ZAŊNAMALYQ BAZA QŪQYQTYQ MEMLEKET QŪRUǦA MÜMKINDIK BERDI

Serık AQYLBAI, Parlament Senatynyŋ  deputaty, Konstitusiialyq zaŋnama, sot jüiesı  jäne qūqyq qorǧau organdary komitetınıŋ töraǧasy:

– Serık Baiseiıtūly, Prezident N.Nazarbaev jariialaǧan «Qazaqstan – 2050» strategiiasy: qalyptasqan memlekettıŋ jaŋa saiasi baǧyty» Joldauynda atal­ǧan negızgı baǧyttardyŋ bırı – mem­lekettılıktı odan ärı nyǧaitu jäne memlekettık basqarudyŋ jaŋa türın qalyptastyru üşın qazaqstandyq demokratiiany damytu. Būl baǧytta qandai jū­mystar atqarylyp jatyr?
– Atalǧan baǧyttyŋ alǧaşqy aspektılerı qatarynda memlekettık josparlau jäne boljau jüiesın odan ärı jetıldıru belgılengen. 2009 jyly Prezident Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ Jarlyǧymen tüpkı nätijege baǧyttalǧan Memlekettık josparlaudyŋ jaŋa jüiesı bekı­tılgenı belgılı. Qoldanystaǧy strategiialar, tūjyrymdamalar, doktrinalar, memlekettık, aimaqtyq jäne salalyq baǧdarlamalar 2010 jyly jeltoqsan aiynda osy qūjatqa säikestendırıldı. «Qazaqstan – 2050» strategiiasynyŋ jaŋa mın­det­terın eskere otyryp, qūjat­tardyŋ qaita pysyqtaluy mem­lekettık organdardyŋ müdde-mū­rattardy ıske asyrudaǧy jauap­kerşılıgın küşeituge, naqty nätijelerge qol jetkızuge laiyqtaldy. Osy mın­detke memlekettık audittı engızu de qarastyrylǧan.
Memlekettık basqarudy odan ärı ortalyqsyzdandyruǧa keletın bolsaq, bilıktıŋ ortalyq jäne jer­­gılıktı deŋgeilerı arasyndaǧy qyz­metterdıŋ arajıgın aiyru bo­iynşa maqsatty jūmys 2003 jyldan bastap jürgızılıp kele jatqanyn atap ötken jön. 2004-2006 jyldary osy saladaǧy zaŋnamaǧa tiıstı tolyqtyrular engızıldı. Jaŋa Biudjet kodeksınıŋ normalary bilıktıŋ barlyq deŋgeilerıne derbestıktı qamtamasyz ettı.
2009 jyly jergılıktı memlekettık basqaru jäne özın-özı basqaru mäse­lelerı boiynşa zaŋnamalyq aktı­lerge engızılgen tüzetulerge bai­lanysty Qazaqstandaǧy jer­gılıktı özın-özı basqarudyŋ negızı mäs­lihattar boldy. Osylaişa jer­gılıktı özın-özı basqarudyŋ jaŋa tetıgı qūryldy, jergılıktı maŋyzǧa ie mäselelerdı tıkelei şe­şuge azamattardy neǧūrlym keŋ tartuǧa qozǧau salyndy. Auyl äkım­derınıŋ mäslihattar arqyly sailanuy qoǧamdyq baqylau men tūr­ǧyndardyŋ tūrǧylyqty jerdegı jaǧdaiǧa yqpalyn, jergılıktı ma­ŋyzǧa ie mäselelerdı şeşuge qo­sy­luyn arttyrady. Būl üde­rıs­terdıŋ barlyǧy qūqyqtyq qoldaudy qajet etedı, ony aldaǧy jylda ıske asyru közdelgen. Jergılıktı özın-özı basqarudy damytu salasyndaǧy zaŋnamany jetıldıru Parlament qyzmetınıŋ asa maŋyzdy baǧyty bolyp esepteledı.
– Osy oraida, halyqtyŋ jer­gılıktı özın-özı basqaru kons­ti­­tusiialyq qūqyǧy turaly tüsındırıp ötseŋız…
– Halyqtyŋ jergılıktı özın-özı basqaru konstitusiialyq qūqyǧyn ıske asyru tiımdılıgı qajettı qū­qyqtyq negızdıŋ boluynda ǧana emes, jergılıktı özın-özı basqarudy ıske asyrudaǧy qūqyqtar men müm­kındıkterdı paidalanuyna, adam­dardyŋ tüsınuı men ūmtylysyna da täueldı. Osy saladaǧy mındetterdı jüzege asyru keŋ ügıt-nasihat jū­mystaryna bailanysty. Būl aza­mattarǧa jergılıktı maŋyzǧa ie mä­selelerdı şeşu üderısıne qosyluǧa kömektesedı.
Būl baǧyttyŋ üşınşı aspektısı käsıbi memlekettık apparatty qa­lyptastyruǧa, memlekettık bas­qaru jüiesı tiımdılıgınıŋ artuyna bailanysty. 2007 jyly Memleket basşysynyŋ jarlyǧymen äkımşılık reformany odan ärı jal­ǧastyru, memlekettık basqaru jüie­sın jetıldıru boiynşa şaralar qabyldanǧan. «Memlekettık qyzmet turaly», «Äkımşılık räsımder turaly» zaŋdar, memlekettık qyz­metşılerdıŋ Ar-namys Kodeksı qabyldandy. Memlekettık qyzmetke qabyldaudyŋ konkurstyq jüiesı engızıldı. Memleketke tän emes qyzmetterdıŋ jartysy bäsekelı ortaǧa berıldı.
Aǧymdaǧy jyly memlekettık apparatty käsıbilendırudı jäne onyŋ tiımdılıgın memlekettık qyz­metke tüsudıŋ oŋtaily jäne aiqyn tetıkterın, baǧalau jäne mansapty josparlau jüiesın engızu, «A» basqaruşylyq korpusyn qūru ar­qyly arttyru, sondai-aq kadr qyz­metınıŋ rölın köteru, memlekettık qyz­metşılerdı kötermeleu jäne uäjdeme şaralaryn jetıldıru bo­iynşa memlekettık qyzmet turaly zaŋǧa tüzetuler engızıldı.
– Bızdegı memlekettık qyzmet sapasyn qalai baǧalauǧa bolady?
– Memlekettık qyzmet körsetu jüiesınıŋ negızgı kemşılıgı – onyŋ köbınese qyzmetterdı jetkızuşınıŋ müddesıne oiysyp ketetındıgınde. Naqtyraq aitqanda, tūtynuşyǧa emes, şeneunıkke. Osyǧan bailanysty Memleket basşysy mem­lekettık apparattyŋ halyqpen özara qarym-qatynastarynda bır­jaqty, astam közqarastardan ary­lyp, azamattarǧa memlekettık qyz­metterdı tiımdı jäne jedel türde körsetuge köşu mındetın qoidy.
Būl jerde azamattardyŋ qūqyqtary men zaŋdy müddelerın qorǧau bo­iynşa memlekettık tetık­terdı odan ärı jetıldıru erekşe maŋyzǧa ie. Sot, prokuratura, adam qū­qyq­tary boiynşa uäkıl instituty jäne basqa memlekettık organdar zaŋdylyqty qamtamasyz etuı tiıs.
Memlekettık apparattyŋ biznes-qoǧamdastyqpen özara äre­ket­testıgınıŋ jaŋa jüiesın qūru osy baǧyttyŋ negızgı as­pektı­lerı qataryna jatady. Şaǧyn jäne orta biznestıŋ damuy – mem­lekettık saiasattyŋ basty qū­ramdas bölık­terınıŋ bırı. Bizneske äkımşılık auyrt­palyqty tö­mendetu maq­sa­tynda zaŋnamaǧa rūqsat beru jüiesın jeŋıldetu boiynşa tolyqtyrular engızıldı. Mäselen, 1015 rūqsattyŋ 348-ı joiyldy. «Qazaqstan Res­pub­li­kasyndaǧy memlekettık ba­­qy­lau men qadaǧalau turaly» zaŋy­­men memlekettık organdardyŋ şa­­rua­­şylyq jürgızuşı subektı­ler­dıŋ qyzmetıne negızsız aralasu faktılerı, sonyŋ ışınde tekseruge qūzırettı organdardyŋ tızımın odan ärı qysqartu jolymen joiylady.
Täuelsızdık jyldarynda qalyp­tasqan zaŋnamalyq baza Qazaq­stanǧa tolymdy qūqyqtyq memleket qūruǧa mümkındık berdı. Täuelsızdık alǧaly berı 2000-nan astam zaŋ qabyldandy.
– Qūqyqtyq reforma barysynda jäne qazaqstandyq zaŋna­manyŋ negızgı salalarynyŋ kodi­fikasiiasyn qamtamasyz etude elımızdıŋ negızgı qūjaty – Kons­titusiianyŋ maŋyzy qandai?
– Ärine, tıkelei yqpal etedı. Zaŋ­namalyq deŋgeide azamattardyŋ konstitusiialyq qūqyqtary men bostandyqtaryn qūqyq qorǧau jüiesın reformalap, sot täuel­sız­dıgın nyǧaitu arqyly olardyŋ qorǧaluyn odan ärı qamtamasyz etu mäselelerı şeşıldı. Azamattar men ūiymdardyŋ qūqyqtaryn qamtamasyz etudıŋ jaŋa tetıkterı – mediasiia jäne sot aktılerın jeke negızde oryndau, qamaudy sottyq sanksiialau engızıldı. Qylmystyq ıstı jürgızuge alqabiler instituty engızıldı. Jyl saiyn sottardyŋ mamandanuy tereŋdetılude. Ony azyrqansaŋyz, ūlttyq zaŋnamany adamnyŋ negızgı qūqyqtary men bostandyqtary salasyndaǧy ha­lyqaralyq qūqyqtyq aktılerge säikestendıruge de maŋyzdy oryn berılgen.
Juyrda Parlamentke qylmys­tyq, qylmystyq ıs jürgızu, qyl­mystyq atqaru kodeksterınıŋ jäne äkımşılık qūqyq būzuşylyqtar turaly Kodekstıŋ jobalary engızıldı. Olardyŋ sapaly türde qabyldanuy qylmystyq sot ısın jürgızudı reformalaudy qamtamasyz etedı.
– Osy saladaǧy «nöldık tözım­dılık» turaly aityp berseŋız…
– Tärtıpsızdıkke «nöldık tö­zım­dılık» qaǧidaty jönınde aitsam, ondai qyraǧylyqqa üirengen qoǧam eŋ aldymen eleusız qūqyq būzu­şy­lyqtar üşın de qataŋ jazalardy közdeidı. Osylaişa memleket kez kelgen tärtıpsızdıkke jol bermeuge bel bailaǧanyn körsetedı. Prezident jariialaǧan būl qaǧidat – qo­ǧamdyq qauıpsızdıktı nyǧaitu jäne qylmyspen küresudegı ma­ŋyzdy qadam. Alaida, ärbır qazaq­standyq, tıptı, bolmaşy qūqyq bū­zuşylyqtarǧa köz jūmuǧa bolmaitynyn ūǧynu kerek.
Jemqorlyqty ömırdıŋ türlı salalarynda tuyndatatyn jäne mem­lekettık qyzmetşını soǧan iter­me­leitın sebep pen saldardy barynşa azaitudy közdeitın jemqorlyqqa qarsy jaŋa saiasatqa airyqşa ma­ŋyzdylyq berılude. TMD elderı ışınde Qazaqstan jemqorlyqqa qarsy ıs-qimyldyŋ zaŋnamalyq negızı men jüiesın äzırleude jetekşı orynda. Osy saladaǧy qūqyqtyq baza memlekettıŋ jemqorlyqqa qarsy küreske bırızdı jäne keşendı sipat berudı közdeitının körsetedı.
– Endı, «azamattardyŋ kons­ti­tusiialyq qūqyqtary qalai qor­ǧaluda?» degen saualǧa oiyssaq…
– Aldaǧy uaqytta memlekettılıktı nyǧaitu jäne demokratiialyq üde­rısterdı damytuda qūqyq qorǧau organdary men arnaiy qyz­met­terdıŋ reformalanuyna eleulı oryn berıletın bolady. Soŋǧy jyl­­­dary elde qylmystyq qol sūǧu­­şy­­lyqtardan azamattardyŋ kons­ti­tusiialyq qūqyqtaryn qor­ǧaudy nyǧaitu, qoǧamdyq tärtıptı qorǧau men qauıpsızdıktı qamtamasyz etu boiynşa keşendı şaralar ıske asyryldy. Zaŋnamalyq negız jasaldy.
Atap aitsaq, «Jedel ızdestıru qyz­metı turaly», «Qa­zaq­stan Res­pub­likasynyŋ ışkı ıster organdary turaly», «Qazaqstan Res­pub­li­ka­synyŋ ūlttyq qauıpsızdık organdary turaly», «Ädılet organdary turaly», «Terrorizmmen küres turaly», «Qazaqstan Respublikasynyŋ ūlttyq qauıpsızdıgı turaly» zaŋ­dar men basqa zaŋdyq normalar qabyldandy. Barlyq küş qūry­lymdarynyŋ qyzmetkerlerı attestasiiadan ötkızıldı. Kelesı jyly qūqyq qorǧau organdary qyz­metkerlerınıŋ aqşalai yntalandyru men zeinetaqymen qam­syzdandyru jaǧy jaqsartylady. Bır sözben ait­qanda, qūqyqtyq baza jetıldırude.
Tek soŋǧy 10 jylda Qylmystyq, Äkımşılık, Qylmystyq ıs jürgızu kodeksterıne özgerıster men tolyq­tyrular engızıldı. Qylmystyq jazalar jäne qylmystyq atqaru jüiesın odan ärı jetıldıru, azamattardy ūstau, ölım jazasy negızderı men tärtıbın bekıtu, esırtkınıŋ zaŋsyz ainalymy salasyndaǧy jauapkerşılıktı kü­şeitu, äskeri qyzmetkerlerdıŋ jauapkerşılıgın küşeitu mäselelerı bo­iynşa zaŋ­namalyq aktılerge eleulı tüze­tu­ler engızıldı, olar qūqyq qorǧau organdary jūmysynyŋ nysan­dary men ädısterın özgertuge ba­ǧyt­talǧan. 2011 jyly «Qūqyq qor­ǧau qyzmetı turaly» zaŋ qabyl­dan­dy, ışkı ıster organdary turaly jaŋa zaŋ Parlamentte biyl jyl aiaǧyna deiın qaralatyn bolady.
Būl jerde şekara qyzmetın reformalau maqsatynda Parlament «Qazaqstan Respublikasynyŋ mem­lekettık şekarasy turaly» jaŋa zaŋ qabyldaǧanyn atap ötu qajet. Osyǧan bailanysty «Qa­zaqstan Res­publikasynyŋ Ūlttyq qauıpsızdık komitetınıŋ Şekara qyzmetı turaly» zaŋ küşın joiatynyn eske sala keteiın. Qabyldanǧan zaŋǧa säikes kelesı jyldyŋ qaŋ­tarynda Şekara qyzmetınıŋ ko­mandalyq qūramyn kezekten tys attestasiialau öt­kızıletın bolady.
«Qazaqstan-2050» Stra­tegiia­synyŋ auqymdy mındetterın ıske asyru zaŋ­namalyq süiemeldeudı qajet etedı, son­dyqtan Parlament Ükımetpen bır­lese otyryp, europalyq täjıribenı pai­dalanumen bırge institusionaldy-qūqyqtyq bazany jetıldıru bo­iyn­şa jūmysty jalǧastyratyn bolady. Osyǧan bailanysty halyq aty­nan ökıldık instituty jäne qoǧam men memlekettıŋ asa maŋyzdy bilık-bas­qaruşylyq qūrylymy bolyp ta­­by­latyn Parlamentke Mem­leket bas­­şysy Joldauda alǧa qoiǧan joǧary maqsattarǧa qol jet­kızu jönınde erekşe jauap­ker­şılık jüktelgen.

Gülmira AIMAǦANBET