Türkı akademiiasy halyqaralyq märtebenı alǧaly berı jūmysyn jaŋa sapaǧa şyǧardy. Tūtas türkı düniesıne ortaq tūlǧalar eŋbekterın jan-jaqty zerttep, zerdeleudı maqsat etken ūiym ötıp bara jatqan küzdıŋ özınde-aq türkologiia ǧylymyna qatysty bes-alty jiyn ötkızıp tastady. Olardyŋ soŋǧysy – qazaq tıl bılımınıŋ negızın saluşylardyŋ bırı, körnektı ǧalym Qūdaibergen Jūbanovqa arnaldy.
Beibıtşılık jäne kelısım saraiynda ötken «Qūdaibergen Jūbanov mūrasy jäne türkıtanudyŋ özektı mäselelerı» atty ǧylymi-praktikalyq döŋgelek üstel mäjılısıne Qazaqstan, Türkiia, Qyrǧyz elderınıŋ ǧalymdary, Q.Jūbanovtyŋ ūrpaqtary qatysyp, saliqaly pıkırlerın bıldırdı. Otyrys soŋynda qarar qabyldanyp, onda Qūdaibergen Jūbanov mūralaryn jalpy türkı ruhaniiatynyŋ damu konteksınde keşendı tūrǧydan zerdeleu, terminologiia salasyndaǧy eŋbekterınıŋ teoriialyq tūjyrymdary men qoldanbaly maŋyzyn qazırgı lingvistikanyŋ aiasynda jan-jaqty qarastyru, Türkı akademiiasynyŋ ǧylymi jobalary şeŋberınde onyŋ türkı halyqtarynyŋ tılderıne qatysty zertteulerın ūdaiy nazarda ūstau, latyn älıpbiıne köşu üderısınde ǧalymnyŋ fonetika jäne jazu emlesıne qatysty ūstanymdaryn eskeru jäne ǧalym eŋbekterın basqa türkı halyqtarynyŋ tılderıne, sondai-aq, aǧylşyn tılıne audaru ısın qolǧa alu mäselelerı atap körsetıldı.
Darhan QYDYRÄLI, Halyqaralyq Türkı akademiiasynyŋ prezidentı:
– Biyl qazaqtyŋ ǧana emes, jalpy türkınıŋ ortaq maqtanyşy – Qūdaibergen Jūbanovtyŋ 115 jyldyǧy. Jalpy, Jūbanov qazaq tarihyndaǧy alǧaşqy professor retınde termin jasauǧa ülken eŋbek sıŋırgenın jaqsy bılemız. Ol – eŋ alǧaşqy bolyp şaǧatai ädebietı, Iаssaui mūrasy, Abai turaly pıkır bıldırgen köp qyrly ǧalym. Sanauly ǧūmyrynda osyndai ülken ıster tyndyrǧan Jūbanovqa arnalǧan şara ötkızudı bız özımızge paryz sanadyq.
Jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ basynda Ǧaspyraly bastaǧan türkı tektes elderden şyqqan ǧalymdar, oqymystylar tıze qosyp ülken şarualar atqardy. Baku kongresın ötkızdı, ortaq älıpbi, ortaq tıl, jazu mäselelerın köterdı. Alaida, Keŋes ökımetı olardy qyspaqqa alyp, ülken armandar oryndalmai qaldy. Repressiia jyldary türkılerden şyqqan daryndy tūlǧalardyŋ barlyǧy derlık japa şektı. Onyŋ ışınde, ärine, bız söz etıp otyrǧan Qūdaibergen Jūbanov ta bar.
Jalpy Jūbanovtar äuletı qazaq mädenietıne, tılıne, önerıne ülken üles qosty. Sol mūralardy bügıngı zamanǧa jetkızgenı üşın osy äuletke ülken alǧysymdy bıldıremın.
Qyzǧaldaq JŪBANOVA:
– Äkemız 1938 jyly jazyqsyz atylyp kettı. Bıraq, täuelsız qazaq ūldary ardaqty tūlǧany aqtap, onyŋ artynda qaldyryp ketken mūrasyn zerttep, mıne, bügın osyndai şara ötkızıp jatqandary menı şyn quantady. Bügınde äkemızdıŋ tuǧan jerınde onyŋ atynda joǧary oqu orny bar. Jyl saiyn Jūbanov taǧylymy, jūbanovtanu atty dästürlı oqular, jiyndar ötkızılıp tūrady.
Jalpy, äkemız turaly qazaq halqy jaqsy bıledı ǧoi dep oilaimyn. Menıŋ aitaiyn degenım, Qazaqstannyŋ jas astanasy – Astana qalasynan Qūdaibergen Jūbanovtyŋ atyna bır köşe berılse degen tılek.
Taşpolat SADYQOV, Bişkek gumanitarlyq universitetınıŋ professory:
– Qyrǧyz halqy qazaqtyŋ Ahmet Baitūrsynov, Qūdaibergen Jūbanov syndy daryndy ūldaryn jaqsy bıledı. Bız Jūbanovty qazaq tıl bılımınıŋ negızın qalaǧan ülken daryn iesı, jazuşy, jurnalist, audarmaşy, jalpy biık deŋgeidegı maman dep tanimyz. Bügıngı jiynda onyŋ mūralary jönınde söz bolyp jatyr. Bızdı qyzyqtyratyny – tıl bılımı mäselelerınıŋ ışındegı fonetika, grammatika, sosyn leksikologiia mäselelerı.
Jūbanov – tek qana qazaq tıl bılımı üşın ǧana emes, qyrǧyz tılınıŋ damuy üşın de eŋbek sıŋırgen ǧalym. Sondyqtan, bügıngı jiynnyŋ bız üşın de maŋyzy zor.
Asqar JŪBANOV, A.Baitūrsynūly atyndaǧy tıl bılımı institutynyŋ professory:
– Menıŋ äkem nebärı 38 jyl ömır sürdı. Ömırden erte kettı. Sonyŋ özınde tabiǧattyŋ bergen darynynyŋ arqasynda artynda öşpes mol mūra qaldyrdy. Qazaq tılınıŋ barlyq salasyna eŋbek sıŋırdı. Bır taŋqalarlyǧy, ol on alty tıl bılgen eken. Europa, türık tılderın salystyrmaly zertteu arqyly qazaq tılınıŋ grammatikasyn jasady. Söitıp, qazaq tılınıŋ teoriialyq negızın qalady.
Bügıngı jastar onyŋ jazǧan eŋbekterın zerttep, ızın jalǧastyryp jür. Eŋ bastysy, äkemızdıŋ eŋbekterı jaŋa közqaras tūrǧysynan qarala bastady.
Bügıngı şarany ötkızıp otyrǧan Halyqaralyq Türkı akademiiasyna ülken rahmetımdı aitamyn. Būl – biylǧy jyly bastalyp otyrǧan eŋ bırınşı mereitoilyq şara.
Mekemtas MYRZAHMET, belgılı ǧalym, professor:
– Men bır närsege ǧana nazar audaram. Bızde Abaitanu ılımı öte kürdelı mäselege ainalyp otyr. Abaidyŋ özı – dünietanymy jaǧynan kürdelı adam. Qazaq tūlǧalarynyŋ ışınde eŋ köp zerttelgenı Abai bolsa da, ony onşa maŋdyta zerttei almaǧan jaǧdailarymyz bar. Onyŋ da sebepterı bar: 1934 jyldary Abai mūrasy terıstele bastady. Abaidy zertteudı alyp tastau kerek degen pıkırler boldy. Abaidy eŋbegıne qarap emes, tegıne qarap baǧalai bastady. Qoǧamnyŋ pıkırı osylai terıs qarai baǧyt alyp bara jatqanda ony oŋǧa būryp, dūrys jolǧa salǧan ekı adam boldy. Bırı – Mūhtar Äuezov te, ekınşısı – Qūdaibergen Jūbanov. 1934 jyly «Ädebiet maidany» degen jurnal şyǧa bastady. Onda Abaiǧa qatysty 12 maqala şyqty. Bıraq, onyŋ barlyǧy tūnşyǧudan asa almady. Sol tūnşyǧudan şyǧyp ketken ekı eŋbek boldy. Onyŋ bırı – Jūbanovtyŋ «Abai – qazaq ädebietınıŋ klassigı» maqalasy. Būl maqalanyŋ bırınşı erekşelıgı, onda ǧalym «Abai kım?» degen sūraqqa jauap beredı. Ekınşı köterılgen mäsele – Abaidaǧy jan-tän ölımı mäselesı. Qazırgı ǧalymdar osyny eskerulerı kerek. Qūdaibergen Jūbanovtyŋ osy eŋbegın oqyǧan filosoftar Abaidy zertteude dūrys jolǧa tüsedı. Jalpy, Mūhtar Äuezov pen Qūdaibergen Jūbanovtyŋ Abaiǧa qatysty zertteulerı ūly aqyndy tüsınuımızge mümkındık aşady.
Amanǧali QALJANOV
