Жүрегің тастан ба еді, мұздан ба еді,
Әлде менен жақын бір қыз бар ма еді.
Көңілімді суыттың үнсіз қалып,
Мен де айналсам жұмбаққа қызғанба енді.
Қызғанба енді өзгемен билесем де,
Шақыра ғой өзгені биге сен де.
Мен жүрейін жанында жат біреудің
Өлең оқып берейін сүймесем де…
Біз өскен ортада бой жеткен қыздардың көбі осы өлеңді жатқа оқушы еді. Бала көңіл біздің өзімізге арудың өкпе назы тұнған бұл шумақтар сөз иесінің соншалық жан нәзіктігін сезіндіретін. Ақ адал махаббат, риясыз сезім иесін өкпелеткен адамның әбес қылығы бізді де өкіндіруші еді. Нәп-нәзік гүлді күлдірген, күнді көлегейлеген, жайқалып ашылған гүлдің ауыр мұң арқалап, солуына себеп болған әлдекімге жек көрініш тудырғаны да рас еді…
* * *
Өлең – біреуге бақ, біреуге сор. Талай ақын жан-жүрегін ақтарып, бойындағы өлең тасқынына ерік берем деп, қату қабақтарға тап болған. Пыр еткен сезім құстарын қалт жібермей жыр құсына айналдырам деп, тіпті дос-жаран, жан жарынан да түсіністік таппағандар қаншама!
Өйткені, өлең адамға сыр бүгерлік мүмкіндік бермейді. Қу сөз адамның ақымақтығын да, даналығын да, ұшқары ойларын да, тереңнен түйгендерін де, сүйдіргенін де, күйдіргенін де, қуанғанын да, мұңайғанын да жайып салады. Сондықтан да, өлең — Абай айтқандай өсекші. Өсекші болғандықтан да, ол — ақынның бағы мен соры.
Ал, белгілі ақын, өлеңдері нәзік лиризмге толы Күләш Ахметова үшін ол — бақ. Өйткені, ақынды жан жары ақын Қайырбек Асановпен тілдестірген де, үндестірген де, өмірді бір кештірген де сол өлең.
* * *
Бірде қаламыздағы Назарбаев университетінде Күләш Ахметовамен кездесу өтетін болып, оған газет редакциясынан біз жіберілгенбіз. Аты аңызға айналған ақын апаны көру, әрине, үлкен бақыт. Әріптесім Серікгүл Сұлтанқажы екеуміз алып-ұшып аэропорттың жолын бетке алдық.
Осы алғаш танысқан сәтте ақынға өзіміздің сұхбат алғымыз келетінін айтқанбыз. Жүзінен нұр төгілген, жаны жайсаң Күләш апай реті келсе, сұхбат беруге келісім берді.
Бұл күндері Астанада Тараз қаласының мәдени күндері өтіп жатқан. Күләш Ахметова мен жұбайы ақын Қайырбек Асанов жамбылдық өнерпаздар тобының ақсақалдары ретінде көпшілікті бастап келген.
Сонымен араға күн салып, ақынға телефон шалдық. Сұрақтардың жөнімен танысқан соң қолы қалт еткенде өзі хабарласатынын айтып сендірді.
Астанаға бар болғаны үш-ақ күнге келген Ахметованың кісіден босай қоймасы анық. Біраз жылдан бері денсаулығы сыр беріп, қоғамның қым-қуыт тіршілігінен сырт қалып жүрген ақынды бір көрсем деп, іздеп барып жатқандар аз емес-тін. Оның сыртында бұл сапардағы бағдарламасы мәдени іс-шараларға, кездесулерге толы…
Жырларының бірінде:
Азаматқа серік болған әйелдің,
Дүниеге көрік болған әйелдің,
Толғақ қысып, бала туған әйелдің,
Бейнет үшін жаратылған әйелдің
Оған қоса қалам ұстап қолына,
Илхам кешіп ықтиярлы кеңесте
Жыр жазғаны бір ғаламат емес пе? – деп жазған ақынмен, кезінде Қадір Мырзәлінің өзі «ғаламат! ғаламат!» деп, қолдаған, сүйсінген, ілтипат бірдірген ақынмен газет оқырмандары үшін кездесіп, сұхбат алуға біз, әрине, мұқтаж едік. Көп көріне бермейтіндіктен де, онымен әңгіме жүргізіп, «сөйлесіп» қалуға әйтеуір бізде құлшыныс күшті. Сондықтан, минут санай бастадық. Өзі хабарласатын уақытты тағатсыздана күттік.
Шынында да, өзі айтпақшы, «әйелдің басы орнына кішірейген жер шарын орнатып ап жүрген» ақын, ақын әлемі бізді ынтықтырып, магниттей тарта түскен еді. Бала күнімізден әртүрлі өлеңдерінің әртүрлі шумақтары көңіліміздің бір-бір түкпірінде жатталып қалған адаммен тағы кездесу кәдімгі арманға айналды. Тағы да ақын кітаптарын ақтара бастадық. Не деген нәзіктік, не деген лиризм деп елжіредік іштей.
Бұл «әлемдегі» әрбір өлең бір бір этюд, картина сияқты. Егер Ахметованың қолына берілген қалам сиямен емес, бояумен жазылатын қылқалам болса, онда мына шығармалар жиынтығы кіргенге шыққысыз сурет галлереясы болар ма еді, кім білсін?!
Расында да, әр өлеңі өмірдің әртүрлі кезеңдерін бейнелеген бір-бір картина дерлік!
Соншалық мөлдір, сондай нәзік, сондай кірпияз… Қазақтың маңдайына біткен абыз Әбіш Кекілбаев ақынның елу жылдығында, сонау 1996 жылы: «Күләштің жыры жүрегіңе сондай жылы, сондай жақын… Күннің нұрындай, гүлдің әріндей, нанның дәміндей, сүттің өңіндей, бөбектің иісіндей емірентпей, тебірентпей қоймас, кінә тақсақ, кие айтатындай пәк жыр» дегенді де тегін айтпаса керек.
Тағы бір жолында: «Ол ананың пейіліндей дарқан, ғашықтың жүрегіндей отты, сәбидің еңбегіндей нәзік, қарындастың көз жасындай мөлдір» демей ме Әбіш ағасы ақын жыры туралы…
Осындай тәтті мұңға оранған өлеңдердің әсерінен арыла алмай отырғанда телефон шылдырлап қоя берді.
– Мен денсаулығым болмай, кездесулерден қалып қойдым. Қазір екі сағаттай уақытым бар, келе ғой. «Думан» қонақүйіндемін, – деді Күләш апа.
– Қазір шығам. 15 минөтте жетем, бұйыртса, – деп ұша жөнелдім мен де…
Бұл күні өткендегідей емес, Қайырбек аға бізді оңаша қалдырды.
Күләш апаның да әңгімесінен ерекше шынайылық сезіндім мен.
Әңгіме ауаны әйел болмысы мен ақын болмысы, әйелге артылған жүк пен ақынға артылған аманат төңірегіне ауғанда:
– «Ақын әйел» деген өлеңiңiзде ақындықтың өзi әйел адам үшiн «ерек сынақ» екенiн жазыпсыз… Өзiңiз сол сынақтан қалай мүдiрмей өтiп келе жатырсыз? – деп сұрадым.
– Поэзия – өзiне селқос қарағанды ұнатпайтын өнер. Кез келген өнер адамының жан-тәнiмен өзiне берiлiп, соңына түсiп, iзденiп, жанкештiлiк танытқанын қалайды. Сондықтан, бұның қиын сынақ екенi рас. Өзiңiз ендi «осы қиын сынақтан қалай мүдiрмей өтiп келе жатырсыз?» деп отырсыз ғой, қалай мүдiрмей өтейiн?! Мүдiрiп қаламын. Зулап өтiп келе жатқан жоқпын. Ондай сынақтан өту оңай емес. Кей күндерi қанша илхам шабыт келiп тұрса да, өлеңiңдi жылатып, балаңды жұбатуға тура келуi мүмкiн. Аузыңа келiп тұрған өлеңдi тұншықтырып, қоя тұрып, басқа тiрлiкке мойын бұрып кетуiң мүмкiн. Кейде, тiптi, сондай бiр шабыт келiп, өлең жазайын деп отырғаныңда сау етiп, қазақтың қонағы келе қалады. Мұсылман әйелi болғаннан кейiн ер-азаматың бiр тапсырма бере қалады… Сондай қат-қабат жұмыстардың арасында жүрiп, өлеңге қолыңды соза бергенiңде кейде тұрмыстың тауқыметi басталып кетедi. Бiрақ, осы қайнаған тiршiлiктiң арасынан жол тауып, қызу тiрлiк үстiнде көңiлiңнiң түкпiрiндегi сәуленi сөндiрiп алмай, саңылау тауып, соны жарыққа шығару, көкейiңе оралған өлеңдi қағазға түсiру – шынында да, оңай шаруа емес.
Бiрақ, Алла тағала адамға өзi көтере алмайтындай сынақ бермейдi дейдi ғой. Бiз қанша көңiлiмiз алаңдап, отбасы, ошақ қасындағы мiндетiмiздi орындасақ та, тағдырдың талант деген сыйын бағалауға тиiспiз. Олай болса, мен де өлеңнiң ауыр байрағын көтерiп өтуге мiндеттiмiн деп ойлаймын, – деді ақын ағынан жарылып.
Ал:
– Отбасы, бала қамын бiрiншi кезекке қоямын деп отырсыз. «Ер азамат болғанымда бұдан жақсы жазар едiм-ау» деп, жарыққа келмей жадыдан өшiп жатқан өлеңдерiңiз үшiн өкiнетiн кездерiңiз болмай ма? – дегенімде:
– Рас, кейде сондай кездер де болады. «Ер адам болғанымда қазiр бұдан да көп жазып, жақсы дүниелер тудырған болатын едiм ғой» деп, кейде мұңайып қаламын. Өйткенi, ер адам отбасының бiтпейтiн күйбеңiнен азат қой! Бiрақ… «ер адам болсам, классик ақын болар ма едiм» деген, ол — пендеуи ой. Олай ойлау — күпiрлiк те. Сондықтан, әркiмнiң арқалаған жүгi, арманы мен мақсаты, бақыты да өзiне шақ болуы керек деп ойлаймын, – деп жауап берді…
Осыншалық жаны нәзiк, қамқорлыққа, күтiмге мұқтаж адамның қоғамдық ортадағы күрескерлiгi туралы сұрағанымда:
– Көп адамдар маған нәзiксiң ғой деп жатады. Бiрақ, бұл қоғамда көздеген мақсатыңа жетуге, алға ұмтылуға кедергi болатын нәрсе емес. Өзiмдi iшкi рухы мықты адаммын ғой деп ойлаймын. Атақ-абыройға, өзгелердiң көзқарасы мен пiкiрiне тәуелдi адам емеспiн. Сондықтан ешқашан «менi бiреу бағаламай қойды ғой» немесе «бiреу озып кеттi» деп, ренжiп жатпаймын. Керiсiнше, «бiреудi түсiнбей қалдым ба, бағаламай қалдым ба» деп өзiме өзiм сынмен қараймын. Өзгелерден көп талап етпеймiн. Өзiме көп талап қоямын. Дәл бүгiнгi күннiң әрбiр сәтiн бағалай бiлсем, нығметтерiн сезiне бiлсем – мен үшiн сол үлкен жақсылық. Бұған менi ислам дiнi үйреттi. Осы тұрғыдан келгенде, мен өзiмдi нәзiк, әлсiз адаммын деп есептемеймiн. Нәзiк жаратылсам да, өз мақсатына жете алатын адаммын ғой деп ойлаймын, күпiрлiк болмасын! – деп жауап берді…
* * *
Ғалым ағамыз Амантай Шәріптің сөзімен айтқанда, «нәзіктігіне намысқойлығы, сезімталдығына сергектігі үйлескен» ақын болмысы бізді қайран қалдырды. Ақын ұстанымының дұрыстығын іштей мойындадық.
Біздің түйгеніміз, ақ түс кір шалғыш келеді. Бірақ сонда да көңілді, жан-жүректі кірден тазартып, мөлдіретіп сақтауға иман ғана көмекші болмақ.
Осы орайда Мәулана Жәлалладин Румидің: «Адамның болмысы – ішінде әртүрлі аңдар мекендейтін орманға ұқсас. Біздің бойымызда таза-лас, жаман-жақсы, имани-хайуани сияқты мыңдаған қасиеттер бар. Егер ішкі жан шаһарыңда қасқыр үстемдік ете бастаса, онда адамның қасқырға айналғаны» – дегені ойға оралады. Бұл жағына келгенде Күләш апа хал-қадірінше ішіндегі түлкісін тізгіндеп, аюын апанға қамап, басқа да жыртқыштарын шынжырлап, ішкі орманын жылы, жайлы орманға айналдыра білген адам сияқты…
* * *
Әңгімелесіп отырғанда нәзік жанына жақсылық ұялап, жүзін ұят нұрландырып тұрған Күләш апаның менің де көзіме ойлы жанарын қадап қойып отырғанын байқағанмын.
Әңгіме аяқталғанда:
– Сен де, байқаймын, нәзік адам сияқтысың. Өзіңді өзің күт! Мықты бол! – деді батасын да, апалық ақыл-кеңесін де білдіріп.
Уақыт жеткенде қоштасып, тұра бергем. Есікке беттегенім сол:
– Айналайын! – деп емірене дауыстады Күләш апам.
Жалт бұрылсам, соңымнан күлімсіреп қарап отыр.
Ол саусақтарын жұмырлап қолын сермей сөйледі:
– Күйрек болмайық! Күшті болайық!
P.S. Қонақүйден шығып, аялдаманы бетке алдым. О, тоба! Осындай да сезім болады екен! Мына кісі менің бұрыннан таныс туысым секілді! Жаным егізін тапқандай ма қалай?! Аузынан шығып жатқан әрбір сөз, әр жауабы маған өз ішімнен шығып тұрғандай, өз сұрағыма өзім жауап беріп отырғандай, соншалық жақын, соншалық жылы тигені несі!
Кім біледі… кейін, бәлкім, қартайғанда мен де осы кісідей болатын шығармын…
Қазақтың сайын даласындай кең Сарыарқа бойымен жүріп келе жаттым. Бірақ… жүріп емес, ұшып бара жатқандай едім…
Нәзира БАЙЫРБЕК
