ÄNŪRANYMYZ – «MENIŊ QAZAQSTANYM» ÄUELEGENDE KEUDENI MAQTANYŞ KERNEP, BOIDY NAMYS BUADY
Şeksız de şetsız, tüpsız de tereŋ mūhit aidyndary… Telegei teŋızder – adamzat taǧdyrynyŋ äidık zerde sandyǧy. Halyq qaharmany Saǧadat Qojahmetūlynyŋ da ömırınıŋ tarydai bolsa da syrlaryn ol ışıne bügedı… titımdei ǧana.
Bop-boz.
Sol közınıŋ qiyǧyna qonaqtaǧaly qaşan. Alǧaş qalai baiqaǧany esınde joq.
Keiın ainaǧa zer sala qaraǧanda ǧana nazaryna ılıgetın. Ol da äuelde ǧana. Közı üirengen soŋ, köŋılınen tasa bolǧaly qaşan.
Bügın aina aldynda ädettegıden ūzaǧyraq kıdırdı. Konstitusiia künınıŋ saltanatyna jinalǧan betı edı. Eskı tüiırşık oida-joqta nazaryn audardy. Baiaǧy sol bürısken qalpy… Kezındegı zaŋdy belınen basqan sūrqai tırlıktıŋ sarqynşaǧy dersıŋ.
Titımdei.
Ösedı deuşı edı. Öitpedı. Sol qalpynda qala berdı. Syrt közge şalyna da qoimaidy.
Tarydai ǧana.
Jaŋa oida-joqta janaryn sürındırdı. Oǧan da mynau mereke sebep: Altyn zaŋ saltanaty.
Şapşaŋ jinaldy. Şaqyrǧan jerge eşqaşan keşıgıp körmeptı. Būl joly da ädettegıdei erterek keldı. Qaşannan qanyna sıŋgen qasietı. Özı sekıldı ardagerler şoǧyry da köp-körım eken. Bärınıŋ Täuelsızdık monumentıne jinalǧan betterı.
Osy orta batyrdyŋ janyna jaǧymdy-aq. Är jerdıŋ, äsılı, öz ädebı bar. Kei-keide «mūnda qaidan tap keldım» dep jabyǧar edı. Sosyn ondai bas qosulardan aulaq jüruge tyrysady. Älgı şırkınderdıŋ «iıskemeitın qoqystary, süikenbeitın būryştary» joq. Erıksız süikımderı qaşady. Anyq-qanyǧyn bılmegen «qolamtany qozdatyp, aŋdamai şoq basu» äuelden tabiǧatyna jat.
Al, ardagerler bolsa, talaidy körıp, egemendıktıŋ baǧasyn bıletın jäne ne aitsa da, tarazylap alyp qana söileitınder. Täubesın ūmytpai, jaqsylyqqa quanatyndar. Aqsaqaldyqtyŋ köp «sybaǧasynyŋ» bırı de. Soǧan orai jiyn-toiǧa şaqyratyndar da barşylyq. Bärı de syilap, özgeşe qūraq ūşady. Aty aŋyzǧa ainalǧan batyr deidı. Töl armiiamyzdy sapqa qoiǧan qolbasşy deidı. Jastyq şaǧy jalyndap ötken, sol jıgerı «bazardan qaitqanda» da mūqalmaǧan süiegı asyl azamat deidı.
Ras, bū düniege kelgen soŋ otşa jana tūryp ta örtenbei, suşa buyrqana tūryp ta asyp, taspai, eŋbekten tiianaq tauyp, sabyrdy serık etkenge ne jetsın! Būl da bolsa, bır basyna jeterlıktei ömır mektebınıŋ arqasy. Tuǧan el-jūrty sosyn taǧy zu etıp, öte şyǧatyn tırlıktıŋ tūnyǧyn şaiqaltpaǧan jalyn men jıger, paryz ben parasat iesı retınde erekşe qaster tūtady.
Merekege jinalǧan aqsaqaldar bır-bırımen quana qauyşyp, ötken-ketkendı eske alysady. Közıne ystyq, jüregıne jaqyn «qarulastar» ortasynyŋ keŋ peiılı janyn jadyratady. Jaqsy orta men jaǧymdy oida da jasampaz ot bar-au! Ol köŋıldı terbep, jüregıŋdı eljıretedı.
Batyr aǧa oi tūŋǧiyǧyna tartylyp barady eken, qalyqtai jönelgen siqyrly saz ony ardagerler ortasyna qaita oraltty. Aspan tösıne «Menıŋ Qazaqstanym» Änūrany samǧai köterıldı.
«Ejelden er degen daŋqymyz şyqty ǧoi…» Jeŋıs qyrandary da süiıktı äuenge süisıne qosyldy.
Ǧajap än, örşıl äuen.
Jüike-jüikeŋe jaiylyp, erekşe sezımge böleidı. Özıŋdı bükıl elmen taǧdyrlas sezınesıŋ. Bır sätke bolsa da tuǧan halqyŋnyŋ taǧdyrymen bıte qainasyp, bırge tynystaisyŋ.
Keudeŋdı maqtanyş kernep, boiyŋdy namys buady. «Namysyn bermegen qazaǧym myqty ǧoi…». Äsem äuen men syrly sezımnıŋ üilesımı ǧajap-aq! Sūlu saz ben saliqaly söz perzenttık adal sezımmen örıle ündesedı.
Tebırenıstı sät.
Asa qūdırettı sezım! «Menıŋ Qazaqstanym!» – jürek tolqytarlyq äserge bölep, boiǧa jasampaz jıger qūiady.
Ǧajaiyp äser.
Tırşılık tolqynynda terbelgen äuen. Älbette, än de tırlıktıŋ tynysyndai san-aluan. Bıraq, sonyŋ bärınıŋ ortaq altyn arqauy bar. Barşasy soǧan täueldı. Mūnsyz äuen degenıŋ qūr aiqai-şu bolady da qoiady. Ondai daŋǧaza jüikeŋdı jep, qūtylǧanşa äbden zärezap etedı.
Muzykanyŋ adam janyna, tıptı, suǧa ärqily, iaǧni jaǧymdy, beitarap jäne jaǧymsyz äserın, jan jary Lira Sabirqyzynyŋ aituynşa, ǧalymdar baiaǧyda-aq däleldegen. Ädemı äuennen sudyŋ molekulalyq qūrylymy erekşe möp-möldır sän tüzedı eken.
Al, jary aitsa, janynyŋ alaqanyn bılgen soŋ ǧana jaiady. Ol arnaiy oqyp, toqyǧan su mamany emes pe?! Käsıbıne qatystynyŋ bärıne qyzyǧa «süŋgıp», öz «qūpiiasyn» ekeuara ǧana bölıser edı. Mäselen, rok muzyka sudyŋ qūrylymyn byt-şyt qiratady eken. Demek, adam tänı 75-90 paiyz sudan tūratyn bolsa, bızdıŋ janymyzǧa otty äuennıŋ nemese saz säulesınıŋ äser küşı qanşalyqty ekenı öz-özınen tüsınıktı. Tabiǧatpen, onyŋ tynys-tırşılıgımen ündes än adamnyŋ janyn da, tänın de bauraidy. Syrly saz köŋıl pernesın, tırlık tebırenısın tap basady. Sezımnen örılıp, aqylmen bezbendelse solai.
Äuen, ol – lapyldaǧan Ot pen tasyǧan Sudyŋ sapyrylysy. Daryn öz jüregınen tuǧan syrly sazdy sezım otynda şiratyp, sabyrmen suaryp, tırlık tebırenısımen toqailastyrady. Osylaişa has şeberdıŋ kökıregınen tūtanǧan ūşqyn än körıgın odan ärı mazdatady dersıŋ.
Ömırdıŋ özı de – Än, ärine, säulelı sezım üşın solai. Ol, bıraq, ärkımge būiyra bermeidı… kökten tögılgen Kün säulesınıŋ, köz aldyŋda köşken qazbauyr būlttardyŋ, aspannan tögılgen jauynnyŋ, būrala aqqan būlaq pen buyrqanǧan teŋızdıŋ ärqaisysynyŋ derbes ünı bar.
Zeŋgır jūldyz ben asqaq armannyŋ, jarqyldaǧan naizaǧai men jalyn jıgerdıŋ, tıptı bılte şam men ümıt säulesınıŋ, oşaqtaǧy ot pen jan şuaǧynyŋ, sondai-aq şatyrdan syrt-syrt tamǧan jäne janardan mölt-mölt üzılgen tamşynyŋ da öz änı bar.
Jürektegı sezımnıŋ de öz syry men özgeşe sazy bolady. Balbūlaqtyŋ erke byldyryn, qamystyŋ qūpiia kübırın, samaldyŋ süikımdı sybyryn aitsaŋyzşy!
Sol san aluan dybys pen sazdy elın süigen Şämşı Qaldaiaqov darynynyŋ sūŋqar qanatynan suyldai tögılgen äuen mäpelei qūndaqtap, ükılep ūşyrady. Janyŋa jıger qūiyp, namysqa qairap salady. Ol bırde otqa orap, tūla boiyŋdy buyp, küidıre-jandyra kökke şaryqtatsa, endı bırde üstıŋnen mūzdai su qūiyp jıbergendei selt etkızıp, salqyn sabyr tereŋıne süŋgıtedı.
Saǧadat Qojahmetūlynyŋ köŋıl tolqynysy basylar emes. «Apyrym-au, būǧan ne boldy?» Ot pen sudan talai öttı, jany mūrnynyŋ ūşyna kelgen kezı de az emes. Alaida, sol bır bala jetım köktemınen soŋ közıne jas alyp körmeptı… Bıraq, qazır qalaişa tolqymassyŋ?! Būl – asqaq küi. Tuǧan el men jerge degen jürek tebırenısı men köŋıl quanyşynan tuǧan erekşe häl! Aspanda samǧaǧan qyran-qazaqtyŋ qanaty būl!
Jan tolqytarlyq! Qazaq endı eşkımge de, eşteŋege de kırıptar bolmaq emes. İyqtan basqan bodandyq būǧauyna eregese eŋsesın tıktep, öksıgı köp ötkenge salauat aitady.
Änūran aspan törıne bailanyp qalǧandai.
Asqaq ta aibyndy. Äljan aǧasy aituşy edı: «Abylaihannyŋ äskerı Tarbaǧataidyŋ bauraiynda joŋǧarlarmen soǧys üstınde qatty qaljyraidy. Sol kezde on salt atty qyr üstınen ūlttyq saz aspaptarymen halyq äuenderın şalqytady. Sarbazdardyŋ boiyna tyŋ küş qūiylyp, naizalaryn oinatyp, boldyrǧan attar qaita şiyrşyq atypty». Ūlttyŋ arman-maqsaty men uaiym-qaiǧysy tūnǧan halyq muzykasynda osyndai tylsym küş bar.
Änūran barǧan saiyn äuelep barady… «Ejelden er degen» daŋqty halyqtyŋ namysyn Şämşınıŋ daryny törtkül düniege taratady. Alty alaş endı alǧan betınen ainymaq emes.
Tastüiın.
Mort synuǧa bar, bıraq iılmeidı. Eşqaşanda, eşkımnıŋ de aldynda. Solqyldaqtyq jat oǧan. Bos mäimöŋkeŋdı bılmeidı. Jüregıŋ «elım» dep eljıreidı. Eşkımge de jaltaq emessıŋ. Erkındık pen bostandyq.
Erekşe asqaq küi!
Änūran şyrqau biıkke şalqi samǧaidy. Osy bır qas-qaǧym sätte bükıl eldıŋ armany bır-aq arnaǧa toǧysyp, astasyp ketkendei. Bıte qainasyp, qabysa ündesıp, tuǧan elımızdıŋ baqytty erteŋıne tılektes qauymdy şapaǧyna oraidy. Boiǧa quat qūiyp, märtebeŋdı ösıredı.
Erekşe üilesım.
Ot pen Su bır arnaǧa qūiylady.
Jıger men Sabyr jarasady.
Jasampaz sezım!
Jetımdık… Jastyǧyn jalmaǧan soǧys. Bodan zamannyŋ belden basqan ädıletsızdıgı. Adam tabiǧatyna jat totalitarlyq joian tırlıktıŋ barşa yzǧary jüregın erte suytqan. Janary baiaǧyda-aq qūrǧap, aşy jastyŋ syǧyndysyndai, titımdei tüiırşık qana közınıŋ qiyǧynda būǧyp qalǧan edı.
Titımdei ǧana.
Änūran aiaqtala bergende Saǧadat aǧa erkınen tys tebırenıp kettı. Salqar sezımı bır demde asyr-tūsyr sarqyldai tasyǧan. Būl da bır tospada talai uaqyt tosylyp, tauany şaǧylyp, odan säl saŋylau tapqanda sarqyrai jönelgen asau aǧyn sekıldı…
Jaujürek janynyŋ taptalǧan namystan örtenıp, öne-boiyn qysqaly qanşama jyl. Otanǧa degen perzenttık süiıspenşılık sezımı jūlyn-jüikesıne sel-sel tarap, toryqqan janynda talai jyl tūnşyqqan örtke laq ete qūiyldy. Ardagerdıŋ közınıŋ qiyǧyndaǧy ystyq pen suyqtyŋ, quanyş pen qiyndyqtyŋ syǧyndysyndai, tarydai tüiırşık küldırep saldy.
Ol dür sılkındı.
Öne-boiy mūzdap qoia bergen. Keudesı qysyp, tynysy tarylǧandai. Köilegınıŋ tüimelerın aǧytyp, galstugın bosatyŋqyrap qoidy. Köktemnıŋ Alataudan esken saumal samalyna jüzın tosty. Baqyttan jan tolqyǧanymen, jürek qysylmaidy eken. Bır demde astaŋ-kesteŋ bolǧan köŋılı qaita ornyna tüstı.
Aspan tüstes Tu kök jüzınde Kün säulesımen şaǧylysa jarqyrai baryp, kökpeŋbek şaŋyraq tösıne boiauşa sıŋıp jüre berdı. Bodandyq oty qanatyn şarpyp, qystyǧa kün keşe jürıp, erkındıkke äbden susaǧan qyran-qazaq şeksız de şetsız, tüpsız de tereŋ keŋ-baitaq ölkenıŋ üstımen baiau qalyqtaidy. Ol el amandyǧynyŋ qyraǧy küzetınde tūrǧandai. Beibıt ömırdıŋ küzetınde… altynnan örılgen oiu-örnekter keldı köz aldyna. Olarda da säulelı sezımge ǧana aşylǧandai tereŋ syr bar. Qazaǧynyŋ önerpaz da sūlu tabiǧaty men qaiyspas, qaisar taǧdyry sairap jatyr.
Saǧadat aǧa qazır oilap qarasa, egemendıktı jariialaǧan sätte onyŋ qandai baqyt ekenın köpşılık jete sezıne qoimapty. Tıptı, Täuelsızdık zaŋyn qabyldaǧan on ekınşı sailanǧan Joǧarǧy Keŋestıŋ özı siiaqty deputattary da şattyq qūşaǧynda tūryp, onyŋ salmaǧyn jan-jaqty saralai almaǧany anyq.
Qaharman jaŋaǧy bır tebırenıstı sätte janaryn sonşama uaqyt küzetken eskı tüiırşıktıŋ qalai üzılıp tüskenın de baiqamaǧan. Ol talai jyl ışte mazdap, syrtqa şyǧa almai tūnşyqqan orasan ot-namys ūşqynynyŋ bır ǧana tüiırşıgı edı. Syrttaǧy «yzǧardan» äbden suyp, süielge ainalǧaly qaşan. Basynan keşken «aptap ystyq pen saraiaz suyqtyŋ» naşar elesı ıspettı.
Közınıŋ qiyǧynan üzılgen eskı tüiırşık jermen josylǧan jaŋbyrdyŋ suyna qosyluy mūŋ, janaryn jasqanta jarq etken. Namystyŋ narkeskenındei, boiynda talai jyl qainap, temırtüinekke ainalǧan ol azattyqtyŋ alauy būrq ete tüsıp, janartauşa laqyldai atylǧanda qaita balqyp ketkendei.
Kädımgıdei janyp, köz qaryqtyra säule şaşady. Su tūtqynynda şyr köbelek ainalyp, zaulaǧan küiı qaşan zäulım ǧimarat tasalaǧanşa közıne ottai basylyp bara jatty. Qaltarysty ainala bere janaryn jasqai taǧy bır jarq etken. Jaŋaǧy ūşqynnan beine bır jer men köktı jalǧaǧan ört köterılgendei boldy… şyǧystan joǧary örlegen alyp Kün nūry ainalany şalqar şuaǧyna orap kele jatyr eken.
OtAsu…
Saǧadat Qojahmetūly Änūran qanatynda tebırene tūryp, tırlık köşınde Täuelsızdık taŋyn qarsy alǧan taǧdyryna razy köŋılmen şükırşılık ettı.
Bolat Jünısbekov,
jazuşy
