Nauryz merekesi turaly derekti türik qaǧanaty-nan qalǧan Orhon eskert-kişterinen tabuǧa bolady. Būl derekközder köne qypşaq tilinde jazylǧan. Kültegin 731 jyly 47 jasynda qaitys bolǧanda Bilge qaǧan qazanyŋ jaiyn habarlap, keleşekte kieli orynnyŋ qūrylysyn jürgizuge, tas qaşauşy – bitikşi jiberuin ötinip, qytai imperatoryna hat joldaǧan. Sol kezdegi Taŋ imperatory Siuan Szun Külteginniŋ daŋqyna, märte-besine bas igeni sonşa – öziniŋ äskerbasyn bas etip, bes jüz kisilik köŋil aitu köşin tartu-taralǧysymen attandyrady. Qytaidan kelgen älgi bitikşi qaşaǧan jazuda Ūly dalany mekendegen babalarymyzdyŋ tynys-tirşiligi tügel qalyptalǧan. Tasqa tüsken auyr jyr qūlaǧymyzǧa jaŋǧyryp jetedi. «Halyqty kötermekke teristikte oǧyz halqyna qarsy, şyǧysta qytai, tataby halqyna qarsy, tüstikte tabǧaşqa qarsy köp qol-men on eki joryq jasadym. Ölimşi halyqty tirilttim. Jalaŋaş halyqty tondy qyldym… Az halyqty köp ettim», – degen sözder sai-süiegimizdi syrqyratady. Tastaǧy «tenir» sözin europalyq zertteuşiler ärdaiym «kök aspan» dep keldi. Şyndyǧynda täŋir – aspan emes. Eŋ dūrysy, «tä-ŋiri, Jaratqan iege as berdik» bolyp oqylǧany jön. Osyndaǧy erte köktem kezindegi as beru räsimi – nauryzdy ūlyqtauǧa döp keledi.
1797 jyly Ūly dalany 2-3 ai aralaǧan aǧylşyn saiahatşysy Djon Kestel Or özeniniŋ boiynan Būqaraǧa keruenmen jürip ötken. Jolai qazaq auyldaryn aralaidy. Keiinşe, eline barǧan soŋ körgen-bilgenin baiandap äptiektei ädemi kitap şyǧarǧan. Şoqan Uälihanov sekildi äri suretşi, äri paiymy tereŋ ǧalymnyŋ biraz sureti qazaq ömirinen habar beredi. «Qar erip, mal töldep jatqan kez edi, – deidi aǧylşyn saiahatşysy, – dalalyqtardyŋ jaŋa jyly – osy uaqytqa döp keledi eken. Är üidiŋ esigi aşyq. Jiyn-toiy köp. Äsirese, dalalyqtardyŋ tüiege minip tartysqany (tüie kökpar. – D.D.), jaiau jarysy külkige qarq etti. Äiel men erkek küresken paluandyqqa kuä boldyq. Mūnda aituly jüldege bas tikpeidi, jinalǧan jūrtty küldiruge küresken syŋaily», – deidi aǧyl-şyn saiahatşysy.
Şyndyǧynda nauryzdy ūlyqtau kezinde halyq as ta tök quanyşqa kenelip, jarqyraǧan köŋil küiinde jüredi. Aq aǧyl-tegil. Jastar salta-natpen kiinip, öleŋ aityp, jyr jyrlap, bir-biriniŋ üiine kirip: «Jyl basy qūtty bolsyn, aq mol bolsyn!» dep, jaqsy tilekpen jarylqanu räsimin terip jazady.
Äigili ǧalym Nikolai Rerihtiŋ Tibet monahtarynyŋ jazbasyna süiengen boljamyna sensek – äuel basta tirşilik aida bolǧan desedi. Aidyŋ ömir örnegi tausylǧan soŋ, dünie tirşiligi jerge köşedi. Ai tartylysy arqyly jer öz orbitasyn saqtaidy. Aisyz – kün joq. Qazaqta ai biiktep tusa – joryq jeŋisti bolady, şalqalap tusa – şaruaǧa jaily, şaŋytyp şyqsa – aiazdy, qytymyr keledi degen boljam bar. Mūsylmanşylyqtyŋ negizgi qaǧidasy aidan bastau aluy tegin emes. Ai küntizbesi boiynşa 22 nauryz – kün men tünniŋ teŋesken uaǧy. Iаǧni, jaryq pen köleŋke teŋesedi, jamandyq tozyp, jaqsylyq ozady, tabiǧat ana pendesine peiilin şyndap būrady deidi izgi ilim.
Nauryz merekesiniŋ jäne bir qyry – tabysu, qauyşu, jürekke zil saqtamau. Bir-birimen renjisip, jüz şaiysyp jürgen kisiler aradaǧy ökpe, nala, reniş eski jylmen qalyp qoisyn dep bir-birimen tös tüiistiretin bolǧan. «Keştim» desip söz bailasqan. Tolyp tuǧan qūdireti küşti äppaq aidyŋ astynda jan saraiyn tazartysqan. Aqsaqaldy atalar jastarǧa qaratyp alaqan jaiyp bata beredi. Ülkenniŋ sözin kişiler qūp köredi. Nesine jasyramyz, ömirge ökpesi qara qazandai bäzbir jastarǧa ülgi bo-larlyq ūlyq is – osy!
Qazaqy sūlu jyrdyŋ sūltany – Sūltanmahmūt Toraiǧyrovtyŋ 26 jasynda jazǧan janrlyq türi jaŋa, körkemdik sipaty bölek «Aitys» atty dastany bar. Būl dastan «baişyldyqty maqtaǧan, ötkendi aŋsaǧan» degen jalamen täuelsizdikke deiin jabuly keldi. Oquǧa tyiym salyndy. Qala aqyny men dala aqynynyŋ qarsylasyp otyryp aitysqan kebine qūrylǧan ūzaq dastan öziniŋ tyŋ paiymymen bauraidy. Eki aqyn alma-kezek tögildire destelep: biri – qalanyŋ artyqşylyǧyn, kelesi dülei dala-nyŋ ǧajaiybyn qaişylastyra suretteidi. «Qymyzǧa alǧannan soŋ äbden qanyp, Köilekşeŋ aqboz üidiŋ art jaǧynda, Bai jürer maŋ-maŋ basyp maŋǧazdanyp; Maldary kün şuaqta, kök şalǧynda. Ajarlanǧan, toiynǧan qydyr daryp; Är üide jaiǧan öre, qainatqan qūrt; Bai, kedei, qatyn-qalaş tegis qaryq; Qiǧaş qas, bidai öŋdi sūlular da, Är jerden körinis berer jarq-jūrq. Aq säule äzildesken qūrbysyna, Būralyp jauap aitar bek nazdanyp», – dep dalalyq tögildirgen kezde – qala aqynynyŋ auzyna qūm qūiylady. Dala aqynynyŋ mysy basady. Sūltanmahmūttyŋ ruhyn köterip, şabytyn şalqytqan – qyr qazaqtarynyŋ nauryz merekesiniŋ sūlu körinisteri. Osy köriniske jastaiynan kuä bolǧan tökpe aqyn peiili keŋ, erdiŋ qūny eki auyz sözben bitetin, ülkendi ūlyq sanaǧan qazaq ömirin qanyq boiaumen aişyqtap tögedi. Ǧanibeti: qazaq ömiri ǧūrpymen bir enşiles dep, babadan miras bolyp kele jatqan ǧūryptyq sän-saltanatyn töbesine kötere jyrlaidy. Tas būlaqtai möldir sözge meiir qanady.
Ūltymyzdyŋ peiilin keŋge salatyn töl merekesi ǧūrpymen qyzyq. Tabiǧat pen adam egiz, adamsyz – tabiǧat joq, tabiǧatsyz – pende jetim degen pälsapany köldeneŋ tartady. Sol tabiǧattyŋ tölbasy merekesi – nauryz ekeni kämil!
Jaiylǧan dastarqanda as-auqat mol bolsa – üige enetin nesibe teŋizdei şalqymaqşy. Mal basy köbeiedi. Yrzyq-nesibe nietke keledi degen ǧūryp äli künge üzilmei keledi. Jaŋa jyl – dastarqanyn as ta tök şūraily etu atadan qalǧan dästür. Köşpendi halyqta maldyŋ – töldi köp tögui, Qyzyr Iliiastyŋ būryluy – nauryz merekesiniŋ kepiet-qasietinen dep senedi. Se-nim – jürekke şuaq darytady.
Ǧasyrlar boiy halqymyzben birge jasasyp kele jatqan ūlyq mereke esigimizdi qaqty. Jaŋa jyldy qandai nietpen attasaq aldaǧy jyldyŋ qalyby solai bolmaqşy.
Jaqsy tileu kisiniŋ jan saraiyn baiytady, qazynaǧa toltyrady. Aq ter, kök ter beinetimen maŋdai terin myŋ sypyryp täueldilikten – täuelsizdikke jetip, jaqsy ümitin keleşekke jalǧaǧan qazaq qauymynyŋ nauryzy as ta tök berekeli bolǧai, nietimiz biikten tabylǧai dep tilek tileiik, aǧaiyn!
Dükenbai Dosjan,
jazuşy,
Memlekettik syilyqtyŋ iegeri
