Mariiam Salahova Reseidıŋ Kemer oblysynda tuyp-ösken. Orys tılı men ädebietınıŋ mamany. Ūlty şor. Osydan on şaqty jyl būryn Astanaǧa köşıp kelgen bolatyn. Bügınde biznesın örletken käsıpker. Şorlar dep atalatyn, jer jüzınde bar-joǧy 16 myŋnan aspaityn sıbır halqynyŋ jüzge tarta ökılı bügınde elordada tūryp jatyr. At töbelındei az bolsa da, olar assambleia jūmysynan tysqary qalǧan emes.
Jyl saiyn qala künı merekesı aiasynda ötetın «Astana arqau» türkı muzykasynyŋ festivalıne şor önerpazdary belsene qatysuda. Köne türkı önerınıŋ bır türı kömeiden salatyn ändı jäne üş ışektı qobyzben oryndaityn epostyq jyrlardy alǧaş ret astanalyqtar şorlardyŋ oryndauynda tyŋdady.
«Ökınışke qarai, mol mädeni mūramyzdy saqtai alsaq ta, ana tılımızdı ūmytqan halyqpyz. Älemdegı az sandy etnostardyŋ jūtylu prosesıne bügıngı jahandanu da yqpalyn tigızude. Būl – öte qauıptı ürdıs. Mūndai mäŋgürttıkke ūşyraǧandar ne özderınıŋ, ne orystyŋ mädenietın tereŋ bılmeidı. Tuǧan tılınıŋ uyzyna jarymaǧandardyŋ ūlttyq dıŋgegı älsız keledı. Olar özderınıŋ dübäralyǧynan qorynady. Al, ūlttyq qūndylyqtaryn saqtaǧan otbasylarynda düniege kelgen ūrpaqtyŋ negızı de myqty, ömırdıŋ qiyndyqtaryna tözımdı kelıp, ömırden ornyn adaspai tabady» deidı köŋılde jürgen oilarymen bölısken Mariiam apai.
Şorlar jaiynda alǧaşqy derekter 1604 jylǧy orys jazbalarynda kezdesedı. Onda batys Sıbırdıŋ Tom arnalarynda temırden tüiın tüigen tatarlar tūratyny jazylǧan. Şorlardyŋ ejelgı käsıbı jönınde epostyq jyrlarda aitylady. Ystyq temırdı qos qolymen ilep, jūdyryǧymen soqqan Erlik batyr turaly jyry – sonyŋ bır dälelı.
HVIII ǧasyrǧa deiın halyqtyŋ negızgı käsıbı bolǧan temır qorytu ısı joiylyp, onyŋ ornyna Sıbır taigalarynan aŋ aulau käsıbı paida bolǧan eken. Būl künde şorlar tūrmys-tırşılıgınıŋ Reseidıŋ özge halyqtarynan eşqandai aiyrmaşylyǧy baiqalmaidy. Salahova qinala şertken myna bır syr da ärtürlı oilarǧa jeteleidı:
– Estuımşe, Qazan revoliusiiasynan keiın şor halqynyŋ beldı ökılderı jinalyp, «tılımızge, jerımızge ielık berıŋız» dep Stalinge barǧan körınedı. Bıraq, Mäskeuden eşqaisysy oralmapty. Osy oqiǧadan keiın şorlardy «orystandyru» ürdısı qarqyn ala bastaǧan. Şalǧaidaǧy mekenderden jas balalardy ortalyqtardaǧy internattarǧa jinap, oqytypty. Ata käsıbın näsıp etken aŋşylardyŋ oljalaryn araqqa almastyryp, moraldyq qūldyrauǧa jol berıptı. Men de sol ekpınmen orysşa oqyp, öz tılımdı mansūq etken janmyn. Jasyratyny joq, orta jasqa jetkenge deiın jaratylysymnyŋ erekşelıkterıne män bergen emespın. Būnyŋ bır jaǧynan tiımdı tūstaryn joqqa şyǧaruǧa bolmaidy. Az sandy etnostardyŋ üstem tıldı meŋgerıp, sonyŋ mädenietıne beiımdeludıŋ jaqsy jaǧy da bar. Adam ömırıne qajettı ortaq igılıkterge teŋdei qolyŋ jetedı. Degenmen de, ejelgı halyqtyŋ ana tılı tügıl, tūtas ūlttyŋ joq bolyp ketuıne ärqaisymyzdyŋ tıkelei qatysymyz baryn ūmytpaǧan jön.
Byltyr Mariiam Salahovanyŋ ömırınde este qalar oqiǧa boldy. Qazaqstan halqy assambleiasynyŋ kezektı sessiiasynyŋ jūmysynda ädettegıdei törge Qazaqstan halyqtarynyŋ ökılderı jaiǧasady. Türlı etnos ökılderınıŋ arasynda Mariiam apai Kemer oblysyndaǧy tuystarynan arnaiy aldyrǧan ūlttyq kiımımen közge tüstı. Baiyptap qaraǧanda, qazaqtyŋ ūlttyq kiımıne ūqsaidy, qos etek, jelbırlı jıbek köilek, qynama bel kamzoly bar. Özgeşelık tek oiu-örnekterınde bolar.
Osy sessiiadan Mariiamnyŋ alǧan äserı özgeşe. «Altyn bastaularynan ajyrap, öz tılınde söilemeitın, ata-babalarynyŋ mūrasyn jadynan şyǧarǧan şor qyzy üşın taǧdyrly kün boldy» dep eske alady. Tübı bır türkı halqynyŋ bır bölşegı, qazaqtyŋ bır qaryndasy ekenımdı osy jerge kelgende bıldım. Jatsynbai, jatyrqamai törıne otyrǧyzǧan halyqtyŋ keŋdıgıne rizamyn.
Būl Mariiamnyŋ şyn jüregınen şyqqan alǧys ekenın ūqtym.
Söz soŋynda, ol jüregınıŋ tükpırınde jürgen bır armanymen bölıstı. «Eger mümkındık bolsa, tuǧan jerımde qaimaǧy būzylmaǧan auyl qalsa, ne halqymnyŋ tılınde taza söileitın adamdar bolsa, solarmen jüzdesıp, öz tılımnıŋ käusaryna qanǧym keledı. Tüsınbeitınımdı bılemın, kım bıledı, ana tılı dep beker aitpaidy ǧoi. Bälkım, sol sözder qūlaq qūryşymdy qandyryp, jüregımde qalar. Jer ortasynan asqan kezge deiın ızdep jürgen asylym ana tılınıŋ äuezdı ünınde şyǧar. Kım bıledı?!»
Aigül UAISOVA
