm, Aşaq deitın sor atauy jyrsüier qauymnyŋ saŋylauynda saqtalyp qalsa, sol topyraqta tuyp-ösken Jūmekennıŋ arqasy.
Menımen bırge ortalyqtan belgılı qoǧam qairatkerı, filosofiia ǧylymynyŋ doktory Ǧarifolla Esım aǧamyz erıp barǧan. Oblys äkımınıŋ orynbasary Sälımjan Naqpaev, Jūmekennıŋ jalǧyz ūly Maǧjan üşeuı eskertkıştıŋ lentasyn saltanatpen qidy.
Eskertkış aşylǧan soŋ, şara audandyq mädeniet üiınde «Jūmekendı tanu» taqyrybyndaǧy konferensiiaǧa ūlasty. Atyrau memlekettık universitetınıŋ professory, belgılı aqyn, jūmekentanuşy Qadır Jüsıp: «Öleŋ – sirena» deidı Qadyr Myrzaliev. Jūmeken aqynnyŋ är öleŋı – aqyn sezımınıŋ sirenasy. Onyŋ lirikalyq keiıpkerı özın älem aldynda, adamzat balasy aldynda ülken jauapkerşılık sezınedı. J.Näjımedenovtıŋ azamattyq ünı «Jüregımde bır tamşy qan bolsa eger» dep bastalatyn öleŋınde-aq anyq estıledı. Aqyn oilary kesek aitylǧan būl öleŋı keudeden qainap şyqqan köŋıldıŋ aq jambysyndai ülken tolǧanysty tuyndy» dep şyǧarmaşylyǧyn taldap-tarqatyp berdı. Audannyŋ betkeūstar oquşylary Jūmekennıŋ otty öleŋderın mänerlep oqydy, – deidı Senat deputaty, özı de Qoşalaqta kındık kesıp, şılde suyn tökken Särsenbai Eŋsegenov aǧamyz.
Ras, näbary 21 jasynda Qazaqstannyŋ şūraily jerlerıne qol salmaq bolǧan ortalyqqa otty jyrymen qarsylyq bıldırıp, «Menıŋ Qazaqstanym» öleŋın jazuy, estıgen jannyŋ eŋsesı tıkteletın osynau jalyndy jyrdyŋ araǧa elu jyl salyp, Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ bügınge künge beiımdeuımen änūranymyzǧa ainaluy – tek Jūmeken men qazaqtyŋ Şämşısıne būiyrǧan baqyt.
Bügınde, ardaqty aqynǧa Atyrauda mektep aty berıldı, Astana men Almatyda köşe bar. Endıgı tılek – Jūmekennıŋ köptep-kölemdep soqqan eskertkışı Qoşalaqtyŋ qūmynda ǧana emes, Astanada nemese Almatyda da qasqaiyp tūrsa deimız. Älqissa, onyŋ da uaqyty keler. Öitkenı, ekı jyldan keiın aqynnyŋ 85 jyldyq mereitoiy atalyp ötıledı.
Al bız Jūmekennıŋ bylaiǧy jūrt bıle bermeitın mol mūrasy – audarmalarynan toptama ūsynamyz.
Ädılbek JAPAQ
