1938-1951 жж. Қазақ КСР Халық комиссарлары кеңесінің (Министрлер кеңесінің) төрағасы Нұртас Оңдасынов көп жылдар бойы Жұмабай Шаяхметовпен иық тіресе жұмыс істеді. Бұл екі күшті тұлғаның мықты, жемісті, адал қарым-қатынасы болды. Шаяхметов-Оңдасынов тандемі соғыс жылдарында майдан мұқтаждарын қанағаттандыру, КСРО-ның батыс аумағынан көшірілген халықты және кәсіпорындарды қабылдау, депортацияланған халықтардың қоныстануы мен бейімделуі, сондай-ақ соғыстан кейінгі қиын жылдары халық шаруашылығын қалпына келтіру үшін жауапкершілік жүктелген кезде партия мен Үкіметтің айналасына ең дарынды, іске берілген адамдарды біріктіруге көмектесті. Бұл олардың еңбегі мен тарихи рөлі болды.
Шаяхметов Қонаевтың тағдырында үлкен рөл атқарды. ОК-нің кадрлық саясатына жетекшілік ете отырып, ол республикадағы және одан тыс жерлердегі болашағынан үміт күттіретін кадрларды мұқият қадағалап отырды. Осылайша Астрахан облысында кеңес және партия жұмысында алғашқы қадам жасаған – идеология жөніндегі ОК болашақ хатшысы Сужиков. Шаяхметов өзінің жұмыс істеген жылдарында Қонаевқа қамқор болып және оны ақылы, зиялылығы мен адамдармен жұмыс істеу қабілеті үшін өте жоғары бағалаған.
Шаяхметов кезінде И.Сталинді Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық институтын ашуға көндірді. Осы институттың қабырғасынан білім, ғылым және мәдениет саласының көптеген әйгілі әйел қайраткерлері шықты.
Сол кезде Шет тілдер институты, Дене шынықтыру институты, Мемлекеттік консерватория, Қарағанды тау-кен институты, Шымкент химия-технология институты, бірқатар педагогикалық техникумдар ашылды. Шаяхметовтің бастамасымен КСРО-ның жетекші жоғары оқу орындарына ұлттық кадрлар үшін квоталар бөлінді.
Шаяхметов білімді, ғылымды, ғалымдарды белсенді қолдады және Қазақ КСР Ғылым академиясының негізін қалаушылардың бірі болды. Оның бастамасымен Қаныш Сәтбаев 1941 ж. Алматы қаласына қызметке Қарсақпай мыс балқыту комбинатының геологиялық-барлау бөлімінің бас геологы қызметінен Геологиялық ғылымдар институтының директоры лауазымына ауыстырылды, ал 1943 жылдан бастап бір мезгілде КСРО Ғылым академиясы қазақ филиалының төрағасы болды.
Шаяхметов Қазақстанның индустриялық қуатын дамытуға үлкен үлес қосты. 1944 ж. ол Теміртау қара металлургия зауытының құрылысына бағытталған жастар тобын майданнан қайтарып алды. Еліміздің солтүстігі мен оңтүстігін қосатын Мойынты-Шу теміржолы пайдалануға берілді. Осы жылдар ішінде Өскемен ГЭС, Қаратау тау-кен химия зауыты, Жамбылда суперфосфат зауыты, Екібастұз көмір разрезі, Өскемен қорғасын-мырыш зауыты, Сас-Төбе және Қарағанды цемент зауыттары, Шымкент мақта-мата комбинаты, Алматы трикотаж фабрикасы және т. б. салынды.
Соғыс жылдарында Қазақстан майданның арсеналдары мен әскерді жабдықтау базаларының біріне айналды.
Соғыстан кейінгі бірінші бесжылдықта (1946-1950) ауыр жағдайларға қарамастан, егіншілік мәдениеті, механикаландыру деңгейі, астық және басқа да ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігі артты, мал басының өнімділігі бір мезгілде өсіп, мал шаруашылығында еңбекті қажетсінетін процестерді механикаландыру енгізілді. КСРО басшылығы Шаяхметовтің осы бағыттағы үлесін жоғары бағалады: оның барлық марапаттары ауыл шаруашылығы саласындағы жетістіктері үшін: Еңбек Қызыл Ту ордені (1939), Құрмет белгісі ордені (1942), үш Ленин ордені (1945, 1947, 1952). И.Сталин Шаяхметовті елдің адами, өндірістік және ауылшаруашылық әлеуетін дамытуға қосқан зор үлесі, адалдығы және өзіндік қасиеттері үшін «Шығыстың қыраны» деп атады. Көптеген жылдар бойы КСРО Министрлер кеңесі төрағасының орынбасары қызметін атқарған Булганин Сталиннен Шаяхметовті одақтық министр етіп тағайындауды сұрады, бірақ ол «әзірше оның орнын басатын адам жоқ, сондықтан Қазақстанды Шаяхметовсіз қалдырмаймын» деп жауап берді.
Соғыстан кейінгі жылдары қазақ әдебиетінің өкілдері мен өнер қайраткерлері одақтас республикаларға барып, Қазақстанды таныстырып, өздерінің үздік шығармаларымен таныстырды. 1949 ж. мамыр айында Мәскеуде өткен қазақ әдебиетінің онкүндігі үлкен оқиға болды, оның ашылуы П.Чайковский атындағы консерваторияның үлкен залында өтті.
Шаяхметов өзінің кіші отаны – Омбы облысын да ұмытқан жоқ. Арасында қазақ мектептеріне арналған оқу құралдарын, педагогтарды жіберіп отырды. Мұнда Қазақстаннан театр ұжымдары жиі келді. Облыс дүкендерінде қазақ музыкалық аспаптары сатылды.
2002 ж. 5 қыркүйекте «Жұмабай Шаяхметов: өмірі мен қызметі» атты ғылыми-практикалық конференцияның ашылуында Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрі Мұхтар Құл-Мұхаммед өзінің кіріспе сөзінде былай деді:
«Жұмабай Шаяхметовтің басты ерекшелігі – өз отандастарының тағдырына деген ықыласы, ол адамдармен қарым-қатынаста әрқашан қарапайым болып, барлық проблемаларды ішінен зерттеуге тырысты. Осы қасиеттердің арқасында ол өз қол астындағы және қарапайым адамдар арасында жоғары беделге ие болды».
Сол кезде болған партиялық идеология мен саяси ұстанымдардың қатаң шеңберіне қарамастан, Жұмабай Шаяхметов белгілі ғылым және мәдениет қайраткерлерін қорғауға батыл кіріскен. Тарихи шындықты салтанатты ету үшін бүгінде Әуезов пен Сәтбаевтың тағдырында Жұмабай Шаяхметовтің үлкен рөлі туралы айту қажет, оның арқасында олар 50-жылдардағы жаппай қуғын-сүргіннен аулақ болды. Шаяхметов туралы қызметтестері мен әріптестері өте жылы пікір білдірді. Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев өз естеліктерінде былай деп жазады: «Өзінің ізашарларына қарағанда, ол ұқыпты басшы және жақсы ұйымдастырушы болған. Оның басшылығымен соғыстан кейінгі жылдары Қазақстан экономикасы неғұрлым жоғары қарқын алды». Қазақстан компартиясының идеология бойынша Орталық комитетінің бұрынғы хатшысы, Жұмабай Шаяхметовті жекелей жақсы білетін Ілияс Омаров: «1940-1950 жж. Қазақстанда Шаяхметовтен басқа көрнекті қайраткер болған жоқ» деп айтты. Біздің мақсатымыз – біздің мемлекетіміздің тарихындағы ең қиын және қарама-қайшы кезеңдерде республиканы абыроймен басқарған адамның өмір тарихы мен әрекетін болашақ ұрпақ есінде қалдыру.
2002 ж. Ұлттық ғылым академиясының үлкен залында өткен, Ж.Шаяхметовтің туғанына 100 жыл толуына арналған ғылыми-практикалық конференция тұлғаның есімі бірнеше жылдарға дейін ұмытылып кеткеннен кейінгі алғашқы оқиға болды. Оған республика үкіметінің өкілдері, ғалымдар, қоғам қайраткерлері, соғыс және еңбек ардагерлері, Шаяхметовтің туыстары мен жақындары қатысты. 2002 ж. «Күрделі заманның қайсар қайраткері. Жұмабай Шаяхметов туралы естеліктер», 2008 ж. журналистика ардагері М.Аққозиннің «Вернуть из забвения» атты естеліктер жинағы жарық көрді.
2018 ж. 4 желтоқсанда Қазақстан Республикасы Президентінің мұрағаты мен Шоқан Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты ұйымдастырған «Кеңес тарихының персоналистикасы мәселелері: Жұмабай Шаяхметов» атты дөңгелек үстел өтті.
Шымкент Жұмабай Шаяхметовті алғашқы еске алған қала болды, онда оның мемлекеттік және партиялық мансабы аяқталды. Шымкент қалалық әкімдігінің 2010 жылғы 10 маусымдағы шешімімен, ардагерлер бастамасымен Шымкент қаласы көшелерінің біріне Ж.Шаяхметовтің есімі беріліп, естелік тақта орнатылды.
2019 ж. Омбы тарихи мұрағатында отбасы ұсынған құжаттар, кітаптар мен фотосуреттер негізінде Жұмабай Шаяхметовтің жеке қоры ашылды.
Ж.Шаяхметов туралы естеліктерді сақтауда М.Қозыбаев, Ш.Шөкин, Қ.Қайсенов, Т.Бигелдинов, К.Салықов, М.Аққозин, Н.Сансызбаев, Қ.Алдажұманов, Қ.Мұхаметқалиев, Ж.Балапанов, М.Мезгілбаев, Е.Зәңгіров, Г.Галкина және т. б. үлкен рөл атқарды.
Ж.Шаяхметов биліктің жоғары эшелондарында қызмет еткен жылдары республиканың қалыптасуына, оның адами және материалдық ресурстарын Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында фашизмге қарсы күреске жұмылдыруға, сондай-ақ индустриялық, аграрлық, ғылыми-техникалық және рухани әлеуетке, қазіргі тәуелсіз Қазақстанның іргетасын құруға және нығайтуға өз үлесін қосты.
Ринат ШАЯХМЕТОВ
