Серік ОСПАНОВ: Сөз арасы бөтен сөзбен былғанбасын

Талғамы биік әнші, репертуары кілең есті әндерден тұратын Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі Серік Оспанов кейінгі кезде өнер зерттеушілігімен де танылып жүр. Ілгеріректе «Сәкен Сейфуллиннің музыкалық мұрасы» кітабы мен «Сыр сандық» атты Сәкен әндерінің СD үнтаспасын шығарып, халқымыздың арда азаматының мұрасын бір жүйеге келтірді. Ақындық, әншілік, композиторлық өнерді бір бойына тоғыстырған Сегіз серінің өмірі мен шығармашылығына арнап еңбек жазып бітірді. Ұлтымыздың дәстүрлі ән өнері жайлы айтары бар өнерпазбен біз қазақ әндерінің тағдыр-талайы, оларды насихаттау мен зерттеу төңірегінде сұхбаттастық.

ДӘСТҮРЛІ ӘН ӨНЕРІ ЕШҚАШАН ӨШПЕЙДІ

– Серік аға, қазіргі заманда ән өнерінде неше түрлі ағымдар пайда болды. Соған сай тыңдарманның талғамы да өзгерді. Қазір жұрт Абай атамыз айтпақшы, есті әндерден гөрі есер әндерді көп тыңдайды. Әсіресе, жас-тар жағы қазақтың нағыз өзіндей әндерді тыңдаудан қалып бара жатқанын байқаймыз. Сіздің бозба­лалық шағыңызда да осыған ұқсас жағдай орын алған сияқты. Өткен ғасырдың алпысыншы-жетпісінші жылдары эстрада қазақтың төріне ұмтыла бастады. Бұл кезеңде «Дос-Мұқасан», «Қарагөз» сынды ан­самбль­дердің атағы дүр­кіреді. Бірақ сіз сол заман көшіне еріп кетпедіңіз. Эстраданы емес, ұлттық ән өнерін жаныңызға жа­қын тұтып, осы жолға түс­тіңіз. Содан жаман болмай, біршама биіктерді бағындырдыңыз. Соның сырын айтып бере аласыз ба?
– Адам жас болған соң еліктемей тұрмайды. Біз де өз заманымызда бар қазаққа әйгілі «Дос-Мұқасанға», өзіміздің Жезқазған өңіріндегі «Қарагөзге», Қарағандыдағы «Гәкку» ансамбліне елік­тедік, әрине. Солардың репертуа­рындағы әндерді алып, алақан­дай ауылымызда ансамбль құрғанымыз да бар. Бірақ, түптің түбіне келген кезде эстрада өнері мәңгілік емесін байқадық. Қазір жылт еткен керемет деген өнерпаздар арада төрт-бес жыл өткенде көмескіленіп жатады. Ал атадан балаға мирас болып келе жатқан дәстүрлі ән өнері ешқашан өшпейді. Менің дәстүрлі өнерге бет бұруыма бірден-бір себеп сол болды.
Екіншіден, кішкентайымда құйма құлақ болып өстім деп топшылаймын. Әжемнің баласы болдым да, оның әлдиін естідім. Анамыз айтқан бесік жыры да құлаққа сіңген болуы керек. Әжеміздің ертегісі де болашағымызға әсер етті деп ойлаймын. Ол кісі ертегі айтып жатқанда, теледидар жоқ заманда біз көз алдымызға сондағы кейіпкерлерді елестетіп отыратынбыз. Ертөстік туралы естісек, өзімізді сол батырдай сезінетінбіз. Сол заманда қазіргі ғылыми-техникалық прогрес-пен миымызды ауырлатқан жоқпыз. Саф таза атмосферада өстік. Сондықтан, қазіргі қаптаған адамға қажеті жоқ ақпараттан ада болдық.
Жүрсін Қосбұлақов деген нағашым да әнші болатын. Ауылдағы үйде тұратын бір құлақты кішкентай радиодан таңертеңнен кешке дейін «Шалқар» арнасы сөйлеп, әндерді беріп жататын. Менің әнші болуыма да осы арна мен нағашымның тигізген әсері мол. Жалпы, Қазақ радиосына айтар алғысым көп. Бірден-бір тәрбиенің көзі болып, ұлтымыздың туын көкте желбіретіп тұрған – осы радио. Сол кезде «Шалқарда» бір әдемі үрдіс болды. Шәмші Қалдаяқов, Кенжебек Күмісбеков, Еркеғали Рахмадиев, Әбілахат Еспаев сынды композиторлардың жаңадан шыққан әндерін радиодан беретін. Диктор әуелі мәтінін оқып, бір ауызын әнші орындайтын. Солай қайырмасы да оқылып, орындалатын. Сөйтіп, үш ауыз ән болса, оны үш рет айтқан кезде тыңдаушы жаттап алатын. Мен де жаттайтынмын.
Кешке нағашым үйге келгенде менен «емтихан» қабылдайды. Сонда радиодан қандай ән үйренгенімді сұрайтын. Сыдық Мұхамеджановтың «Тербеледі тың дала» әніне байланысты бір қызықты жайтты айтып берейін. Оны радиодан тыңдап алып, нағашым сұрағанда «Екі ғашық қол ұстасып келе жатыр оңаша» деген сөздердегі «екі ғашық» тіркесін «екі қасық» деп айтып берген екенмін. Онда төрт жасар баламын. Сол жастағы бала «ғашық» сөзінің мағынасын қайдан білсін, оған қасық жақындау ғой. Осылай нағашымның ішегін қатырып, күлдіргенмін. Бірақ, кішкентайымда естіген, жаттаған әндер санама сақталып қалды. Бірінші сыныпта оқып жүргенімде репертуарымда жиырма шақты ән болатын. Сөйтіп, кейіннен алған мамандығым инженер-құрылысшы болса да, өнер ауылынан табылдым.

АСТАНАҒА ҚОНЫС АУДАРУЫМА ЕЛБАСЫНЫҢ СӨЗІ ҚАМШЫ БОЛДЫ

– Аға, өнеріңізбен өрге жүздіңіз. Басқа-басқа Елбасымыз да салған әніңізді естіп, ұнатқан екен. Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі атағын алуыңызға да, Астанаға қо­ныс аударуыңызға да сол кісі себеп болыпты. Осының ­ өз аузыңыздан естісек.
– Жезқазғандағы Тайжан Қалмағамбетов атындағы филармонияда қызметте жүрген кезім. Елбасының Ұлытау өңіріне келген сапарында концерттік бағдарламамен алдынан шығатынбыз. Әнімді сонда естіп, ұнатқан болуы керек. Президенттің шығар­машылығыма да тигізген әсері бар. Иманжүсіптің әнінің төрт-бес шумағын ғана білетінмін. Ән шырқаған кезде анау-мынау әншіден кем айтпайтын Елбасының аузынан осы ән­нің толық нұсқасын естіп, үйре­ніп алдым. Жезқазған облы­сын басқарған Қажымұрат Нағмановтан менде атақ жоқ­тығын естіген Нұрсұлтан Әбіш­ұлы ұсыныс дайындатып, Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі атандым. Астанаға қоныс аударуыма да сол кісінің сөзі қамшы болды.
Елбасы Жезқазғанға бір келгенде «Серік, орыстанып кеткен Астананы қазақыландырайық, көштің басын елордаға қарай бұрғаның жөн. Жылына бір рет бас қалада ән-термелеріңмен концертіңді беріп тұрсаң, ана тілімізді өркендетуге, ұлттық дәстүрімізді жаңғыртуға бірден-бір себеп тудырасың» деген соң 2002 жылы Астанаға көшіп келдім.
– Астанада кезінде жұ­мыс істеген Халық шығар­машылығы орталығына же­текшілік еткен екенсіз. Қазір Алмас Алматов сынды ұлттық өнерімізде аты бар тұлғалар елордада дәстүрлі музыка театрын ашу керек деген ұсыныс айтып жүр. Бажайлап қарасақ, Халық шығармашылығы орталығы соның міндетін атқарған сияқты. Орталықтың жабы­луының себебін айта аласыз ба?
– Өкінішке қарай, сол кездегі заман ағымына, мәдениет саласын басқарған адамдардың түсініспеушілігіне байланысты орталық жабылды. Бізде санада қалыптасқан бір жағымсыз түсінік бар. Еуропада білім алған мәдени қызметкерлеріміз төл өнерімізді қажет етпейді. Әнші керек болса, Филипп Киркоров, Алла Пугачеваны шақырып аламыз дегенді саналарына ұялатып алған. Бұл – мәдениетімізге жат сана. Сол індет тәрізді жайылып, қазір ішімізді жегі құрттай жеп жатыр. Оның соңғы нүктесі Астанадағы Халық шығармашылығы орталығының тарауына барып тірелді. Орталық жұмыс істеген жылдары әнші, термешілердің, күйшілердің конкурсын жиі өткізіп тұратынбыз. Он екі жасқа дейінгі балалардың «Бозторғай» атты ән байқауын ұйымдастырып жүрдік. Орталық жабылған соң, соның бәрі тоқтады.

БІЗДІҢ КӨП ӘНДЕРІМІЗ СОТТАЛҒАН

– Қазір әншілер арасында халық әндерін немесе халық композиторларының әндерін эстрадаға салып орындаушылар көбейіп тұр. Осы үрдіске көзқарасыңыз қандай?
– Ақанның, Біржанның, Үкілі Ыбырайдың әндерін қазір эстрадалық нұсқада жастардың орындауында естіп жүрміз. Алайда жас әншілердің сауатсыздығына қарнымыз ашады. Соларды тыңдап, Гауһар Қаспақова сынды Әсеттің «Қысмет» әнін тамаша орындаса екен дейсің. Мәселен, «Жігіттер» тобы «Балқадиша» әніне әуелгіде жоқ сөздерді қосып, әннің берекесін кетірді. Газетке «Жігіттерге» қор болған «Балқадиша» тақырыбын қойып, мақала да берейін дегенмін. Бірақ, әншілердің сағын сындырмайын деп тоқтадым. Жалпы, қазақ әндерінің тағдыры ауыр болып келеді. Өткен ғасырдың отызыншы-қырқыншы жылдары біздің көп әндеріміз сотталған. Оны көп жастарымыз білмейді. Әндеріміздің көбісі «Алла», «Құдай» деп басталған. Мәселен, Ыбырай Алтынсариннің «Кел, балалар, оқылық» өлеңінің әлқиссасы «Бір Аллаға сыйынып» деп келеді. Кеңес заманында осы сөздер алынып тасталды. Жаяу Мұсаның «Сапар» атты әні де
«Әптиек басы Ясын-ды,
Қайғыға қайғы қосылды.
Артында қалған қос ботаң
«Апалап» кімге асылды? – деп келеді.
Естайдың «Қорлан» әні де «Бір қыз бар Маралдыда Қорлығайын, Құдайым берген екен күн мен айын» деп айтылу керек. Мұндағы «Құдайым» деген сөзді «Табиғат» сөзі­не өзгертіп жібердік. «Балқа­дишадағы»: «Күйеуің сексен бесте – шал Қадиша» деген жолдар да кейіннен қосылған. «Иманжүсіптің әніндегі» «Шө­бім болған закуска, суым – сыра» деген сөз де түпнұсқада жоқ. Иманжүсіп өмірінде татып алмаған адам.
Жалпы, жастардың халық ән­дерін, халық композиторлардың әндерін эстрадаға салып айтқанға қарсылығым жоқ. Мәселе, ән орындаудағы сапада болып тұр. Әншілер халықтың мұрасы болып саналатын ән сөздерін, әуенін бұзбаса екен деген тілегім бар. Бұл әндерді ешкім меншіктеп алған жоқ. Тек Абай айтпақшы, «сөз арасы бөтен сөзбен былған­басын».

РЭП – ҚАЗАҚТЫҢ ТЕРМЕСІ

– Көпшілік тыңдарманды Махамбеттің өлеңдерін әнге айналдырған «Алашұлы» тобы, «Тұран» деген этнотоп сүйсіндіріп жүр. Олар­дың өнеріне беретін бағаңыз қандай?
– Менің рэп стилінде айтылып жүрген қазақ тіліндегі әндерге қарным ашады. Мұны шетелде англо-американдықтар шығарды. Біздің ұғымымызға салсақ, бұл қазақтың термесі ғой. Өнерімізде бұрыннан бар дүние. Ал, шетелдіктер рэпті термемізден жасап алған. Рэп айтатындар­мен бір телебағдарламаға қатысқан едім. Солардың біріне Үкілі Ыбы­рай­дың «Қалдырған» әнінің:
«Жасымда болдым балдырған,
Талайды сөзден қандырған.
Бұл балдырған шағымда
Ғашық болып жандырған.
Айналайын халқымнан
Маңдайға шырақ жандырған
Өнеріңді бір көрсет деп
Халқым бір қалап алдырған» деген сөздерін келтіріп, «Рэп деген осы емес пе?» деп едім, ол: «Жоқ, мұндай рэп болмайды, оның сөзін өзім жазуым керек» дейді. Сөйтіп, рэп айтатындар шатып-бұтып талғамды бұзып болды.
– Өнерде кездесіп отырған келеңсіздіктерді айтып жатырсыз. Біздіңше, қазір қазақ өнерін зерттеу жағы кемшін болып тұр. Айтылған олқылықтар содан туындауда. Осыған сіздің алып-қосарыңыз бар ма?
– Бізде Ерлан Төлеутай сияқты жақсы өнер зерттеушілер бар. Бірақ олар сыңарезулетіп, көбінесе мәселені бір жақты зерттейді. «Қожаберген жырау дүниеде болмаған, Сегіз серіні де біреулер ойлап тапты» деген жаңсақ пікірлер содан туып отыр. Әр адам тақырыптың түбіне жетіп барып қорытынды шығару керек. Түсінемін, жаңылмайтын жақ, сүрінбейтін тұяқ болмайды. Бірақ әр нәрсенің ақиқатын айту – парыз.
Ілия Жақанов сынды білімдар зерттеушілер шалғайда жүріп қалғанын пайдаланып, қазір кім көрінген өнер жөнінде пікір айтатын боп жүр. Солардың көбісінің мұрнына өнердің иісі бармайды.

МӘДЕНИЕТ МЕНЕДЖЕРЛЕРІ КЕРЕК

– Аға, қазіргі жастарды дәстүрлі өнерге оралту үшін не істеуге болады?
– Жастар дәстүрлі өнерден мүлдем мақұрым қалды, ұлттық өнеріміз өшіп бара жатыр деп қазір айтуға болмайды. Өнерге баулитын Қазақ ұлттық өнер университеті сияқты іргелі білім беру ошақтары бар. Аймақтарды айтсақ, Қарағандыда Тәттімбет атындағы колледж, Жезқазғанда да саз колледжі жұмыс істеп тұр. Соларда жұмыс істейтін оқытушылармен сөйлесіп отырамын. Олар «конкурс жаман емес, бір орынға он адамдан келді» деп қуанып отырады. Ән бәйгелеріне де қазір автокөлік тігетін жағдайға кеп қалдық. Қомақты қаржылай жүлделер тағайындалып отыр. Әншілерге атақ алып беру мәселесі жолға қойылуда.
– Жастарды өнерге баулитын оқу орындары жайлы айтып жатырсыз. Меніңше, оқу орнын бітірген белгілі бір өнерпаздың жұмысқа тұрып, өмір сүруге жететіндей, отбасын асырайтындай нәпақа табуы қиын. Осыған сіз не дейсіз?
– Мен Ұлытауға жиі барып тұрамын. Ол алыстау аудан ғой, сонда маман жетіспей тұрғанын көремін. Ауылдағы мәдениет үйінде көркемдік жетекші, оркестрдің жетекшісі, домбырашы, баяншы жоқ. Мемлекет «Дипломмен ауылға» деген жақсы бағдарлама шығарды ғой, өнерпаз жастар сол бағдарламаға ілігіп, ауылға барса екен дейсің. Бұл бағдарлама арқылы орталық жылу жүйесіне қосылған, суы келіп тұрған жақсы жер үй алады. Ол үйдің ауласында бақша егетін жері бар, мал қорасына дейін салынған. Ондай жерге өзімізді жіберсе, қуана-қуана барар едік. Бірақ, жасымыз өтіп кетіп тұр. Қазір артта қалып отырған ештеңе жоқ, үйіне интернет қосқызып алсаң, ағайын-туысымен күнде бай­ланысқа шығып отыруға болады.
Бір айтатын жайт, бізде қазір мәдениет менеджерлері, дұрыс дыбыс операторлары, жарық түсірушілер жоқ. Осы мамандықтарға оқытуымыз керек. Мәдениет үйінің директоры, көркемдік жетекшісі сияқты іскер ұйымдастырушыларды шығаруымыз қажет.
– Аға, бізде «Мәдениет туралы» заң бар ғой. Оған көңіліңіз тола ма?
– Заңды қайта қарап, айтылған түйткілдер түйінін тарқатып, жүйелендірсе деген тілегім бар. Әсіресе, ретке келтіріп, мемлекет қорғауына алатын тарихи-мәдени ескерткіштер жеткілікті. Әйтпесе, Абылайхан «Сегіз биім, сегіз бидің ішінде семіз биім» деп мақтаған Байдалы бидің басында неге ескерткіш жоқ? Атақты күйші Сайдалы Сары Тоқаның басында неге белгі көрінбейді? Қырық жыл болыс болған, жақсылардың соңы Телғозының Шоңының зираты неге құлап жатыр? Осы айтылғандардың бәрін мемлекеттің тарихи-мәдени мұралар қатарына енгізу керек. Елімізде туризм дамымаған дейміз. Тұлғалар жатқан жерлерді көркейтсек, ел сол жерлерге қарай ағылмай ма? «Аққу», «Гәкку» сынды күмәнді топтарға әртүрлі желеумен ақша таптырғанша, мемлекет істі қолға алмай ма?

ӘР КОМПОЗИТОРДЫҢ БІР АРМАНЫ БАР

– Ерлан Төлеутай дәстүрлі ән өнері туралы жеке заң керек деген пікірді айтты. Сіз оған қосыласыз ба?
– Бір білетінім, «Қазақтың дәстүрлі ән өнерін қорлауға болмайды» дегенді заңмен бекіту керек. Бұл бекітілсе, эстрада әншілері халық әндері мен халық композиторлардың әндерін орындаудан аяқ тартушы еді. Әйтпесе, «Тап-тамаша ән еді, пұшық келіп қор қолды» деген сөздегідей боп тұр қазір.
– Ілия Жақановтың «Қазақ­тың классикалық әні енді тумайды» деп айтқаны бар. Бұл жөнінен сіз не айтасыз?
– Бұған қосыла қоймаймын. Бұл мүмкін емес. Әр компо­зитордың бір арманы бар. Мәселен, Шәмші Қалдаяқов көзі тірісінде «Естайдың «Қорланы» секілді бір ән жаза алмадым» деген арманын айтқан. Сол сияқты әр сазгер осылай армандайды. Меніңше, әнді заман тудырады. Жақсы-жақсы әндер туатын заман да келер.
– Қазіргі қазақ компози­тор­ла­рының өнеріне қалай қарайсыз?
– Алтынбек Қоразбаевтан бастасақ, бұл ағамыз – жан-жақты жақсы композитор. Бірақ үш-төрт әнінен кейін әндерін тыңдағың келмейді. Әндерінің бәрі бір сарындас болып кетеді. Кейінгі композиторлардың көбісі сондай. Марат Омаровтың әндері де бір-біріне ұқсайды. Қазіргі сазгерлер жұмыртқа басатын тауық тәрізді әндерінің санына қарайды. Жүз-жүз елу ән шығардым деп мақтанады. Мәселе, ол әндердің санында емес, сапасында ғой. Екі-үш-ақ әнімен тарихта қалуға болады. Өзі «көп шыққан дүниеде сапа» болмайды. Бұл – бұрыннан белгілі қағида. Шынын айту керек, оқыған композиторлардан гөрі оқымаған композиторлардың өнері басым. Ол да дәстүрлі өнеріміздің мәңгілік екенін айғақтайды. Мысалы, ұлттың уызына жарыған Мұратхан Егінбаевтің, Кәкімбек Салықовтың, Айтуған Салықовтың, Жағыпар Әлім­ха­новтың, Тұрсынғазы Рахымов­тың, Қонысбай Әбілевтің әндері қандай! Жезқазғанда өмір сүріп, дүниеден ерте озып кеткен, «Ана туралы баллада», «Жезкиік», «Неге солай» сынды ғажап әндерді жазған Жақсыгелді Сейілов­тің осы әндері әлемді шарлап кетті. Солардың насихаты кемшін соғып жатыр. Соларды насихаттай білуіміз керек.
– Тұрсын Шапайдың әндеріне көзқарасыңыз қандай?
– Тұрсынжан басында тамаша мәнді, мағыналы әндерді жазды. «Дариға-дәурен» сияқты үш-төрт әні мықты еді, кейінгі әндері бірін-бірі қайталап кетті.
– Өзіңіз кезінде Ақмола қала­­сы­ның атынан «Жігер» ән байқауына қа­ты­сып, жүл­де­гер атан­ғансыз. Сол тәтті ес­те­лігіңізді жаңғыртып өтсе­ңіз.
– Сексенінші жылдары осын­дағы Құрылыс институтын бітіруіме шамалы уақыт қалып, диплом қорғауға төрт ай уақыт берілді. Дипломды екі айда жазып бітірдім де, ауылға қайтам деп отырғанда «Лениншіл жас» газетіне «Жігер» фес­тивалі туралы ақпарат шықты. Қолым бос болған соң оған барып қатыстым. Ақмола облысынан сегіз адам бардық. Ешқайсысы орынға іліккен жоқ, мен ғана лау­реат атандым. Негізі, маған облыс атынан жолдама берілмеген еді. Әйтеуір, жолым болды. Сонда «Лениншіл жасқа» «Жолдамасыз келіп, жүлде алды» деген мақала да шықты мен туралы.
– Мазмұнды әңгімеңізге рахмет, аға! Шығармашылық табыстарға кенеле беріңіз.

Сұхбаттасқан:
Аманғали ҚАЛЖАНОВ