Oljabai BEISENBAEV, «Zeinetaqy töleu jönındegı memlekettık ortalyq» RMQK Astana qalalyq filialynyŋ direktory: BES BALA TUǦAN ÄIELDER ELU ÜŞINDE ZEINETKE ŞYǦADY

Gülnär Qaiyrtaiqyzy:
– Oljabai Mūhametjanūly, elımızde äielderdıŋ zeinetkerlık jasyn arttyru qai jyldan bastap jüzege asyrylady?

– Äielderdıŋ zeinetke şyǧu jasyn arttyru «Qazaqstan Respublikasynda zeinetaqymen qamsyzdandyru turaly» QR Zaŋynyŋ 11-babynyŋ 1-tarmaǧyna säikes, kezeŋ-kezeŋmen, 2018 jylǧy 1 qaŋtardan bastap jyl saiyn alty ai qosa otyryp, on jyl ışınde jüzege asyrylady. Demek, 2018 jylǧy 1 qaŋtardan bastap bızdıŋ elımızdegı äielder 58,5 jasqa tolǧanda; 2019 jyly – 59; 2020 jyly – 59,5; 2021 jyly – 60; 2022 jyly – 60,5; 2023 jyly – 61; 2024 jyly – 61,5; 2025 jyly – 62; 2026 jyly – 62,5; 2027 jylǧy 1 qaŋtardan bastap äielder 63 jasqa tolǧanda qūrmettı demalysqa şyǧady.

Mariia Quandyqova:
– 1956 jyly Semei, qazırgı Şyǧys Qazaqstan oblysynyŋ Abraly audanynda düniege kelıppın. Būl audan eŋ joǧary radiasiialyq aimaqqa jatatyndyqtan, menıŋ zeinet demalysyna erterek şyǧuǧa qūqym bar ma?

– Būryn tötenşe jäne eŋ joǧary radiasiialyq qauıptı aimaqtarda 1949 jylǧy 29 tamyzdan 1963 jylǧy 5 şıldege deiıngı kezeŋde on jyl ışınde tūrǧan tūlǧalar airyqşa zeinetkerler bolyp esepteletın. Qazır «Semei iadrolyq synaq poligonyndaǧy iadrolyq synaqtardyŋ saldarynan zardap şekken azamattardy äleumettık qorǧau turaly» Qazaqstan Respublikasy Zaŋynyŋ 11-babynyŋ 2-tarmaǧyna säikes, azamattardyŋ qauıptı aimaqtarda tūruy bes jylǧa deiın tömendetıldı. Iаǧni, tötenşe jäne eŋ joǧary radiasiialyq qauıptı aimaqtarda joǧaryda aitylǧan aralyqta kemınde bes jyl tūrǧan erlerdıŋ jalpy jūmys ötılı jiyrma bes jyl bolǧan jaǧdaida – 50 jasqa tolǧanda, al äielderdıŋ jalpy jūmys ötılı kemınde jiyrma jyl bolǧanda 45 jasqa tolǧanda zeinetkerlıkke şyǧuǧa qūqyǧy bar.

Bauyrjan Asylbekov:
– Tört balam bar. Jaqynda ülkenımız on segızge toldy. Būdan ärı jūbaiym köpbalaly ana retınde memlekettık järdemaqy ala ala ma?

– «Qazaqstan Respublikasyndaǧy arnauly memlekettık järdemaqy turaly» QR Zaŋyna säikes, bırge tūratyn tört jäne odan da köp kämeletke tolmaǧan balalary, onyŋ ışınde orta, tehnikalyq jäne käsıptık, orta bılımnen keiıngı bılım beretın ūiymdarda, joǧary oqu oryndarynda kündızgı bölımde oqityn balalary bar köpbalaly otbasylardyŋ balalary kämelettık jasqa tolǧannan keiın olar oqu ornyn bıtıretın uaqytqa deiın, iaǧni, jiyrma üş jasqa tolǧanǧa deiın arnauly memlekettık bıtıretın uaqytqa deiın, iaǧni, jiyrma üş jasqa tolǧanǧa deiın arnauly memlekettık järdemaqy aluǧa qūqyǧy bar. Al, tört balanyŋ bıreuı kündızgı bölımde oquyn aiaqtaǧan jaǧdaida, arnauly memlekettık järdemaqy tölemı toqtatylady.

Baqytjamal Bazarbaeva:
– Zeinetaqy mölşerın qaita qarau jäne esepteudıŋ joldary qandai?

– Memleket 1998 jylǧy 1 qaŋtarǧa deiın zeinetkerlıkke şyqqan azamattardy zeinetaqy tölemderınıŋ belgılengen mölşerın saqtai otyryp, 1999 jylǧy 1 säuırge deiın zeinetaqymen qamsyzdandyruǧa kepıldık beredı. Odan keiıngı kezeŋderde zeinetaqy tölemderı qoldanystaǧy Zaŋnyŋ 13-babynyŋ 4-tarmaǧyna säikes jüzege asyrylady. Ortalyqtan tölenetın zeinetaqy tölemderınıŋ mölşerın arttyru Qazaqstan Respublikasynyŋ Ükımetı belgılegen tärtıppen jyl saiyn jürgızıledı.

Qairolla Düisenov:
– Qazır qalada tūryp jatqanymmen, jaqyn tuystarymnyŋ bärı auylda. Zeinetkerlık jasty bırızdendırude, äsırese, solardyŋ jaǧdaiyna alaŋdaimyn. Anam da, jeŋgem de jūmyssyz, zeinetke şyǧarda olardyŋ jai-küiı ne bolmaq?

– Qoldanystaǧy zaŋnamada äielderdıŋ eŋbek ötılıne jūmys ıstemeitın ananyŋ jas balalardy baǧyp-kütken, bıraq ärbır bala üş jasqa tolǧan uaqyttan aspaityn jalpy jiyntyǧy 12 jyl şegındegı uaqyt eskerıledı. Osy talap ūsynylyp otyrǧan zaŋ jobasynda da saqtalǧan. Sondyqtan, auylda tūratyn, bıraq jūmys ıstemeitın jäne jinaqtauşy zeinetaqy jüiesınıŋ qatysuşysy bolyp tabylmaityn äielder zeinetkerlıkke şyǧar kezde eŋ tömen mölşerı on ekı jyl eŋbek ötılın qūraityn eŋbek zeinetaqysyn, sondai-aq, bazalyq zeinetaqy aluy mümkın.

Samal Myrzaqyzy:
– Oljabai Mūhametjanūly, jüktılıkke jäne bosanuǧa bailanysty järdemaqy töleu tärtıbı qandai?

– Jüktılıkke jäne bosanuǧa, jaŋa tuǧan balany nemese balalardy asyrap aluyna bailanysty tabysynan aiyrylǧan jaǧdailarda tölenetın äleumettık tölem jeke basyn kuälandyratyn qūjat; tūrǧylyqty jerı turaly mälımetter, iaǧni (azamattardy tırkeu kıtabynyŋ köşırmesı ne mekenjai biurosynyŋ anyqtamasy, ne auyldyq (selolyq) okrug äkımınıŋ anyqtamasy; eŋbekke jaramsyzdyq paraǧy; jūmys ornynan äleumettık qaterdıŋ bastaluy aldyndaǧy soŋǧy küntızbelık on ekı aidaǧy tabysy turaly belgılengen ülgıdegı anyqtama; banktık operasiialardyŋ jeke türlerın jürgızetın bankterde nemese basqa ūiymdarda aşylǧan bank şotynyŋ nömırı turaly mälımetter; özdıgınşe jūmys ısteitın tūlǧalardan äleumettık audarymdar tüsken jaǧdaida qosymşa: jeke käsıpker retınde memlekettık tırkeu turaly kuälıktıŋ köşırmesı; salyq organdarymen berılgen salyqtar jäne basqa mındettı tölemder boiynşa salystyryp tekseru aktısı qosa berılgende taǧaiyndalady. Osyndai jaǧdaida tölenetın äleumettık tölem mölşerı äleumettık audarymdardy esepteu obektısı retınde eskerılgen tabystyŋ ortaşa ailyq mölşerın eŋbekke jaramsyzdyq künderı sanynyŋ tiıstı koeffisientıne köbeitu arqyly aiqyndalady.
Äleumettik audarymdardy esepteu obektisi retinde eskerilgen tabystyŋ ortaşa ailyq mölşerı äleumettık tölemge qūqyq bastalǧan aidyŋ aldyndaǧy soŋǧy küntızbelık on ekı ai ışınde äleumettık audarymdar jürgızılgen tabystar somasyn on ekıge bölu arqyly jüzege asyrylady.

Gülden Sabyrqyzy:
– Jasym 53-te. Bes balam bar, olardyŋ eŋ kışısı jetıde. Däl qazır zeinetke şyǧuyma bola ma?

– Bes jäne odan da köp bala tuǧan nemese asyrap alǧan jäne olardy segiz jasqa deiin tärbielegen äielder qoldanystaǧy Zaŋnyŋ 10-baby 1-tarmaǧynyŋ 2-tarmaqşasyna säikes, 53 jasqa tolǧanda jasyna bailanysty zeinetke şyǧa alady. Eger de būryn qoldanystaǧy zaŋdylyq boiynşa bes jäne odan da köp bala tuǧan jäne olardy segiz jasqa deiin tärbielegen äielderdıŋ 53 jasqa tolǧanda jasyna bailanysty zeinetkerlık demalysqa şyǧuǧa qūqyǧy bolsa, Zaŋmen bes jäne odan da köp bala asyrap alǧan jäne olardy segiz jasqa deiin tärbielegen äielderge de osyndai qūqyq berılgen. Demek, balaŋyz segızge tolǧannan keiın zeinetkerlık demalysqa şyǧa alasyz.

Maqaş Ermekov:
– Osydan bes jyl būryn qūrmettı demalysqa şyqqanmyn. Sodan berı jūmys ıstep jürmın. Būl menıŋ zeinetaqymnyŋ ösuıne septıgın tigıze me?

– Joq. Sebebı, zeinetaqy aluşyǧa būryn ūsynylǧan qūjattardy tolyqtyratyn 1998 jylǧy 1 qaŋtarǧa deiingi eŋbek ötılı, 1995 jylǧy 1 qaŋtardan bergi tabysy turaly qūjattardy ūsynǧan kezde, zeinetaqynyŋ mölşerin özgertu, jürgizilgen arttyrulardy eskere kele, ötılı turaly nemese zeinetaqyny bastapqy taǧaiyndaǧan kezde tapsyrylǧan kezeŋdegi tabysy turaly qosymşa qūjattardy qosa otyryp, zeinetaqy ötınış bergen künınen bastap taǧaiyndalady.

Maidagül Käkımqyzy:
– Jūmyssyzbyn, üşınşı perzentım düniege keldı. Maǧan qandai mölşerde memlekettık järdemaqy tölenedı?

– «Balaly otbasylarǧa beriletin memlekettik järdemaqylar turaly» Qazaqstan Respublikasynyŋ Zaŋyna säikes sızge birinşi baladan üşinşi balaǧa deiın balaŋyzdyŋ düniege keluıne bailanysty beriletin bırjolǧy järdemaqy – 51 930 teŋge mölşerınde, iaǧni, 30 ailyq eseptık körsetkışte, al törtınşı jäne būdan keiıngı balalarǧa 86 550 teŋge mölşerınde tölenedı. Bala kütımı boiynşa ai saiynǧy järdemaqy bırınşı balaǧa – 9 521 teŋge (5,5 AEK), ekınşı balaǧa – 11 252 teŋge (6,5 AEK), üşınşı balaǧa – 12 983 teŋge (7,5 AEK) jäne törtınşı jäne būdan köp balaǧa – 14 714 teŋge (8,5 AEK) kölemınde bolady.

Qarlyǧaş Batyrbekova:
– Bala kütımı boiynşa demalysta jürgen äielderdıŋ zeinetaqy şotyna audarylatyn qosymşa mındettı audarymdar qalai jüzege asady?

– Zeinetaqy jarnalarynyŋ üzdıksız jüzege asyryluyn jäne zeinetaqy jinaqtarynyŋ mölşerı köbeiuın qamtamasyz etu üşın 2014 jylǧy 1 qaŋtardan bastap bala kütımı boiynşa demalysta jürgen äielderdıŋ qosymşa mındettı zeinetaqy jarnalaryn subsidiialau engızıledı.

Gülbarşyn ÖKEŞQYZY