Махмұт ҚАСЫМБЕКОВ, Қазақстан Республикасы Президенті Кеңсесінің бастығы: БАСТАУ

Елбасының өмірі мен қызметі тақырыбына қалам тартып жүргенімді көзі қарақты оқырман жақсы біледі деп ойлаймын. Соның ішінде осы мақалада қамтылатын кезең сөз етілген жарияланымдарым да бар. Жақында редакция тарапынан бұл мәселеге бүгінгі күннің тұрғысынан қайта қарау жөнінде өтініш айтылды. Ойланып, толғанып, қолға қайтадан қалам алдым. Расында да, әлі де басын аша, толықтыра түсетін жайлар, бұған дейін айналымға түсірілмеген фактілер бар екен. Мұның өзі Елбасының елі үшін еткен еңбегінің ерендігіне тағы бір дәлел.

Бүгінде өз азаматтарына бейбіт әрі берекелі өмірді қамтамасыз етіп отырған, жетілген нарықтық экономикасы бар, қазіргі заманғы демократиялық мемлекет ретінде қалыптасқан тәуелсіз Қазақстан өз болашағына сеніммен қарайды. Тарихи тұрғыдан алғанда оның қысқа, бірақ оқиғаларға мейлінше толы жылнамасында ірілі-ұсақты жеңістер жетіп артылады. Оның бәрін санамалап шыға да алмайсың.

Ал осының бәрі Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық комитетінің бірінші хатшысы болып сайлануынан бастау алып еді-ау, мұның өзі сол кездің сая­си жүйесінің координатында оның республиканың бірінші басшысы болып бекітілгенін білдіретін.

Сондықтан да бүгінгі осы жария­ланым арқылы азаматтарымыздың зердесіндегі сол жылдардың басты деректері мен жағдаяттарын тағы бір рет жаңғыртқымыз келіп еді.

1985 жылы КСРО басшылығына КОКП Орталық комитетінің жас та жігерлі жаңа Бас хатшысы Михаил Горбачевтің келуін және ол жариялаған қайта құру, жариялылық пен жеделдету бағытын жұртшылық ыстық ықыласпен қарсы алып еді. Одан Нұрсұлтан Назарбаев та шет қала алмады. Өйтпегенде ше, қайта құру жария еткен билік шешімдерін қабылдаудағы барынша ашықтық, кәсіпорындардың өзін-өзі басқаруы мен еңбек ұжымдарының өндірістік және әлеуметтік басқарудағы құқықтарын кеңейту, жергілікті кеңестердің өкілеттіктерін нығайту, нарық элементтерін енгізу арқылы экономикалық тиімділікті арттыру қажеттілігі туралы идеялар – оның өз сенімдерімен де, көңіл-күйімен де үндес еді. Оның үстіне, дүниетанымы 1960-шы жылдардағы Хрущевтің жылымығы мен Косыгиннің реформалары тұсында қалыптасқан Нұрсұлтан Әбішұлы бұл кезде жаңа қадамды жас талап қана емес, кеңестік саяси құрылым мен экономикадағы ахуалдың мән-жайынан жақсы хабардар, кемеліне келіп үлгерген басшы да еді.

1984 жылы 44 жастағы Н.Ә. Назарбаев КСРО-дағы ең жас республика Премьер-министрі болған кезінде ол қазақ­стан­дықтардың Мәскеуден қамқорлық, жеңіл­діктер мен артықшылықтар емес, бар болғаны өздеріне деген әділ көзқарасты ғана күткенін жақсы түсінді.

Өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, қыз­мет көрсету, әлеуметтік қамсыз­дан­дыру, мәдениет, білім беру мен ғылым са­лаларында қалыптасқан ахуал байып­ты да сыни талдауды, шаруашылық жүр­гізудің жаңа деңгейіне көшу үшін түбе­гейлі шаралар қабылдауды талап етті. Жағдайды терең зерделеп, талдап-таразылай келе әрі мәліметтердің ресми насихатталуы мен нақты статистика арасында таң қаларлықтай алшақтықтардың бар екеніне көзі жеткен сайын Нұрсұлтан Назарбаев мұның өзі мұзтаудың тек су бетіндегі бөлігі екенін және түбегейлі де шешуші іс-қимыл уақытының жеткенін түсінді. Кешеуілдеуге болмайтын еді.

1986 жылдың ақпанында болған Қа­зақстан Компартиясының ХVІ съезін­де кертартпа жүйеге қарсы алғашқы жариялы соққы берудің сәті келді. Съезде күтілген жып-жылмағай есептер мен дәстүрлі насихаттық қызыл сөздің орнына өткір әрі ең маңыздысы, бұдан әрі төзуге болмайтын тоқыраулы және келеңсіз құбылыстардың бәрі жөнінде нақты иесі аталып көрсетілген сын айтылды. Съездегі «басты шырық бұзушы» басқа емес, нақ республика Министрлер Кеңесінің Төрағасы Нұрсұлтан Назарбаев болды.

Сын ауыл шаруашылығы мен эконо­миканың басқа да шешуші сектор­ла­рындағы біліксіздік, ысырапшылдық, ұрлық-қарлық, көзбояушылық пен алаяқтықтың сорақы фактілерін түйреді. Әсіресе, қарқынының баяулауы бюджет қаражатын көрікті құрылыстарға, қала сыртындағы резиденцияларға бұрып әкетумен тікелей байланысты тұрғын үй құрылысындағы ахуалға өткір сын айтылды.

Е.Н.Әуелбеков, В.П.Демиденко, А.Г.Коркин, М.Р.Сағдиев секілді басқа да жетекшілердің сөздерін де азусыз деуге болмас, өйткені, съездің барысының өзі де өзгеше еді. Дегенмен, сол күндердің бас­ты дем берушісі болу Н.Ә.Назарбаевтың үлесіне тиген еді.

Бұл туралы көп жылдар өткеннен кейін еске алған кезде, сол ерекше съездің оқиғалары бейресми қоғамдық пікірде сан-саққа жүгіртіле сөз болғанын айта аламын. Ол кезде тәуелсіз БАҚ-тар да, өзгеше ойлайтын басқа заңды пікірталас алаңдары да болмағандықтан, әрине, ондай жорамал-топшылаулар «дастарқан басында» ғана сөз етіліп жататын. Біреулер ол съезді Бас хатшы іс пен пікірталастарда «бейқамдық пен жайбарақаттық» ахуалынан арылуды талап еткен КОКП Орталық комитеті Сая­си бюросының жаңа бағытына шырай таныту деп есептеді. Екінші біреулерге ол Мәскеу жақтағы бас көрерменнің көңілінен шығуға есептелген өзіндік саяси қойылым болып көрінді. Үшінші біреулер «орталық» осындай форма арқылы бірінші хатшы Дінмұхамед Қонаевтың орнынан үміткер саяси күштердің байқауын өткізді деген болжамды ұсынды.

Алайда, мұның бәрі қияли болжаулар ғана еді. Нақты жағдай одан біршама күрделі әрі драматизмге толы болатын.

Назарбаевты көптен білетіндерге оның жігерлі күрескерлік мінезі де жақсы мәлім. Ол бұрыннан-ақ мәймөңкелікті білмейтін әрі ойын жасырмай айтатын батыл еді, ал 1985 жылы басталған жариялылық кезеңі оның күресін партиялық-аппараттық құпиялылықтың тұмшамалы ақпараттық ноқтасынан арылтып, барша қоғам үшін жарқыратып көрсетіп берді. Бұл жерде ол үндемей қала алмады.

Қарсы әрекет те көп күттірген жоқ. «Бас көтерушіге» қарсы қатаң қысым­мен бірге нағыз оқшаулау әрекеті де ұйымдастырылды. Н.Ә. Назарбаевтың қар­жылық жағдайын тексеруге, сондай-ақ, оның қызмет бабын теріс пайдаланып, мемлекет қаржысын жеке мүддесін қанағаттандыруға немесе еңбексіз табыс табуға пайдаланып жүрген-жүрмегенін анықтау жөнінде арнайы қызмет органдарына міндеттер жүктелді. Нұрсұлтан Әбішұлының бақытына қарай оған күйе жағатын материалдарды «жерден қазу» ешкімнің қолынан келе қоймады.

Біршама алға озыңқырап барып айтар болсақ, небәрі 2 жыл өткенде Н.Ә.Назарбаевқа қарсы мұндай шабуылды бірінші хатшы Д.А. Қонаевтың орнына келген Геннадий Колбин де қолданып көрді. Колбин КОКП Орталық комитеті мен КСРО Мемлекеттік қауіпсіздік комитетіндегі байланыстарын пайдалана отырып, үйреншікті әдістерін қолданғанымен, ол Н.Ә.Назарбаевты қорқытып, беделін түсіре де алмады, «кұрметті» жоғарылату жолымен республикадан кетіре де алмады, онысының бәрі де сәтсіздікке ұшырады.

Үлкен төзімділік әрі кәдімгі адами әдептілік таныта отырып, Нұрсұлтан Әбішұлының өз басы тап болған сол бір қырсықтар туралы кейіннен қысқа ғана қайыратынына таң қаласыз. 1989 жылы одан сұхбат алуға Алматыға келген «Известияның» арнаулы тілшісі Павел Гутионтовтың өзіне: «1986 жылы Сіз Қазақстанның сол кездегі партия басшылығына алғашқы болып қарсы шықпап па едіңіз?» деген сұрағына

Н.Ә. Назарбаев: «Мен қазір ол туралы айтпай-ақ қойсам деймін… Айтарым, тоқырау кезеңінде республика басшылығында қалыптасқан стиль мен әдістердегі елеулі кемшіліктер туралы өзім мінберінен ашық айтқан республикалық партсъезден кейін басыма бұлт үйірілді. Алайда, бірнеше айға созылған қысымға төзіп бақтым. Оның үстіне жинақтаған тәжірибем – тым тәуелсіз болу мені бұрыннан да «өз ұстанымымды сақтай білетіндей» етіп шыңдаған» деп жауап берді.

1986 жылдың 16 желтоқсанында Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің «18 минөттік пленум» деген атышулы атауға ие болған ұйымдастыру пленумында Д.А.Қонаев бірінші хатшы қызметінен босатылып, оның орынтағына Г.В.Колбин отырғызылды.

Қайта құру үдерісі басталмай жатып-ақ іс жүзінде өз ұрандарының қадірін өзі кетірді.

Озық ойлы өкілдерінің пікірі арқылы кезекті кадр өзгерістерімен келіспеушілік танытқан қазақстандықтар үшін қы­сыл­таяң кезең басталды.

1986 жылғы Желтоқсан оқиғалары мен қазақ халқының басына түскен ауыр сынақ туралы аз жазылған жоқ. Алайда, мен бұл арада танымал құқықтанушы және тарихшы, академик Ғ.С.Сапарғалиев жасаған мына бір тұжырымды келтірейін: «…Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің жаңа бірінші хатшысын тағайындау туралы КОКП Орталық комитетінің шешіміне наразы болған жастар республика астанасындағы алаңға шыққанда оларға қарсы қару қолданылды, одан кейін өлім жазасына дейін үкім шығаруға барып, қатысушыларының көбін соттады. Сонысымен Коммунистік партия өзіне-өзі үкім шығарды, көп адам одан сырт айналды. Партияны таратқан кезде халық наразылық танытқан жоқ. Сөйтіп, Коммунистік партия мен Кеңес мемлекетінің тағдырына тарихи нүкте қойылды».

Сол кездегі проблемалар үшін мен бар жауапкершілікті бір Колбиннің басына үйіп-төгу ойынан аулақпын. Олар оған дейін де, одан кейін де бастан асып жататын. Басты мәселе осындай іс жағдайын қалыптастырған саяси жүйенің өзінде еді. Тіпті, сондай жүйенің өзі де кадр тағайындауда қатты қателескенін мойындауға мәжбүр болды.

Бұрынғы үстірт қадамдардан бір айырмашылығы: бұл жолы Мәскеу рес­публикада жабық социологиялық зерттеу сияқты бейресми бірдеңені жүргізген болды. Өздерінің ой-ниетін ашық жария етпей де, сондай-ақ оны онша жасырмай да, арнайы уәкілетті адамдар түрлі саланың айтулы тұлғалары арасында сол кездегі партия-кеңес басшыларынан Орталық комитеттің бірінші хатшысы ретінде кімге көңілдері ауатынын білу мақсатында сауалнама жүргізді. Сол жылдардың қоғамдық-саяси лексиконында «рейтинг» деген сөз болмаса да, неғұрлым сәтті де оптимистік диаграммалар Назарбаевқа келіп тоқайласа берген.

* * *

Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық коми­тетінің бірінші хатшысы болып Қазақстан Компартиясы ОК ХV пленумында сайланды.

Сол бір тарихи оқиғаларға орала отырып, өз пайымдауымша, оның кәдуілгі сыпайыгершілік сөздері мен рәсімдік жақтарын қағаберіс қалдырып, ең бас­ты эпизодтарына ғана көңіл аударып, мұрағат материалдарын тірілтіп көрейін.

Пленумда алғашқы болып Саяси бюроның мүшесі, КОКП Орталық комитетінің хатшысы Виктор Чебриков сөз алды. «Орталық комитеттің Саяси бюросы Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің бірінші хатшысы қызметіне кандидатура туралы мәселені жан-жақты талқылады. Бұл орайда, Орталық комитеттің Бюро мүшелерінің пікірі де ескерілді. Нәтижесінде біз мынадай қорытындыға келдік: сіздерге, пленумға, Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің бірінші хатшысы етіп Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевты сайлауды ұсынамын, – деді ол. – Ұсы­нылған кандидаттың өмірбаянын айтып беруімнің қажеті болмас – бірге жұмыс істегендіктен сіздер оны білесіздер. Н.Ә.Назарбаев осында, республикада үл­кен мектептен өтті, не істелгенін, бұдан әрі республикада қайта құруды мақсатқа сай әрі дәйекті түрде өрістете дамыту үшін не істеу керектігін өте жақсы біледі. Н.Ә.Назарбаевты Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің бірінші хатшысы етіп сайлау туралы Саяси бюроның ұсынымын қолдауды өтінемін».

Пленумда сөз сөйлегендердің көпшілігі Нұрсұлтан Әбішұлын «Қазақстандағы қайта құрудың басты сәулетшілерінің бірі ретінде» сипаттады және байыпты өмір мектебінен өткен, жұмысшы әрі саясаткер ретінде шыңдалған ол нағыз лидерге айналды деген пікірлер олардың сөйлеген сөздеріне арқау болды.

Әсіресе, теміртаулық ардагер-металлург С.В.Дрожжиннің: «Мен Нұрсұлтан Әбішұлын 18 жылдан бері білемін. Қарағанды металлургия комбинатының қалыптасуының қиын жылдарында ол бізде партия комитетінің хатшысы болып жұмыс істеді. Мен жұмысшы адаммын, ол – партия қызметкері, бірақ біздің арамызда ешқашан кедергі болған емес. Партком хатшысы кабинетінің есігі бәріміз үшін әрдайым ашық болатын. Алайда, оның жұмыс орны көбіне кабинет емес, комбинаттың жалынды цехтары еді. Ал мен қарапайым жұмысшы ретінде айтайын: мұндай адаммен жұмыс істеу жеңіл де жақсы болмақ» деген сөзі айрықша әсер қалдырды.

Пікір алмасылғаннан кейін, Орталық комитет пленумдарының бүкіл тарихында тұңғыш рет бұл мәселе жабық, жасырын дауысқа салынды. Оған Орталық комитеттің 158 мүшесі қатысты. Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің бірінші хатшысы болып сайлануына 154 адам дауыс берді. 4 кісі қарсы болды. Пленум жабық жасырын дауыс берудің хаттамасын бекітті. Осылайша, Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің бірінші хатшысы болып Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев сайланды.

* * *

Н.Ә.Назарбаевтың Қазақ КСР басшысы лауазымындағы қызметінің басталуы аса бір қолайсыз жағдайларда өтті дей салсақ, бұл ешнәрсе айт­па­ғандық болар еді.
Ол халық тағдыры мен оның халқының болашағы таразыға тартылған күрделі өзгерістер уақыты болатын.

Жаңа басталған қайта құру өзіне жүктелген үлкен үмітті, бірінші кезекте – экономиканы сауықтыру мен адамдар өмірін жақсартуды ақтамады. 1980-ші жылдардың соңына қарай экономикадағы дағдарыс құбылыстары жедел асқына түсті. Одақтық орталық пен республикалар арасындағы қайшылықтар, КОКП-ның тереңдей түскен идеологиялық дағдарысы, ушыққан этносаралық қа­тынастар, қоғамдағы әлеуметтік күй­зелістер өрши түскен сайын басқа да шешілуі қиын проблемалардың ауқымы жы­лымықта аунатылған қар домбағындай өсе бастады.

Бүкіл Кеңес Одағы сияқты, Қазақстан да «митингілік демократия» сатысына кірді. Кейде адамдардың әлеуметтік наразылығы Жаңаөзендегі сияқты стихиялы жанжалдар, сондай-ақ, бірқатар облыстардың ірі өнеркәсіп орындарында болған ереуілдер түрінде бой көрсетті. Оның үстіне сол уақытта Кавказда, Өзбекстанда, Приднестровье мен Балтық жағалауында азаматтық және этносаралық текетірестер іспетті бұрын болмаған қауіпті оқиғалар орын алып жатты.

Нұрсұлтан Әбішұлының абыройына қарай, мұндай қиын сәттерде ол жұрт­шылықпен батыл жүздесе білді, оларға не айтатынын да білетін. Дегенмен, кейін сол кездерде ол өзін «қыз­ды­рыл­ған табадағыдай» сезінгенін де жасыр­май айтып жүрді. Сол кездің көп­теген саясаткерлерінің аясында оның азаматтығы мен адами адалдығы ерекше байқалып тұратын. Проблемалар қаншалықты өткір болғанымен де, ол ешқашан сол мәселелерді ашу-ызасы шегіне жеткен адамдармен ашық талқылаудан бой тартқан емес. Сол кезде наразылық қарсылықтары мейлінше бұқаралық әрі ұйымдасқан сипатқа ие шахтерлер мен металлург жұмысшылар арасында оның жолдастық мәнерде ашық әрі сондай-ақ әке айтатындай салиқалы сөз саптауы көптің аузынан шығып жататын аузыңнан ақ май ағызамын дейтін құрғақ уәделерден қилы қымбат бағаланатын. Осындай көзбе-көз кезде­сулер мен әңгімелесулерден кейін қарапайым жұмысшылардың, бригадирлер мен цех мастерлерінің: «Бізді түсінгені әрі құрметтегені үшін рахмет. Кезекті өтірікпен тойдырмай, бізге ащы шындықты айтып бергені үшін рахмет» деген моральдық қанағат сезіммен тарай­тындықтарына таңданатын ештеңе жоқ.

Проблемалар мен оларды шешу жолдары туралы тұжырымын Нұрсұлтан

Назарбаев сол 1989 жылы Мәскеуде болған КСРО халық депутаттары І съезінің мінберінен мейлінше нақты әрі дәлелді түрде баяндап берді.

Оның сол сөйлеген сөзі қысқа әрі тұжырымдық баяндауда жедел шешілуді қажет ететін, өзара байланысты мынадай 12 айқындамадан тұрды:
1) кеңес азаматтарының әл-ауқатына әсер ететін тауар тапшылығын жойып, баға өсімін тоқтату;
2) жалпы көрсеткіштер жалаң ғана өсіп, іс жүзінде тауар өндірісі тұтынушылар сұранысын қанағаттандырмай отыр­ғандықтан, елдің қаржы жүйесіндегі тең­герімсіздікті реттеу;
3) бұқараның іс-тәжірибесіне сүйенбей және аумақтық ерекшеліктер ескерілмей әзірленген шаруашылық есеп әдістерін жетілдіру;
4) республикаларға одақтық министр­ліктер мен ведомостволардың өктемдігін, КСРО әскери-өнеркәсіптік кешенінің монополиялық әрі бақылаусыз қызметін тоқтату;
5) Арал мен Семейдегі экологиялық апат­қа, ядролық, әскери және бактерио­логиялық полигондар мен зертханалардың зиянды әсеріне байланысты проблемаларды шешу;
6) кірістердің одақтық және респуб­ли­калық бюджеттер арасында әділетті бөлінуін қамтамасыз ету;
7) одақтық ведомстволардың жалпы­одақ­тық стратегиялық нысандарда жер­­гілікті халыққа кемсіте қарау­шылығы сияқ­ты (мәселен, Байқоңырда, Май­қайың­да және т.б.) залалды көзқа­растан арылу;
8) жергілікті атқарушы органдарға кең өкілеттіктер беру мақсатында жер­гілікті өзін-өзі басқаруды жетілдіру;
9) тұрақсыздық қаупінің алдын алу, қоғам­дағы тәртіптік талаптарды күшейту;
10) халықтар достығы мен шынайы интернационализм рухын сақтау, тоталитаризмнен онсыз да басқалардан көп зардап шеккен орыс ұлты мен Ресей халқын тоталитаризмнің қылмыстарымен шатастырмау;
11) республикалар мен олардың өкілдік­терінің жалпыодақтық органдардағы өкілеттіктерін кеңейту;
12) 1986 жылғы Желтоқсан оқиға­ла­рынан кейін ұлтшыл деп әділетсіз әрі дәлелсіз айыпталған қазақ халқының ар-ожданын қорғап қалу.

Әрі бұл сөздердің Мәскеуде – әлі де құдіретті, бәрін де билеп-төстеуші одақтық орталық басшылығының алдында айтылғанын атап көрсеткен жөн.

Сөйтіп, сол уақыттың күрделі де қай­шылықты жағдайында Н.Ә.Назарбаев өзінің барлық күш-жігерін ол кезде күн тәртібінде тұрған басты түйінді проблемаларды шешуге: түбегейлі экономикалық реформалар бағдарламасын іске асыру мен адамдардың тұрмысын жақсартуға, одақтық орталық пен республика ара­сындағы өкілеттіктерді нақты бөлуге, әлеуметтік тұрақтылық пен этносаралық келісімді нығайтуға шоғырландырды.

* * *

Экономиканың күрт құлдырауы, Одақ өңірлері арасындағы шаруашылық байланыстардың үзілуі, одақтық орта­лықтың дәйексіз іс-әрекетінің аясындағы өндірісті ұйымдастыру мен олардың арасындағы кірісті бөлудегі сұмдық теңгерімсіздіктің сақталуы халықтың толық кедейленуіне, тауарлық әрі азық-түліктік тапшылығына душар етіп, күннен күнге өрісін кеңейте түскен бей-берекеттікті тоқтата алмады.

Бұл ретте Қазақ­стан­ның жағ­дайы КСРО-ның халық шаруашылығы кешені құрылымында оған шикізаттық рөл берілгендігімен күрде­лілене түсті.

Соның салдарынан республика өндірілген астықтың жартысына жуығын, еттің 1/3-ін, шикі мұнайдың 90%-тен астамын, көмір мен қара металл кендерінің 3/4-ін, түсті металл мен қорытпалардың 2/3-ін сыртқа шығарды, мұның бәрі адам айтқысыз төмен бағамен сатқызылды. Сонымен бір мезгілде, Қазақстанға жеңіл өнер­кәсіп пен теміржол көлігіне арналған жабдықтардың 95%-іне дейін, металл кесетін станоктардың 2/3-ін, тоқыма бұйымдары мен мақта маталарының 45%-ін, автомобильдерді, ауыл шаруашылығы техникасын, тұрмыстық техниканы – толық, халық тұтынатын тауарлардың басым бөлігін сырттан әкелуге тура келді. Соның нәтижесінде, баламасыз айырбас салдарынан Қазақстан дотация берілетін республика деген кемсітулі күйге түсті.

Қалыптасқан дағдарысты жағдайда Н.Ә.Назарбаев өндірісті тұрақтандыру, республика экономикасының шикізаттық бағытын еңсеру, одақтың ішіндегі көлбеу экономикалық байланыстарды нығайту, бірыңғай экономикалық кеңістікті сақтау жөнінде батыл шешімдер қабылдады.

Алайда, орталықтың мықты өктемдігі сақталған, кейде ақыл-ойға сыймаса да одақтас республикаларға қандай да бір жол беруді қаламайтын, олардың арасындағы өкілеттіктердің аражігі нақты ажыратылмаған ахуалда экономиканы реформалаудағы барлық қолға алынған істер мәні жағынан оң нәтижеге жеткізбей, ұзақ уақыт ырғалып-жырғалуға әкеліп тірейтін. Бұл жағдаят Кеңес Одағында жаңа Одақтық шарт жобасының айналасында өрбіген талас-тартысты көбіне-көп ушықтыра түсті.

Нұрсұлтан Әбішұлы республи­калар­дың орталықпен қағидатты жаңа негіздегі өзара қарым-қатынасқа көшуінің негізгі идеологтарының бірі болды. Ол Одақтық шартқа жеделдете қол қою – түпкі мақсат емес, сан алуан проблемалардың, ең алдымен, экономикалық проблемалардың түйінін шешудің алғышарты екенін бірнеше мәрте қадап тұрып айтқан-ды.

Н.Ә. Назарбаев, әлбетте, орталық партаппарат функционерлері, әскери-өнеркәсіп кешенінің, одақтық министр­ліктер мен ведомстволардың басшылары тарапынан одақтық төрешілдіктің белсенді де өте пәрменді қарсылығына тап болды. Дегенмен, Нұрсұлтан Әбішұлы прагматик ретінде кейін шегінер жолдың жоқ екенін де айқын пайымдады.

Өздерінің жайлы мәртебесін сақтап қалуға мүдделі, қасаң қағиданы ұстануда олардан кем түспейтін әрі саны жағынан біршама көп топ Қазақстанның өзінде де бар еді. Белгілі дипломат, қоғам қай­раткері және публицист М.И.Есен­әлиев кейіннен бұл жөнінде былай деп жазды: «…Әскерилер, орталықтың одақ­тық филиалдарының жобалаушылары – ондаған жылдар бойы жалақы, медициналық қызметті пайдалану және басқа да мәселелер жағынан ерекше жағ­дайда болды. Олар Мәскеуге бағы­нып, республиканың, соның ішінде, қазақ­тардың мұң-мұқтажын айтпағанның өзінде, жергілікті билікті көзге ілмей, «темір шымылдықтың» арғы жағында өмір сүрді. Далада жақсы мектептердің, ауруханалардың, клубтардың жоққа тән екенінде олардың жұмысы да болған емес… Сондықтан, республика егемен­дігі­нен шахтерлер, металлургтер, химиктер, мұнайшылар «қорықпайды». Олар дербес егемен республикада жағдайлары нашар болмайтынын түсінеді. Ал қор­ғаныс саласының өкілдері, одақтық жо­балау институттарының «ақ жаға­лы­лары» жайлы өмірден айырылып қалудан сескенеді. Оларға Қазақстанда өмір сүріп, жұмыс істеу, бірақ Мәскеуге бағыну өте ұнайды. Бұл қолайлы еді».

Кейінірек, КСРО-да Одақтық шарт­тың жобасымен белсенді жұмыс жүре бастағанда, Нұрсұлтан Әбішұлы мәсе­ленің маңыздылығын пайымдай отырып, өзіміздің қазақстандық нұсқаны әзірлеуге бастамашылық жасады. Оның өзегінде жатқан негізгі ойлар 1990 жылғы 10 қыркүйекте Қазақ теледидары арқылы берілген «Бірлік пен топтасу үшін» деп аталатын Қазақстан халқына арнаған Үндеуінде нақты белгіленген болатын. «Біз мүлдем жаңа негізде – Егемен мемлекеттер одағында өмір сүруді бастаймыз. Оның мәні айдан анық: республикалар өз аумағындағы ұлттық байлықты иеленуге, пайдалануға әрі билік етуге айрықша құқық алады. Бұған мемлекеттік егемендіктің материалдық негізі болып табылатын – жер, оның қойнауы, су, әуе кеңістігі мен басқа да табиғи ресурстары, бүкіл экономикалық және ғылыми-техникалық әлеуеті кіреді. Одақтың өзі республикалардың еріктілік, өзара мүдделілік және тең құқықты әріптестік бастауларына негізделеді. Республикалар өкілеттіктерінің бір бөлігін өз қалауынша Одақтың өздері құрған жаңа басқару органдарына беруіне де болады. Бұл сипаты жағынан ел ауқымында біртұтас басшылықты талап ететін қызмет салалары: іргелі зерттеулер, қорғаныс бағ­дарламалары, атом өнеркәсібі, ғарыш жүйелері және т.б. болмақ».

Бұл Нұрсұлтан Әбішұлының КСРО-ның беделді әрі ықпалды саясаткерлері қатарында көрініп, халық арасында көп танымал бола бастаған кезі екені еш таңданыс туғызбаса керек.

Жылдар өте келе, ол бедел енді басқа тарихи жағдайларда сақталып қана қоймай, сонымен бірге, халықаралық деңгейде елеулі өсе түсті.
Бұл феноменнің өзегінде Нұрсұлтан Әбішұлының бойындағы дұрыс прагматизм сипаты жатыр.1980-ші жылдардың аяғындағы жаңа Одақтық шарттың қол қойылуына қатысты оның көзқарасына тап осы прагматизм әсер етті. Кеңестік кезеңнен кейінгі кеңістіктегі интеграция мәселелеріндегі оның бірізді саясатын да осы прагматизм айқындайды.

Еуразиялық интеграцияны мемле­кет­тің тұрақты дамуының ықпалды тетіктерінің бірі ретінде қарастыра отырып, ол 1994 жылдың өзінде, КСРО-ның үйіндісінің үстінде бұрынғы кеңестік республикалар өз тәуелсіздігін орнықтыруға әрекеттеніп жатқан кезде Еуразиялық одақты құру жөніндегі идеяны ұсынды.

Назарбаевтың берік сенімінше, қауырт жаһанданып жатқан әлемде болашақ ірі интеграциялық бірлестіктерге тиесілі. Бұған балама жоқ.

Арада 20 жыл өткенде, үстіміздегі 2014 жылдың 29 мамырында еліміздің елордасы Астанада Қазақстан, Ресей және Беларусь өзінің маңызы жөнінен тарихи Еуразиялық экономикалық одақ құру туралы шартқа қол қойған кезде біздің бәріміз Қазақстан басшысы идеясының тамаша жүзеге асуының куәсі болдық.

Салтанатты рәсімде сөйлеген сөзінде Нұрсұлтан Әбішұлы құрылған одақ тек қана экономикалық болып табылатынын, қатысушы мемлекеттердің тәуелсіздігі мен саяси егемендігі мәселелеріне ешқандай да әсер етпейтінін мәлімдеп, Қазақстанның бұл істегі көзқарасын берік әрі шегендеп белгілеп берді. «Біздің бірлестігімізде саяси егемендік берік әрі мызғымастай. Бұл аксиома. Ол, ол ма, экономикалық интеграция тап осы ұлттық мемлекеттілікті нығайтып, тұрақты экономика арқылы оны едәуір бекемірек ету үшін дамытылуда» деп атап айтты Президент.

* * *

1980-ші жылдардың соңы бұрынғы КСРО-ның барлық халықтарының арасында этнизм дүрбелеңі мен бұрын-соңды болмаған ұлттың өзін-өзі тануындағы рухани серпілісімен ерек­шеленетін еді. Ондаған жылдар бойғы тыйым салулардан кейін адамдар ұлттық дамудың маңызды проблемалары: жалпыкеңестік жасанды мәдениеттің бір ізге салынушылығының зардаптары, терең ассимиляциялық үдерістер, ұлттық ерекшеліктерін, салт-дәстүрлерін жоғалту, ана тілдердің жойылу қаупі туралы ашықтан ашық айтылып жатты.

Алайда, аталған үдеріс 1986 жылғы Желтоқсан оқиғаларынан кейін және соның ізінше қазақ халқына қатысты басталған қуғын-сүргіннен соң Қазақ­станда қалыптасқан аса күрделі мораль­дық-психологиялық жағдайда өтіп жатты. КОКП Орталық комитетінің 1987 жыл­дың шілдесінде қабылданған қау­лысында қазақ халқына «қазақ ұлтшыл­дығы» деген қиянатты да дәлелсіз айып тағылды, ал басқаша ойлауға тәуекелі жеткен басқару орындардағы жергілікті кадрларға, мұндайда ұлты қазақ болмаса да, кемсіту мен қоқан-лоқы көрсету науқаны қанат жайды. Сондықтан азаматтар арасында өзара сенімділікті қалпына келтірмей тұрып, көп ұлтты республикадағы өзге істердің табысты жүруі мүлде мүмкін емес болатын.

Мұндай жағдайда тілдер туралы заң жобасының қоғамда өткір пікірталастар туғызуы түсінікті ахуал еді.

Осыларды терең сезіне отырып, Нұрсұлтан Әбішұлы пікірталастың барлық тараптар құқын бір қалыпқа түсіретін әрі тілдердің бір де біріне артықшылық беруге жол бермейтін, салмақты, центристік көзқарастың жақтаушысы ретінде заң жобасын әзірлеуге және оны алға жылжытуға белсенді араласты.

Сондықтан парламенттік пікірта­ластар басталмас бұрын өзінің сөйлеген сөздерінің бірінде Н.Ә. Назарбаев заң жобасын алдын ала халқымызға былайша түсіндіріп берді: «Таяуда баспасөзде тілдер туралы Қазақ КСР заңының жобасы жарық көреді, оны республика ғалымдары мен мамандарының, мә­де­ниет қайраткерлерінің үлкен тобы ұзақ уақыт бойы дайындады. Бұл құжатқа түбе­гейлі баға беріп жатқым келмейді, бұл – бүкіл қазақстандықтардың ісі. Тек жобаның құқықтық тұжырым­да­масының басқа республикаларда қа­былданған осы тақылеттес заңдар тұжырымдамаларынан, атап айтқанда, оның интернационалдық мәнін күшей­ту тұрғысынан айтарлықтай ерекше­ленетініне назар аударғым келеді. Жаңа заңның авторлары басшылыққа алған бас­ты өлшемдердің бірі республикаға атын берген халықтың шынайы өркен жаюына басқа ұлттар адамдарының құқықтары мен бостандықтарына қысым жасау есебінен қол жеткізуге болмайтындығы туралы терең ой болатын. Жергілікті ұлт тілінің нақты қорғалуын барша жұртшылық түбегейлі шарадан – оған мемлекеттік мәртебенің заңды түрде бекітіліп берілуінен шын мәнінде әділ аңғарып отыр. Алайда, осындай қадам жасала отырып, барлық халықтар тілдерінің еркін дамуына да заңнамалық жолмен кепілдік берілетін болады. Бұл орайда орыс тілі ұлтаралық қатынас тілі ретіндегі өз функцияларын лайықты атқара беретін болады, ол бұрынғыдай әрбір халықтың, әрбір адамның қуатты зияткерлік әлеуеті рөлін сақтап қалады».

Салмақты көзқарастың арқасында 1989 жылдың қыркүйегінде қабылданған «Тілдер туралы» Қазақ КСР-інің Заңы белгілі бір дәрежеде этносаралық қарым-қатынастардың өткірлігін төмендетіп, республикадағы тұрақтылықты нығай­туға септігін тигізді.

Нұрсұлтан Назарбаев қазақ ұлтының шынайы өрлеуі Қазақстан халқын құрай­тын барлық этностардың бір мезгілде әрі жан-жақты ұлттық-мәдени дамуы жағдайында ғана мүмкін екенін үнемі атап көрсетіп отырды.

Нәтижесінде республикада 1989 жылдан, кейіннен 1995 жылы құрылған Қазақстан халқы Ассамблеясының түп негізі болған ұлттық-мәдени орталықтар ашыла бастады. Көптеген этностық топтар, соның ішінде бір кездері Қазақстанға мәжбүрлеп жер аударылған немістер, корейлер, поляктар, литвалықтар, қырым татарлары, месхет түріктері, вайнахтар, қарашайлар мен балқарлар, гректер және басқалар өздерінің тарихи отандарымен үзілген байланысты қайта жаңғыртуға кірісті. Қазақ ұлтының бағзы замандардан бергі табиғи ошағы бола отырып, Қазақстан әлемге тарыдай шашылып кеткен қазақ диаспорасын жинай бас­тады, 1992 жылы құрылған Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы соның орталық ұйымына айналды.

Нұрсұлтан Әбішұлының көне замандардан тамыр тартатын Наурыз мейрамын қалпына келтіру жөніндегі күш-жігеріне де осы тұрғыдан келген жөн. Қазақстанда Кеңес өкіметі орнағаннан кейін бұл мейрам 1980-ші жылдарға дейін 60 жылдан астам уақыт бойы халықтың өмірінен «шет қалғанына», біреулер атап өтсе де – жасырын, шағын отбасылық аяда, көбіне өз шаңырағының мұқият жабылған есігінің арғы жағында атап өткеніне қазіргі жастар, сірә, таңғалатын шығар.

Қайта құру кезінде Қазақстанда Нау­рызды қалпына келтіруді ұйғарғанда, ертеде оны қалай өткізгенін әңгімелеп бере алатын ақсақалдар көп бола қойған жоқ. Осыған байланысты Нұрсұлтан Әбішұлы тарихшы-ғалымдарды, әдебиетшілерді, өнер қайраткерлерін жұмылдырды. Біздің өмірімізге табиғаттың өзі тарту еткен Жаңа жылдың келуі салтанаты осылайша оралған болатын, ол уақыт өте келе ұлттардың бәрі бірдей қосылып қазақстандықтар атап өтетін бүкілхалықтық мерекеге айналды.

Өзінің тарихы мен мәдениетіне мұндай ұқыпты әрі мұқият көзқарас көп жыл өткен кезде Президенттің «Мәдени мұра» ұзақ мерзімді мемлекеттік бағ­дарламасы туралы бастамасынан көрініс табады. Оны жұртшылыққа таныстыра келе, Н.Ә.Назарбаев әңгіме ұлттың өзін-өзі ұстауының патриархалдық пі­шіндерін қалпына келтіру туралы емес, бізге рухани күш беретін, тарихтың буырқанған толқынында өзімізді сақтап қалуға көмектесетін көне заманғы және қазіргі заманғы үлгілері туралы болып отырғанын айтқан болатын.

Ұлт мәселесін дұрыс та ашық шешу бағытын дәйекті іске асыра отырып, Н.Ә.Назарбаев алғашқы кезектегі істердің бірі ретінде КОКП Орталық комитетінің 1987 жылғы шілдеде қабылданған атышулы «қазақ ұлтшылдығы» туралы қаулысының күшін жоюға қол жеткізу мақсатын қойды. Сөйтіп, КОКП Орта­лық комитетінің 1989 жылғы 19 қыр­күйек­те өткен пленумында сөз сөйлей келіп, Н.Ә. Назарбаев осы құжат туралы былай деді: «Онда дәлелсіз ғана емес, халық­тың ар-намысына тиетін тұжырым-сы­мақтар да жіберілген. Мысалға, «қазақ ұлтшылдығы» деген түсінік бой көр­сетеді. Бірақ, принципінде, қандай да бір тұтас халыққа осындай ізгілікке жат белгілер тән болуы мүмкін бе? Әлбетте, жоқ! Әрі мен оған кәміл сенімдімін. Және ұлттық демократияның болмайтыны секілді, қазақ, орыс, өзбек, латыш және тағы сол сияқтылардың ұлтшылдығы дегеннің болуы да мүмкін емес. Республика коммунистері мен жұртшылығының пікірін білдіре келіп, Орталық комитет­тен қазақ халқының адалдығы мен ар-на­мысына нұқсан келтіретін, оның ин­тер­националистік мәніне көлеңке тү­сі­ретін қаулының қате қағидаларын қайта қарауды сұраймын». Ақыр аяғында на­мысқа тиетін сол қаулының күші жойылды.

Сонымен бір мезгілде, Желтоқсан оқиғаларынан зардап шеккендерді ақтау ісі басталды: оған қатысушылардың көбінің құқықтары қалпына келтіріліп, қалыпты өмірге қайта оралды. Бұл жұмыстың әлдебір жерде емес, Нұрсұлтан Назарбаев басқарып отырған дәл сол Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің ғимаратында басталғанын көп адам біле де бермейді. Желтоқсан оқиғаларын зерттеу комиссиясын 2 рет құруға тура келгені белгілі. Алайда, болған істің нақты бейнесін қалпына келтіру қажет еді.

Сол алғашқы кезеңнің басты қоры­тындысын Елбасы өзінің «Жадымызда жатталсын, татулық дәйім сақталсын» атты мақаласында шығарды: «…Сол жылдардағы саясатшылар «халықтар достығына нұқсан келген жоқ», «ке­ңес­тік интернационализм ауыр сында төзімділік танытты» деген сарындас әбден жауыр болған жаттанды тір­кес­терді дұға сөзіндей жалықпастан қайталаумен болды. Алайда, адамдар достыққа сызат түскенін, түрлі ұлт өкілдері арасындағы қарым-қатынаста айтарлықтай салқындықтың пайда болғанын, әрқайсыларының өзді-өзі болып оқшаулануға бейімділік таныта бастағанын аңдамай қалған жоқ. Жағдайды партия және мемлекеттік органдардың орашолақ іс-қимылы одан сайын ушықтыра түсті, олар оңтайлы да нысаналы жұмыс жүргізудің орнына мәтібиліктің бәз-баяғы дәстүрлеріне басып, материалдық жағынан да, ұйымдық жағынан да дәйектелмеген ұзын-сонар «іс-шараларының жоспарын» жасаумен шектеліп жүріп жатты.

Тәуелсіздік алғаннан кейін ғана елімізде қазақ халқының тілін, әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрін шындап қалпына келтіруді мақсат тұтқан рухани өрлеу басталды.

Сонымен, тоталитарлық жүйе қорлық көрсетіп, жәбірлеген халыққа, сайып келгенде, Қазақстанды мекен еткен басқа да халықтарға қысым жасау тыйылды. Мәңгілікке тыйылды деп сенемін».

Сол кезде тоталитарлық жүйенің қыл­мыстық қызметінің бұдан да басқа сорақы фактілері ашылғанын атап өтуіміз қажет. Арал теңізі алабындағы экологиялық апат пен Семей ядролық полигоны ту­ралы ақпарат жалпыға жария етілді. Осын­­дай жағдайда 1989 жылғы 27 ақпанда жасалған ядро­лық жарылыстың салда­рынан қор­шаған ортаға таралған радио­активтік шығарынды туралы хабар жұрт­шы­лықты дүр сілкіндіріп, оларды ядро­лық сынақтарға қарсы бағытталған қуат­ты «Невада-Семей» қозғалысына ұлас­қан наразылық акциясына алып шықты.

Айтқандай, Қазақстанда орналас­ты­рылған жаппай қырып-жоятын қарудың инфрақұрылымын жою туралы мәселеде қазақстандық зияткерлер алғаш рет бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып жұмыс істеудің үлгісін көрсетті. Егер Олжас Сүлейменов адамдарды «Невада-Семей» қозғалысына «Полигон жойылсын!» деген ұранмен біріктірсе, Нұрсұлтан Назарбаев өз өкілеттіктерін пайдалана отырып, бұл процесті қисынды нүктесіне жеткізді.

Қазір бұл туралы ұмытылып та барады, алайда ресми Мәскеу ол қозғалыстың дүниеге келуінен қатты үрейленді. Бұл туралы белгілі халықаралық зерттеуші, профессор Чжен Кун Фу «Қазақстан геосаясаты: өткен мен болашақтың арасында» атты кітабында былай деп жазады: «1989 жылы ұйымдастырылған «Семей-Невада» ядролық сынақтарға қарсы қозғалыс қазақ ұлтының құқықтарын қорғады, сондықтан да Қазақстан КП Орталық комитетінің бірінші хатшысы бұған сенімсіздікпен қарады. Мұны бір кездері ұлтшыл қозғалыс деп санау қабылданған болатын. Алайда Г.В.Колбинді Н.Ә.Назарбаев алмастырғаннан кейін бұл проблемаға баса назар аударылып, қозғалыс өзіне таңылған ұлтшылдық белгілерінен бірте-бірте арыла бастады. Семей полигонында соңғы ядролық сынақ өткізіліп, сосын ол жабылады деген шешім қабылданды. Осыдан кейін қозғалыс, басқа реңктерден ада, таза ядролық жарылыстарға қарсы қозғалысқа айналды».

Бұл туралы О.Сүлейменов былай деп еске алады: «…Ортақ пікірге келдік – үш мекенжайға – КОКП Орталық комитетіне, КСРО Жоғарғы Кеңесіне, КСРО Министрлер кабинетіне хат жазу керек. Республикалық органдарға емес, өйткені, полигон Мәскеуге бағынатын… Күндер өтіп жатты, жауап күтіп жүрміз. Жауап бір аптадан кейін келді. Бір мекенжайдан – Министрлер кабинетінен. Үкіметтік комиссия ұшып келді. Тексерді. Бәрі қалпында. Дегенмен, үн қатқандарыңа рахмет. Біздің Орталық комитетке мен барған жоқпын: басшылармен қатысымыз соншалықты емес еді, оның үстіне, олар қандай көмек көрсете алсын».

Н.Ә.Назарбаевтың келуімен Орталық комитеттің көзқарасы күрт өзгеріп сала берді, ол өзі сайланған бес күннен кейін-ақ, 1989 жылғы 27 маусымда шығармашылық және ғылыми зиялы қауым өкілдерімен кездесіп, мән-жайды түсіндіре отырып былай деді: «Ең қат­­ты ойландыратын мәселелердің бірі – Қазақстандағы экологиялық жағ­дай, – деді ол. – Осында қатысып отыр­ған­дар­дың кейбірі «Невада» қозға­лы­сына республикалық деңгейде қолдау көрсетіле ме деп сұрады.

Көрсетіледі, бұл туралы баспасөзде жарияланды да. Семей облысындағы полигон жөніндегі мәселе күрделі нәрсе. Біз «Невада» қозғалысын қолдаймыз әрі оның мақсаты ізгі деп есептейміз. Бүгінгі таңда онда оң өзгерістер бар – Семей полигонында жарылыстар саны қысқарып, олардың күші азайтылуда, өңірдегі денсаулық сақтауды, барлық әлеуметтік инфрақұрылымды дамыту жөнінде шаралар қабылдануда. Бұл бағыттағы күш-жігерімізді міндетті түрде арттыра беретін боламыз».

Ол өз сөзінде тұрды, Мәскеуде КОКП Орталық комитетінің пленумында сөз сөйлеп, өз ойын анағұрлым үзілді-кесілді білдірді: «Қазақстанда тек әскери ведо­мостволардың өзі ғана миллиондаған гектарды шаруашылық айналымнан шығарды. Біздің аумақта, міне, 40 жыл бойы ядролық қаруды кең ауқымда сынау жүріп жатыр. Жұртшылықтың оны жабу туралы талаптары еленбей келеді. Қарқынды уран өндірудің тигізетін зардаптарын халық білмейді. Әрине, мұның бәрі, тұтастай алғанда, ел мүддесін қорғау үшін қажетті, бірақ бұл қажеттілікті адамдарға түсіндіру, соған байланысты жоғалтқандарының орнына өтемақы төлеу керек қой. Алайда, бұл тұрғыда ештеңе істеліп жатқан жоқ. Зорлық-зомбылықты шешімдер қабылдай салатын шімірікпестік халықтың ұлттық сезіміне кірбің түсірмеуі мүмкін емес».

Соңынан, тәуелсіз Қазақстанның Тұңғыш Президентінің алғашқы жар­лықтарының бірі Н.Ә.Назарбаев 1991 жылғы 29 тамызда қол қойған «Семей полигонын жабу туралы» Жарлық болды. Бүгінде ол баршаға мәлім тарихи фактіге және біздің ұлттық мақтанышымыздың мәніне айналды. Алайда, ондай қадамға батыл бару жеке бастың зор ерік-жігерін танытса керек.

Нұрсұлтан Назарбаев, сондай-ақ, кеңестік Қазақстанның барлық басшы­лары­ның арасындағы коммунистік идео­логияның дінге дәстүрлі дұшпандық-кем­сітушілік қатынасын әшкерелей отырып, оған жаңа көзқарас қалыптастырып, қоғам өмірінде діни таным мен клери­калық институттарды күшейтіп, нығай­тушы және кеңейту процесін өріс­тетуші алғашқы басшы болды. Осы мақсатта 1989 жылдың 25 қыркүйегінде ол діни қайраткерлердің үлкен тобымен кездесті, олардың қатарында Қазақстан мұсылмандарының қазиы Р.Нысанбайұлы, Орыс православие шіркеуі Алматы және Қазақстанның епископы Евсевий, Евангелие христиан-баптистері бүкілодақтық кеңесінің Қазақстан бойынша аға пресвитері В.В.Горелов, Жетінші күн адвентистері шіркеуінің республика бойынша аға уағыздаушысы И.М. Вельгоша және тағы басқалар болды. Сындарлы да өзара сенімді әңгімелесу барысында ол діндарлардың өтініштері мен ұсыныстарына оң жауап беріп, өз кезегінде олардан да жалпыадамзаттық моральдық-имандылық бастауларын тарату мен сақтауға, мейірімділік танытуға көңіл бөлуді, әсіресе, ана мен баланы қорғау, мүгедектер мен жасы ұлғайғандарға көмек көрсету үшін қайырымдылыққа барынша күш-жігер жұмсауды сұрады. «Мемлекет пен діндер арасында туындайтын мәселелерді Конституцияға сәйкес жер-жерде іс жүзінде шешу керектігін» баса айта отырып, Нұрсұлтан Әбішұлы осындай кездесулерді жүйелі түрде өткізуді ұсынды.

КСРО-да ондаған жылдар бойы жүргізіліп келген атеистік саясаттың салдары діни рәсімдердің жарымжан күйге түсуіне әкеліп соққан болатын. Діндарлар өз мінәжаттарын жасырын орындауға мәжбүр етілді. Діни сананы жойдасыз келемеждеуге, дінге сенушілерді кемсітушілік пен дін қызметшілерін қудалаушылыққа жол берілді. Қазақстанның жаңа басшысының осының бәріне тоқтау салған саясаты мен ұстанымын жұртшылықтың қандай алғыспен, қолдаумен қарсы алғаны айтпаса да түсінікті шығар.

Сол кезде Рим Папасының Қазақ­станға сапармен келетінін, ал республиканың адамзат тарихында бұрын-соңды болмаған әлемдік діндер съезін өткізудің бастамашысы әрі жұмыс орнына айналатынын болжап білу мүмкін бе еді?.. Бірақ, өзіміз көріп отырғандай, рухани қайта жаңғыру саясаты, конституциялық кепілдіктерде көрсетілген сенім бостандығы, плюрализм мен толеранттық, көнелерін пайдалануға қайта енгізіп қана қоймай, жаңа ғибадатханалар тұрғызу, қазіргі заманғы жаһандық проблемаларды шешу үшін сындарлы конфессияаралық үндесуді жолға қою – мұның барлығының түп-тамыры сонау 1989 жылдың еншісінде жатыр.

Алайда, бұл тек істің басталуы ғана болатын. Алдағы толық еркіндік пен тәуелсіздік үшін күрес сапарында оны әлі де талай тар жол, тайғақ кешу күтіп тұр еді…

* * *

Адам уақытты таңдамайды, ол тек уақытпен бірге тыныстайды. Алайда, Нұрсұлтан Назарбаевтың бүкіл сая­си өмірбаяны белгілі дәрежеде бұл нақылды жоққа шығарумен келеді. Өйткені, мемлекеттік қайраткер ретінде ол өзіне берілген жағдаяттар жүйесінің ауқымымен шектеліп қалмай, тағдырдың жазғанына сеніп, соның ырқына енжар ілесіп кете бермеді. Керісінше, ол қалыптасқан жағдайға көнбей, бұлқыныс танытып, болмысты өзі белсене қалыптастыра отырып, аса қолайсыз жағдайда және іс жүзінде тақыр жерде жаңа мемлекет орнатумен қатар, рес­публиканы әлемдік қауымдастықтың толыққанды әрі беделді мүшесі деңгейіне көтере алды.

Ал сол 1989 жылы бұл түсімізге де кірмеп еді, ал бүгінде ол біздің күнделікті өміріміздің бөлінбес бөлшегіне айналды.

Бұл жеңіс те қазақстандықтардың елдің Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың төңірегіне топтасып, мұқият екшеп салған стратегиялық бағытынсыз мүмкін болмас еді. Бұл жөнінде Елбасының бірде былай дегені бар: «Осы жылдардың бәрінде маған көрсетіліп келе жатқан бүкілхалықтық қолдау – мен үшін үлкен марапат. Ең қиын уақыттарда маған осы жігер берді және беріп те келеді… Мен мынаны ғана берік сеніммен айта аламын: денсаулығым мен күшім барда Отаным мен Қазақстан халқының игілігіне қызмет ете беремін!».

(«Егемен Қазақстан», №121 (28345). 21 маусым, сенбі, 2014 жыл)