Qazaq halqynyŋ ūlttyq önerınıŋ qalyptasuyna zor üles qosqan alǧaşqy drama, opera teatrynyŋ negızın saluşy akter, muzykant, jazuşy-dramaturg elımızdıŋ alǧaşqy rejisserınıŋ bırı Jūmat Şanin edı. Bıraq, bız būl maqalada keŋestık jüienıŋ jazyqsyz qūrbany bolǧan Alaştyŋ azamaty Jūmat turaly emes, onyŋ jan jary, qazaq teatrynyŋ alǧaşqy qarlyǧaştarynyŋ bırı – Janbike Şanina turaly söz etpekpız.
Janbike turaly derek mülde joq, tıptı, ǧalamtordan da eşqandai aqparat taba almadyq. Sondyqtan sony derekter ızdeuımızge tura keldı. Janbike Şaninany közımen körgen ärıptesı, ataqty änşı Jüsıpbek Elebekovtıŋ jary, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen ärtısı 98 jastaǧy Habiba Elebekova men Jūmat Şaninnıŋ nemere ınısı, Qazaq KSR-ıne eŋbek sıŋırgen qairatker Atyǧai Şaninnıŋ qyzdary – Almaty qalasynyŋ tūrǧyny Raihan Şanina men Qaraǧandy oblysy Qarqaraly qalasynyŋ tūrǧyny Rauşan Şanina men küieu balasy, muzyka mektebınıŋ direktory Saǧynbai Syzdyqovpen tıldesıp, bıraz mälımet jinadyq. Olar bızge aiǧaqty derekter aitty. Sebebı, Raihan men Rauşan – Janbikenıŋ sıŋlısı Qapizanyŋ qyzdary. Jūmat pen Atyǧai Şaninder bır üidıŋ qyzdaryn alǧan eken.
Janbike Şanina 1900 jyly Qaraǧandy oblysy qazırgı Qazybek bi audanynyŋ Şöptıköl auylynda düniege kelgen. Äkesı Qūttymbet asa auqatty adam bolǧan. Qūttymbettıŋ Janbike, Märziia, Qapiza atty üş qyzy bolady. Üşeuı de şetınen änşı, önerlı eken.
Jūmat Şanin 1917 jyly öz auylynan jüz şaqyrym jerdegı Qarqaraly qalasyna kelıp, uezdık kooperativke buhgalter bolyp ornalasady. «Segız qyrly, bır syrly», dombyra, qobyz, mandolina, skripka siiaqty aspaptarda erkın oinaityn Jūmat bır sauyq keşınde önerlı ärı sūlu boijetken Janbikemen tanysady. Bır-bırıne sai ekı jas mäŋgılıkke tabysady. Aktrisa Habiba Elebekova: «Janbike öte sūlu, tamaşa änşı edı. Jūmat siiaqty jıgıtke adal jar boldy, bırın-bırı qatty syilaityn. Qazaq drama teatrynyŋ alǧaşqy qarlyǧaştarynyŋ bırı edı» deidı.
Al, filologiia ǧylymynyŋ doktory, professor Rymǧali Nūrǧaliev Jūmat Şanin turaly estelıgınde «Janbike qazaqtyŋ tūŋǧyş ärtısterınıŋ bırı bolǧan, adal jar, aiauly ana taudai auyrtpalyqty ūzaq jyldar boiy belı qaiyspai kötergen batyr jürektı adam» dep jazady.
Jūmat üilengennen keiın önerlı jaryn ot basy, oşaq qasynda qaldyrmai, teatrdaǧy artistık jūmysqa tartyp, sahnanyŋ qyr-syryn meŋgeruge baulidy. Önerge jany qūştar, özı änşı Janbike üşın būl zor quanyş edı. Osydan bastap onyŋ ömırı kürt özgeredı. Jan-jarynyŋ rejisserlık qyzmetıne qarai Qyzylorda, Oral qalalarynda bolady.1926 jyly Qyzylorda qalasynda alǧaş qazaq teatry aşylyp, Jūmat Şanin sonyŋ direktory ärı körkemdık jaǧyn basqaruşysy bolady. Teatrda Janbike ırılı-ūsaqty rölderde oinap, özınıŋ aktrisalyq qyryn aşady. 1927 jyly Moskvada ötken etnografiialyq konsertke qatysady. Janbike ömırınıŋ özegıne ainalǧan önerdı öz müddesınen de joǧary qoiady. Atyǧai Şaninnıŋ küieu balasy Saǧynbai Syzdyqov ol turaly bylaişa baiandaidy:
– 1936 jyly qazaq ädebietı men önerınıŋ onkündıgıne Qazaqstan basşylary men mädeniet qairatkerlerı Temırbek Jürgenov, Säken Seifullin, Jambyl Jabaev, Küläş Baiseiıtova, t.b. bırge poiyzben Mäskeu qalasyna jol tartady. Jolda Janbikenıŋ emşektegı balasy Aian şetınep ketedı. Osynau qaiǧyly jaǧdaiǧa bailanysty ülkender Jūmat pen Janbikege balany jerleu üşın elge qaityŋdar deidı. Sonda Jūmat: «Öler bala öldı, bala bızdıkı, bıraq qazaq önerı ölmesın, men de, Janbike de qaitpaidy» deidı. Öz qaiǧylaryn öner jolyna jeŋdıre bılgen olar säbilerın Mäskeudegı mūsylmandar ziratyna jerleidı. Sol joly Mäskeu jūrtyna Jūmattyŋ rejussurasymen «Jalbyr», «Qyz Jıbek» operalary körsetıledı. Körermender, ükımet basşylary, öner qairatkerlerı qazaqstandyqtardyŋ önerın joǧary baǧalaidy. Äsırese, Qyz Jıbek rölındegı Küläş Baiseiıtova men Tölegennıŋ anasy Qamqanyŋ rölın oinaǧan Janbike Şaninanyŋ şeberlıgıne qatty täntı bolyp, būl aktrisalar qaidan oqyǧan dep taŋ qalysady. Balasynan aiyrylǧan ana öz qaiǧysyn Qamqanyŋ rölı arqyly bere bılgen ǧoi.
Menıŋ aldymda Janbikenıŋ baqytty sätın beinelegen suretı jatyr. Ol öte baqytty edı, öitkenı, janynda özın syilaityn jan-jary jäne ömırınıŋ jalǧasy – balasy Raupbek bar. Däl sol sätte aldaǧy ömırınde ülken baqytsyzdyq kütıp tūrǧanyn bıldı me eken?!
Qazaq önerınde özındık ız qaldyrǧan Janbike ömırınıŋ bır-aq künde astan-kestenı şyǧady.
1937 jyly Jūmat Şanin «halyq jauy» dep aiyptalyp, tūtqyndalady.1938 jyly 26 aqpan künı eşqandai tergeusız, sotsyz atylady. KSRO NKVD-nyŋ 1937 jyly 15 tamyzdaǧy №00486 būiryǧy boiynşa «otanyn satqandardyŋ» otbasy müşelerıne qarsy jappai quǧyn-sürgın bastalady. Osy būiryqqa säikes 1938 jyly Janbikenı de qamauǧa alady. Jūmat pen Janbikenıŋ balasy Raupbek Mäskeu öner institutyn skripka mamandyǧy boiynşa üzdık bıtırıp kelgen edı. Anadan tırıdei aiyrylǧan Raupbek 1939 jyly auyr qaiǧydan qaitys bolady. Raupbek Jūmatūly qazaqtyŋ alǧaşqy skripkaşylarynyŋ bırı edı. Janbike 8 jylǧa sottalyp, eŋbek pen tüzeu lagerıne jıberıledı. Ony «ALJİR» türmesıne äkeledı. Lagerdegı jaǧdai öte auyr edı. Baraktarda oryn jetıspeitın. Lager aumaǧynda ülken qamysty köl bolatyn. Tūtqyndar qamys şauyp, qysta baraktardy jylytatyn otyn retınde, al jazda üi salatyn qūrylys materialdaryna paidalandy. Alǧaşqy kezde äieldermen bırge Janbikege de auyr jūmystardy ısteuge tura keldı. Köktem uaqytynda aryqtardy qolymen qazyp, tazalau öner salasynda jūmys ıstegen adamdarǧa qiynǧa soqty. Auyr da azapty künderdı bastan keşırdı. Türme qapasy men qystyŋ şyŋyltyr aiazy, mardymsyz tamaq, aştyq siiaqty näubettermen qatar aş-aryq adamdarǧa talai auru jabysty. Janbike qol önerge ikemdı bolǧandyqtan, tıgın sehynda jūmys ısteidı. Syǧyraiyp janǧan şamnyŋ jaryǧymen tünı boiy kiım tıgetın. Rauşan Şaninanyŋ anasy Qapizanyŋ aituynşa, Janbike türmedegı ömırın köp äŋgımelei bermeitın. Tuysqandarynyŋ sözıne qaraǧanda, Janbike1946 jyly merzımın tolyq ötep, Qaraǧandyǧa keledı. Äbden jüdegen, keşegı jüzı jainaǧan sūlu beine joq, adam tanymastai özgergen, Qaraǧandydaǧy sıŋlısı Märziianyŋ qolyna kelıp, tıgın fabrikasyna jūmysqa ornalasady. Auyr eŋbek, qaiǧy-qasıret, ūzaq jylǧy azapty ömırdıŋ saldarynan ökpe auruyna şaldyǧyp,1950 jyly köz jūmady. Ziraty Qaraǧandy qalasynda. Söitıp, Janbike jan-jary Jūmat Şaninnıŋ aqtalǧanyn da bılmei ömırden ötedı.
Täuelsızdık taŋy atty. Ölgenımız tırılıp, öşkenımız jandy. Keŋestık jüie kelmeske kettı. «ALJİR» türmesınıŋ ornyna «ALJİR» mūrajaiy boi köterdı. Qazaq önerınde özındık ız qaldyrǧan Jūmat pen Janbikeden ūrpaq qalǧan joq. Bıraq, jazyqsyz jazanyŋ kınäsız qūrbany bolǧan Janbike Şanina halqynyŋ jüregınde mäŋgı saqtalady.
Almagül SAǦYNDYQQYZY
