Ūlt ūstazy jäne qazaq ädebietın däuırleu mäselesı

Qazaq ädebietınıŋ tarihy turaly alǧaş jazǧan ǧalym Ş.Uälihanov halyq auyz ädebietın türge böluge qatysty pıkırler bıldırgen. Ädebiet tarihyn däuırleu HH ǧasyrdyŋ basynda qolǧa alyndy. Būl taqyrypty alǧaş qozǧaǧan ǧalymdar – A.Baitūrsynov pen R.Marsekov.

Ädebiettı däuırleu – ūlt ruhaniiatyn tanudyŋ negızı, ädebiettanu ǧylymyndaǧy eŋ kürdelı mäsele. Sebebı ädebi ürdıs – ūlt tarihymen bailanysty damityn qūbylys. Deitūrǧanmen, ädebiettıŋ ūlttyq tarihpen sabaqtastyǧyn tanu – ūzaq ızdenıstı qajet etetın eŋbek.

R.Marsekov qazaq ädebietın däuırleu turaly «Qazaq ädebietı jaiynda»  atty baiandamasynda ait­qan eken. Ol baiandama 1915 jyly qazaq  gazetınıŋ 113-115 nömırlerınde jariialanǧan. Onda qazaq ädebietınıŋ tarihyn: «Bırınşı, eskı zamandaǧy qazaq  arasyna  jazu taralmai tūrǧan kezdegı däuır, ekınşı, jazudyŋ halyq arasyna köbırek taraǧan zamany, üşınşı, Abai marqūmnan berı  qarai  qazaq ädebietınıŋ üşınşı däuırı bastalady» dep  jıktedı. R.Marsekov­tıŋ maqalasy – jinalys­ta jasalǧan baiandama, tyŋdarmanǧa arnalǧan tanymdyq maqala. Ǧylymi dälelderden görı logikalyq tūjyrymdarǧa köbırek süiengen. Mūnda ädebiet tarihyn kezeŋge bölude tarihi oqiǧany jäne belgılı bır tūlǧanyŋ ömırın negızge alǧan. «Ädebiet tarihyn ūlt tarihyndaǧy ırı tūlǧalarǧa iä bolmasa däuırlık sipat alǧan ırı oqiǧalarǧa bailanys­ty däuırleitın mūndai ūstanymdy Sakulin P.N. «Smeşannyi prinsip» dep ataǧan. Būl – HH ǧasyrdyŋ basynda ädebiettanuda myqtap ornyqqan qaǧidalardyŋ bırı. Mūndai ūstanym ädebiettıŋ  ışkı damu mümkındıgın tolyq aşyp bere almasa da, R.Marsekov  zamany üşın ülken jaŋalyq.

Tarihi tūrǧydan qaraǧanda, «Ädebiettanytqyş» – qazaq topyraǧynda jazylǧan ädebiet teoriiasyna qatysty ekınşı eŋbek. Soŋǧy jyldarda Tarazdan tabylǧan Şeih Ahmet Qūdaidad Tarazidıŋ 1436-1437 jyldary jazylǧan «Körkem söz önerı» atty eŋbegın ädebiet teo­riiasyna qatysty  türkı tılındegı tūŋǧyş şyǧarma dep jürmız. Tarihi tūrǧydan qarǧanda, tūtas türkı älemı üşın būl eŋbektıŋ belgılı mänı bary anyq, alaida qazaq ädebiettanu ǧylymy üşın «Ädebiettanytqyştyŋ ornyn basa almaidy. Sebebı «Körkem söz önerı» – arab poeziiasy turaly jazylǧan eŋbek. Ony öleŋ türlerıne qatysty myna derekterden baiqauǧa bolady. «Körkem söz önerınde» öleŋdı:

« قصیده مستزاد, مسمط ترجیح , مثنوی , رباعی , طعه ,غزل

dep onǧa bölgen. Būlardyŋ bärı de – arabtyŋ öleŋ türlerı.

Türık poeziiasynan alǧan mysaldarynyŋ özı – türkılık ölşemde jazylǧan  öleŋder emes, arab öleŋ ölşemımen jazylǧan dünieler. Mysaly,

(Baisūŋqar Myrzanyŋ) myna öleŋıne nazar audaryŋyz:

فرقتیندا سارغ اولدی المانگیز

ای مسلمان لار یراقان اولماسون

اولما کیم دین فکریم انجه یوقتورور

قورقارام اولسام یراقان اولماسام

Būl arabtyŋ «qita» dep atalatyn öleŋ ölşemımen jazylǧan.

Osyndai sebepterge bailanysty Şeih Ahmet Qūdaidad Tarazidıŋ «Körkem söz önerın» türkı poe­ziiasynyŋ teoriiasy dei almaimyz.

Ahmet Baitūrsynov «Ädebiettanytqyş» atty zertteuınde qazaq ädebietın «dındar däuır ädebietı jäne dılmar däuır ädebietı» dep ekı kezeŋge böledı. Osydan A.Baitūrsynov eŋbegınde ädebiettı däuırleudıŋ naqty ūstanymdary bolǧanyn köremız. Ol – ädebiettı dın saryny men mädeniettıŋ äserıne negızdele otyryp däuırleu. «Jazu ädebietı dep jazylǧan şyǧarmalardy aitamyz, jazylǧan şyǧarmalar qazaqqa jazu tarai bastaǧannan berı qarai şyqqan sözder» dep keledı de, jazu ädebietınıŋ  alǧaşqy kezeŋı retınde dındar däuır ädebietın atap kösretedı. Sebebı «Qazaqqa jazu dınmen bırge kelgen» dep qaraidy.

Marsekovtyŋ: «Qazaq arasyna jazu-syzu taralmai tūrǧan kezdegı  ädebie­tı» dep körsetkenı auyz ädebietı bolatyn. Ahaŋ  auyz  ädebietı turaly  köp toqtalmaǧan, sebebı zertteu nysany jazba ädebiet edı. Deitūrǧanmen, auyz ädebietınıŋ şyǧu tegı köne mifologiialyq senımderge bailanysty ekenıne erekşe nazar audaratyny bar.

«Ädebiettanytqyşta» ǧalym qazaq ädebietınıŋ qalyptasuyna yqpal  etken üş türlı sebeptı basa körsetken. Bırınşı, köne miftık senımder, ekınşı, dın (islam dını) jäne taiau zamandaǧy Europa mädenietı. Būl üşeuı, tüptep kelgende, ädebiettıŋ ışkı mazmūnyna äser etken, ädebiettıŋ özındık bolmysyn qalyptastyratyn sebepter. Keiın Europa ädebietınde ädebiettanudyŋ basty ūstanymy bolyp qalyptasqan. P.N.Sakulin aitqan «avtogendı prinsip» degenımız osy. Būl – «Ädebiettı ışkı damu zaŋdylyǧyna qarai, qoǧamdyq şyndyqtyŋ beinelenu täsılıne jäne ol täsıldıŋ damu, özgeru barysyna qarai däuırleu» ūstanymy.

Al ädbeiettıŋ negızı – ömır şyndyǧy. Būl – auyz ädebietıne de, jazba  ädebietke de ortaq qasiet. A.Baitūrsynūlynyŋ «Düniedegı barlyq halyqtardyŋ köne auyz ädebietınde ortaq belgıler boluy ortaq keşırmelerdıŋ boluynan» deitın qorytyndysy ömır şyndyǧynyŋ ädebiette beinelenuın körsetkenı.

Ädebiettanuǧa qatys­ty jekelegen mäselelerge deiın baryp, asa auqymdy ǧylymi tūjyrymdar jasaǧan. Mysaly, jazuşylyqqa kerektı ädebi qūraldardy taldap körsetuı bügınde öz mänın joiǧan joq. «Söz önerı adam sanasynyŋ üş negızıne tıreledı, – dei  kelıp, sol üş negızdı – aqyl, qiial, köŋıl» dep körsetetını bar. Körkem şyǧarmada oiy nemese ideia – aqyldan, körkemdık şeşım – qiialdan, sezım – köŋılden tuatynyn aitqany. Būl – qazırde ǧalymdar tolyq tüsındırıp bere almaityn kürdelı  mäselelerdıŋ bırı.

M.Äuezov 1928 jyly şyqqan «Qazaq ädebietı tarihy» atty eŋbegınde qazaq ädebietın janrlyq türıne qarai: «Syrşyldyq salt öleŋderı, batyrlar  äŋgımesı, el poemalary, tarihi öleŋder, ertegı, aitys öleŋder» dep jıktegen. «Zar zaman ädebietı, qazaq ädebietınıŋ qazırgı däuırı» degen tarauynda qazaq ädebietın däuırleudıŋ  ūstanymy turaly  tereŋ tūjyrym jasaǧan. M.Äuezov jazu arqyly şyǧarylǧan şyǧarmalar jazba ädebiet bolady degen ūstanym jazba ädebiet pen auyz ädebietın aiyrudyŋ ölşemı bola almaidy dep qaraidy. «Köptıŋ jaiylyp jürgen betınen bölek, bır jaŋa better tauyp, qalyŋ elge jaŋa örıs, jaŋa jaiylys tabamyz degen nietter tuǧan soŋ, būl eldıŋ  ädebietınde eŋ alǧaşqy baǧyt, maqsat degen närseler tuady. Ädebiet jüzınde eldıŋ äleumettık tırşılgı söz bola bastaǧan soŋ jazba ädebiet däuırı tua bastady dep esepteu kerek» dep qorytyndy jasaǧan. Osy eŋbegınde M.Äuezov köşpelı däuır  ädebietı degen  ataudy  qoldanǧan. Būny qazaqtyŋ köşıp-qonyp jürgen kezındegı ädebietı dep ūqpau kerek. M.Äuezov ony basqaşa maǧynada qoldanyp otyr. Köşpelı däuır ädebietı auyz ädebietınen jazba ädebietke auysu däuırınıŋ ädebietı degendı bıldıredı. Qazaqtyŋ HVIII, HIH ǧasyrdaǧy avtorly auyzşa poeziia­syn osy topqa kırgızgen. Öitkenı bırınşı, būl kezdegı poe­ziiada jetekşı orynda tūrǧan aqyn-jyraular öz şyǧarmalaryn oilanyp-tolǧanyp, halyqtyŋ mūŋyn mūŋdap şyǧarǧan. Ekınşı, avtorlary belgılı boldy. Üşınşı, olar halyqqa jaŋa baǧyt berudı maqsat etken. M.Äuezovtıŋ pıkırınşe, osy üş qasiet olardyŋ şyǧarmasyn jazba ädebietke qosuǧa mümkındık beredı. Auyzşa ädebiet – auyz  ädebietı emes, auyz ädebietten jazba ädebietke köşu kezeŋınıŋ ädebietı edı. M.Äuezovtıŋ ädebiettegı äleumetşılık sarynǧa basa män beruı A.Baitūrsynov oiymen ündesıp jatyr.

Europa mädenietınıŋ qazaq ädebietıne tigızgen yqpalyna da jete nazar audarǧan. Būl da – tarihi faktılerge süienıp aitylǧan pkır. HIH ǧasyrdyŋ  soŋy men  HH  ǧasyr basynda  qazaq  ädebietı jaŋa damu  kezeŋıne köterıldı. Būryn qazaq ädebietınde poeziia negızgı orynda tūrsa, būl kezde, proza men drama kelıp  qosyldy. Jaŋa janr­lyq türler  paida boldy. Kölemdı roman, äŋgıme, dramalar jazyldy. Ahaŋ osy jaŋalyqtyŋ Europalyq mädenietten  kelgenın aityp otyr. Būny eşkım terıstei almasa kerek.

«Ädebiettanytqyşta» jazu-syzumen, dınmen bırge keletın bögde  mädeniettıŋ ädebietke tigızetın äserıne köbırek köŋıl böluı – qazaq ädebietınıŋ  tabiǧatyn tanudan tuǧan oi. Sol kezeŋde ädebiettegı dıni sarynnyŋ küştılıgı sonşa, halyq şariǧat pen körkem şyǧarmalardyŋ epizodtaryn aiyrmaityn halge jetken. Ahaŋnyŋ ädebiettegı dıni sarynǧa basa män beruı de sodan bolsa kerek. Alaida dıni saryndaǧy ädebiet turaly maǧynasy asa tereŋ ǧylymi tūjyrymdar jasaǧan: «Dındar däuır ädebiettıŋ türıne tür qosyp jarytqan joq, mollalardan şyqqan jazu ädebietı dınge qyzmet qylsa da, tılge qyzmet qylmaǧan, tıldı ūstartu, ädebiettı küşeitu, körkeitudıŋ ornyna tıldı būzǧan, azdyrǧan». HIH ǧasyr aqyndarynyŋ dıni dastandaryna nazar audarsaŋyz, qazaq tılınıŋ barynşa şūbarlanyp būzylǧanyn baiqau qiyn emes. Ärine, būl HIH ǧasyr­da ǧana paida bolǧan qūbylys dei almaimyz. Qazaq arasyna islam dını men arab mädenietınıŋ taraluy VIII-IH ǧasyrlarǧa – Qūtuiba ibn Müsılım bastaǧan arab dın taratuşylarynyŋ kelgen kezeŋımen bailanysty. Būl ürdıs orta ǧasyrlarda – Şaǧatai zamanynda tıptı dami tüsken. Ol kezdegı ädebiettıŋ bızge jetken ülgılerı Q.A.Iаsaui hikmetterı, Saif Sarai jyrlary, Älışer Nauai şyǧarmalary, t.b.

Qazaq arasyna dın taratqan arab mollalaryn halyq qojalar dep atap kettı. HVIII-HIH ǧasyrlarda qojalar öte bedeldı bolǧan. Öitkenı el ışındegı sauatty adamdardyŋ köbı solardan şyqqan. Ahaŋnyŋ mollalar dep otyrǧany – sol qojalar. Qazaq şejıresınıŋ qaǧazǧa tüsuıne de qojalardyŋ sıŋırgen eŋbegı köp. Osy jerde mynadai bır qūbylys eske tüsedı. Şejıre jazuşy sauatty molla – qojalar şejırenıŋ mazmūnyn būrmalap, köp  özgertıp jıbergen sekıldı. Qazaqtyŋ qai ruynyŋ şejıresın alsaŋyz da, arǧy tegı bır qojaǧa baryp tıreledı. Mysaly, Kereidıŋ atasy Appaq qoja, Naimannyŋ atasy Aq sopy (ol da qoja) t.b., tıptı, Qabanbai batyrdyŋ  atasynyŋ özı Toqtar qoja bolyp ketken. Şejıredegı mūndai būrmalauşylyqtyŋ köbı senımsız bolyp şyqqan. Aitalyq, Appaq qoja el aralap jürıp, jesır qalǧan Abaq anaǧa  üilengen, sodan taraǧan ūrpaq  Kerei eken-mys. Sonda Appaq qoja qai eldı aralap jürgen? Abaq ananyŋ törkını qaida? Būl sūraqtarǧa jauap ızdeseŋız, Appaq qoja keluden būryn mūnda  ırgelı el bolǧany özınen-özı körınıp tūr. Mūndai būrmalaulardyŋ artynda dın mūsylmandy bır näsılden taratu ideiasy jatyr. Onyŋ törkını Arab halifatyn qūru saiasatyna baryp tıreledı. Ökınışke qarai, qazır sol dübära ötırıkke Qūrannyŋ sözındei senetın şejıreşı-symaqtar köbeiıp kettı.

Ahaŋnyŋ oiynşa «Abaidan keiın sözge talǧam kırdı, aituşy da, tyŋdauşy da sözdı talǧaityn boldy». Sebebı «Abaidyŋ asyl sözdıŋ nūsqasyn, ülgısın körsetıp, asyl sözdıŋ sipatyn aityp, jūrttyŋ köŋıl közın aşqanynda»  dep tüsındıredı. Osy jerde ädebiettegı aituşy men tyŋdauşy  mäselesı tūŋǧyş ret ǧylymi ainalymǧa kırgenın de aita ketken jön. Būl tūjyrymdy keiın M.Äuezov: «Abai qazaq oquşylarynyŋ oiymen qatar sezımın de tärbielegen» dep damytatyny bar.

«Ädebiettanytqyşta» Europa mädenietınıŋ qazaq ädebietıne tigızgen oŋdy yqpalyn atai otyryp, mynadai asa kürdelı bailam jasaidy: «Qazaqqa dın taratu maqsatynan dındar däuır ädebietı tudy, sondyqtan, ol tıldıŋ damuyna paidaly bolmady, kerısınşe tıldı şūbarlap būzdy. Al qazaqty şoqyndyru maqsatyn myqty ūstanǧan orys ükımetınıŋ qazaq pen noǧai arasyna jık salyp, qazaqtardy orysşa oqytuynan dılmär däuır ädebietı  tudy. Qazaq ädebietınıŋ dındar däuırı de, dılmar däuırı de halyq ädebietın damytyp, küşeituden tuǧan däuırler emes, basqa jūrttardyŋ ädebietınıŋ äserınen tuǧan däuırler».

Baitūrsynov eŋbegınde ädebiettıŋ damuyna syrtqy äserlerdıŋ  yqpaly asyra baǧalanǧandai  körınuı  mümkın. Būl – sol kezdegı ǧylymnyŋ jetıstıkterı tūrǧysynan, ädebiettıŋ damuy deŋgeiı tūrǧysynan qaraǧanda  qalypty qūbylys. Abai  men Balasaǧūnidyŋ, Abai men D.Babataiūlynyŋ,  Abai men Älışer Nauaidyŋ, Abai men Iаsauidyŋ şyǧarmalaryndaǧy dästür sabaqtastyǧy, «orhon jazularynda epostyq fabulalary» [M.Äuezov] saqtaluy, köne türkı eskertkışterınıŋ keiıngı handar jarlyǧymen ortaq dästürde jazyluy» [Q.Ömıräliev] ol kezde aşylmaǧan.

Qazaq halqynyŋ ruhani kemeldenuı jolynda eŋbek etken qairatkerlerdıŋ ışınde Ahmet Baitūrsynovpen teŋesetın bırde-bır tūlǧa joq. Ahaŋ özı zerttegen salanyŋ bärınde jaŋalyq aşyp, keiıngılerge daŋǧyl jol salyp ketken. Ädebiet­tanu nemese tıl bılımı bolsyn, jurnalistika nemese audarma bolsyn, qazaq ǧalymdarynyŋ qoldanyp jürgenı – Ahaŋnyŋ  ülgısı. Onyŋ bärın taldau emes, sanap şyǧuǧa da bıraz bılım  kerek.

Ahaŋnyŋ eŋbekterınıŋ ışınde «Tıl tanytqyş» pen «Ädebiet tanytqyşynyŋ» orny erekşe. Ahaŋ qoldanǧan teoriialyq tūjyrymdar, ataular, būryn qazaq ǧylymynda bolmaǧan. Eŋbektıŋ mänı – ǧylymda tyŋnan jol salǧanynda. Onda qazaq ädebietın tūŋǧyş ret ǧylymi tūrǧydan däuırlep, türge bölu (klassifikasiialau) men bırge ädebiet teoriiasyn jasap berdı.

İmanǧazy NŪRAHMETŪLY,

filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty