الاش ارداقتىلارىن الاڭداتقان اشارشىلىق

حIح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان الىپ ايماقتى الىپ جاتقان قازاق ەلى تۇگەلدەي پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارىنا اينالدى دا, جەرگىلىكتى اكىمشىلىك ورىندارى ۇلتىمىزدىڭ ءتىلى مەن دىنىنە ءتيىستى, ەجەلدەن كەلە جاتقان ادەت-عۇرپىن, تۇرمىس-تىرشىلىك سالتىن كۇشتەپ وزگەرتۋگە باعىت ۇستادى. بۇرىن نەگىزىنەن كوشپەندى ءومىر سالتىنداعى حالىق ەرىكسىز وتىرىقشىلىققا باعىتتالىپ, ارتىق جەرلەر جاڭادان كوشىپ كەلۋشىلەر قورىنا ىعىستىرىلا باستادى. بۇل تولىپ جاتقان قايشىلىقتار تۋدىرىپ, جەرگىلىكتى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك ءومىرىن تومەندەتىپ, كۇردەلى قيىنشىلىقتارعا دۋشار ەتتى. ەڭ قيىنى, ارينە, حالىقتىڭ اشتىققا ۇشىراۋى بولاتىن.

راس, ۇلى دالا تابيعاتىنىڭ قاتالدىعى, قۋاڭشىلىقتان ەگىننىڭ ءونىم بەرمەۋى, ءتىپتى شىقپاي قالۋى, جايىلىمداردا ءشوپتىڭ بولماۋى, مالدىڭ جۇتقا ۇشىراۋى سياقتى وبەك­تيۆتى فاكتورلارعا داۋ جوق. الايدا وتارلىق ساياسات بۇل ­فاكتورلاردى كۇشەيتە, ارتتىرا ءتۇستى. حالىق جان-جاققا ۇدەرە كوشىپ, مىڭداعان ادام اشتىققا دۋشار بولدى. مۇنى الاشتىڭ العاشقى ارداقتىلارى دا ءبىلدى, بۇل تاقىرىپقا ارنايى قالام دا تارتتى.

قازاقتىڭ تۇڭعىش اعارتۋشىسى ءارى ۇلى عالىمى شوقان ءۋاليحانوۆ 1864 جىلعى 26 ناۋرىزدا ومبىدان باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ اتىنا جولداعان «قىرعىزداردىڭ قونىستارى جونىندە» اتتى رەسمي حاتىندا بۇرىن اتا-بابالار قىستا مالىن ايدايتىن ەرتىستىڭ سىرتىنا ەندى ورىس كازاكتارىنىڭ جىبەرمەيتىنى, سونىڭ سالدارىنان ءتورتۋىل بولىستارىنىڭ قازاقتارى مۇلدەم قىستاۋسىز قالعانى, ولاردىڭ قىسقى قولايسىز اۋا رايى مەن قالىڭ قاردان كوبىرەك زارداپ شەگەتىنى, سودان وسىنداي شاراسىز جاعدايدان ولار ءوزىن اسىرايتىن ازىق تابۋ ءۇشىن باسقا وكرۋگتەرگە قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىرعانىن جازعان بولاتىن.

حالىقتىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان شارۋاشىلىق ومىرىنە بىردەن كۇشپەن وزگەرىس جاساۋعا بولمايدى, وتىرىقشىلىق تۇرمىس­تىڭ ارتىقشىلىعىنا حالىقتىڭ كوزىن جەتكىزە وتىرىپ, بىرتە-بىرتە اكەلگەن ءجون دەپ ساناعان تاماشا كاسىبي پەداگوگ ىبىراي التىنسارين «قازاق دالاسىنداعى اشتىق تۋرالى» اتتى ماقالاسىندا بىلاي دەپ جازدى: «شىنىندا دا, دالا ادامدارىنىڭ حالىقتىق ءومىرىن جاساندى تۇردە توڭكەرۋگە كىرىسپەس بۇرىن بۇل حالىقتى, ونىڭ ءومىرىن تانىپ ءبىلۋ الدەقايدا اقىلدىراق بولار ەدى. قاتەرلى قاتەلىك جاساماۋ ءۇشىن بۇل حالىقتا اگرارلىق مادەني دامۋدىڭ نىشاندارى بار ما ەكەن, وتىرىقشى ۇستەم حالىقپەن اراداعى تىكەلەي قاتىناستان قانشالىقتى اسەر الا الادى ەكەن, بۇل حالىق قورشاعان تابيعاتتىڭ قانداي جاعدايىندا ورنالاسقان جانە ت. ب. وسى سياقتىلاردى ءبىلىپ العان ءجون». ساياسي سەرگەك تە تۇعىر­لى تۇلعانىڭ پىكىرىنشە, تۇتاس ۇلتتىڭ تۇرمىسىن ىقتيارسىز وزگەرتۋ بۇل ۇلتتى, كەيدە ول قانداي قابىلەتتى بولعانىمەن, ەنجار ۇلتقا اينالدىرۋى مۇمكىن دەي وتىرىپ, بۇعان باشقۇرت حالقىن مىسالعا كەلتىرگەن ەدى.

وسىلاردى ايتا وتىرىپ, قازاق حالقىنىڭ باسىنا تۇسكەن, مەزگىل-مەزگىل قايتالانىپ وتىرعان اشارشىلىقتىڭ توركىنىن پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلىق ساياساتىنان باستالعانىنا تاعى دا دالەل كەلتىرگىمىز كەلەدى. بۇل, اسىرەسە, 1916 جىلعى تۇركىستانداعى كوتەرىلىستى باسۋشى جازالاۋشى وتريادتار مەن رەسەيدەن قونىس اۋدارعانداردىڭ ءارتۇرلى وزبىرلىعى قالجىراتقان حالىق 1917 جىلعى ەلدەگى ساياسي دۇربەلەڭدەردى تاعى دا ەرەكشە قايشىلىقتارمەن قارسى الدى. مۇنىڭ ۇستىنە كوپ ۇزاماي تاريح ساحناسىنا شىققان بولشەۆيكتەر قوعامدى ءبىر-بىرىنە قارسى ەكى تاپقا بولۋىمەن, كەدەيلەردى بايىتۋدىڭ ورنىنا, بايلاردىڭ دۇنيە-مۇلكىن تاركىلەۋى, رەكۆيزيتسيا, جەرگىلىكتى جاعدايمەن ساناسپاي جاپپاي ۇجىمداستىرۋ, ناتسيوناليزاتسيالاۋ, كامپەسكىلەۋ, ت. ب. ساياسي-الەۋمەتتىك ارەكەتتەرىمەن بۇرىن ونسىز دا قينالعان تاعدىردى اسقىندىرا ءتۇستى. ەڭ قيىنى – حالىق توز-توز بولىپ, ءالسىن-ءالسىن اشارشىلىققا ۇشىرادى. بۇل ماسەلەلەردى الاشتىڭ كەيىنگى تولقىن ارىستارى بىلمەدى ەمەس, جاقسى ءبىلدى, بىراق كوسىلىپ جازا المادى. دەگەنمەن مۇستافا شوقاي اشارشىلىق تاقىرىبىن 1917 جىلعى 8 قاراشاداعى «بىرلىك تۋى» گازەتىنىڭ №14 سانىنداعى «الاش ۇراندى قازاققا!» اتتى ماقالاسىندا كوتەرگەن بولاتىن. وندا قىتاي جەرىنە اۋعان 164 مىڭ قىرعىز-قازاقتىڭ سەكسەن ءۇش مىڭىنىڭ اشتىقتان, جالاڭاشتىقتان قىرىلعانىن جانە بۇل ماعلۇمات ءبىرىنشى شىلدەگە دەيىنگى ەكەنى جازىلعان ەدى.

تۇركىستانداعى قازان توڭكەرىسىنە ەڭبەگى سىڭگەن باسشىلارىنىڭ ءبىرى توبولين ­تۇرواك-ءنىڭ ءبىر وتىرىسىنداعى بىلاي دەيدى: «قىرعىزدار (قازاقتار), ماركسيستەر كوزقاراسى بويىنشا ەكونوميكالىق جاعىنان ءالسىز, سوندىقتان ولار ءبارىبىر ءولۋى كەرەك, سول سەبەپتى رەۆوليۋتسيا ءۇشىن قارجىنى اشارشىلىقپەن كۇرەسكە ەمەس, مايداندى قولداۋعا جۇمساعانىمىز ءتيىمدى»

كەڭەس وكىمەتى تۇركىستان مۇقتارياتىن قاندى قىرعىنعا ۇشىراتىپ, مۇستافا شوقاي ەلدەن كەتۋگە ءماجبۇر بولعانى بەلگىلى. 1919 جىلى تيفليسكە جەتىسىمەن بۇل تاقىرىپتى قايتا قولعا الدى. «ۆولنىي گورەتس» گازەتىنىڭ 1920 جىلعى 19, 26 شىلدە جانە 3 تامىز ايلارىنداعى ساندارىندا وزبەك تىلىنەن اۋدارىلىپ باسىلعان «سوۆەتتىك تۇركىستاندا» («ۆ سوۆەتسكوم تۋركەستانە») اتتى ماقالاسىندا م.شوقاي 1918 جىلى تاشكەنتكە كەلگەن قازاقتار قالا ورتاسىندا نان الا الماي, وعان تەك شەت ايماقتاردا عانا قول جەتكەنىن, ال ءبىر قالادان ەكىنشىگە كوشىپ كەلگەن وزبەكتەرگە مۇلدەم ازىق-تۇلىك كارتوچكاسى بەرىلمەگەنىن, «ونداعان, جۇزدەگەن مىڭ قازاقتار مەن سارتتار قىرىلىپ جاتقاندا» ورىنبور-تاشكەنت تەمىرجولى بويىندا جۇزدەگەن ۆاگون بيداي مەن ۇن ءىز-ءتۇزسىز جوعالاتىنىن جازعان ەدى.

1921 جىلى گرۋزيانى كەڭەس وكىمەتى باسىپ العاننان سوڭ, مۇستافا شوقاي تۇركياعا اۋىستى. وسىندا كەلگەن بويدا-اق ءتۇبى ءبىر تۇرىك حالقىن حاباردار ەتۋ ءۇشىن جازعان «قىرعىزدار (قازاقتار – ءا.ب.) سوۆەت وكىمەتىنىڭ قول استىندا» («كيرگيزى پود سوۆەتسكوي ۆلاستيۋ») دەگەن ماقالاسىندا تاپتىق كۇرەس پەن قالالىق ءوندىرىس پرولەتارياتىنىڭ ديكتاتۋراسىن قولداعان رەسەي بولشەۆيكتەرى تاپقا بولىنبەگەن قازاق قوعامىنىڭ تابيعي, تاريحي جانە تۇرمىستىق ەرەكشەلىكتەرىمەن ساناسپاي, قيراتۋشىلىق ءرول اتقاردى دەپ جازدى.

مۇستافا شوقاي تۇركيادا دا تۇراقتاي المادى. 1921 جىلدىڭ مامىر ايىندا فرانتسياعا جەتتى. پاريجدە ورنالاسقاننان سوڭ بۇرىننان جاقسى بىلەتىن وسىنداعى كەشەگى ۋاقىتشا ۇكىمەت باسشىلارى بولعان ا.ف.كەرەنسكي جانە پ.ن.ميليۋكوۆتىڭ «دني» جانە «پوسلەدنيە نوۆوستي» گازەتتەرىندە تۇركىستان حالقىنىڭ اشارشىلىق تاعدىرىنا قايتا ورالدى. وسى باسىلىمداردا 1926 جىلعا دەيىن ون شاقتى ماقالا جارىق كوردى. مۇنىڭ باستى سەبەبى كەڭەس وكىمەتىنىڭ ساياساتىنان تۋىنداعان ەلدەگى اشارشىلىقتىڭ جالعاسا تۇسكەنى بولدى.

1921 جىلعى 26 قاراشاداعى «پوسلەدنيە نوۆوستي» گازەتىنىڭ №495 سانىندا جارىق كورگەن «قىرعىزياداعى (قازاقتارداعى) اشارشىلىق» («گولود ۆ كيرگيزي» اتتى ماقالاسىندا مۇستافا شوقاي 1921 جىلعى قاراشانىڭ 16-سىندا بەرليندە شىعاتىن «نوۆىي مير» جۋرنالىنىڭ 244-سانىندا جارىق كورگەن ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ شاعىن ماقالاسى تۋرالى ءسوز بولادى. بۇل, م.شوقايدىڭ ويىنشا, كوشىرىلىپ باسىلعان ماتەريالدا قازاق جەرىندەگى اشارشىلىقتىڭ سەبەبىن جۇتپەن, 1920 جىلدىڭ قاتال قىسىمەن جانە بىرنەشە جىل قاتارىنان ءشوپ شىقپاۋ سياقتى تابيعي اپاتپەن تۇسىندىرىلگەن. ال مۇستافا شوقايدىڭ ءوزى 1918 جىلى بۇكىل جاز بويى جانە 1918-1919 جىلعى قىستا تورعاي, ورال جانە زاكاسپي وبلىستارىندا قازاقتاردىڭ ورتاسىندا بولىپ, كوزىمەن كورگەنىن ايتا كەلە, ماقالانىڭ 99 پايىزى سوۆەتتىك تسەنزۋرانىڭ جۇمىسى ەكەنىن اتاپ كورسەتىپ, اشتىقتىڭ قازاق اۋىلدارىنداعى نەگىزگى سەبەبى «قوعامداستىرۋ», تاركىلەۋ» مەن قازاق شارۋالارىنىڭ مالدارىن قىزىل ارميا­نىڭ پايداسىنا تارتىپ الۋ دەپ تۇسىندىرەدى. قورىتىندىدا احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ءوزى تۋرالى بىلاي دەپ جازعان: «ول – ايگىلى قازاق جازۋشىلارىنىڭ ءبىرى. ول قانداي لاگەردى جاقتاسا دا, ءبىز, قازاق زيالىلارى, ونىڭ كوزقاراسىنىڭ ءمولدىر ەكەنىنە كۇمان كەلتىرمەيمىز». وسىلاي تەك اشارشىلىق تاقىرىبىن عانا ءسوز ەتىپ قويماي, سوناۋ فرانتسيادا ءجۇرىپ الاشتىڭ ايرىقشا ارداقتىسىنا دەگەن ءوزىنىڭ ەرەكشە ىقىلاسىن دا تانىتادى. 1919 جىلدىڭ 12 اقپانىندا تاشكەنتتە وتكەن جوعارعى رەۆوليۋتسيالىق سوۆەت پەن تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ واك وتىرىسىندا جاساعان بايانداماسىندا «اشارشىلىقپەن كۇرەس كوميسسيا­سىنىڭ» توراعاسى ت.رىسقۇلوۆ مۇسىلمان جۇرتشىلىعىنان اشتىققا ۇشىراعاندار ءبىر ميلليون, ال ەسەپكە الىنباعاندار بۇدان دا كوپ» دەپ مالىمدەگەن. 1923 جىلعى 31 ناۋرىزداعى «پوسلەدنيە نوۆوستي» گازەتىنىڭ №904 سانىندا جارىق كورگەن «تۇركىستانداعى اشتىق» («گولود ۆ تۋركەستانە») اتتى ماقالا 1921 جانە 1922 جىلدارى فەرعانا وبلىسىنداعى اشتىق تۋرالى حابارلار بەرە وتىرىپ, ونىڭ سەبەبىن ەگىن ەگەتىن جەرلەردىڭ ازايىپ كەتۋىمەن, مال باسىنىڭ كەمۋىمەن تۇسىندىرگەن. اشىققاندارعا رەسەي تاراپىنان ەش كومەك جوق. جەرگىلىكتى جەرلەردە مۇمكىندىگىنشە اسحانالار اشىلىپ, كومەك كورسەتىلۋدە. الايدا بۇل ماردىمسىز. ماقالا سوڭىندا ەگىستىك جەرلەردىڭ ەلەۋلى قىسقارۋى, ەگىننىڭ ەگىلمەي قالۋى, سۋ جۇيەلەرىنىڭ جارامسىزدىعى, مال باسىنىڭ كەمۋى, تۇقىمنىڭ جەتىسپەۋى, مۇنىڭ ۇستىنە وتە جوعارى سالىق, مىنە, مۇنىڭ بارلىعى كەلەر 1923 جىلى دا اشتىقتىڭ جالعاساتىنىن بايقاتادى دەگەن قورىتىندى جاسالعان. 1926 جىلدىڭ 19 قاڭتارىندا «دني» گازەتىندە باسىلعان «قىرعىزدارداعى اشتىق» («گولود ۋ كيرگيز») اتتى ماقالاسىندا مۇستافا شوقاي تاشكەنتتەن سىرداريا وبلىسىنىڭ اشارشىلىققا تاپ بولعانى تۋرالى قىسقاشا حابار العانىن مالىمدەي وتىرىپ, وبلىستا مۇنىڭ نىشانى 1925 جىلى بايقالعانىن جازادى. ەگىن ەگۋگە جارامدى جەردىڭ جەتىمسىزدىگى, سۋدىڭ كەمىستىگىنەن ءتيىستى ءونىمنىڭ بولماۋى تۋرالى شاعىمدار جاسالعانمەن, جاعدايدى بىلۋگە مىندەتتى مەملەكەتتىك ستاتيستيكالىق باسقارما سىرداريا وبلىسىندا استىق بىتىك, ءتىپتى ارتىق بولدى دەپ وتىرىك اقپارات بەرگەن. وسىنداي مالىمەتتەرگە سۇيەنگەن قازاقستان ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى گولوششەكين سىرداريا وبلىسى سەگىز ميلليون پۇت استىق بەرەدى دەسە, ال «ەڭبەكشى قازاق» گازەتى شىندىعىندا وسىنشا كولەمدەگى استىقتى سىرتتان اكەلۋ كەرەك بولىپ تۇر دەپ جازعان. وسىلاردىڭ بارلىعىن ايتا كەلە, مۇستافا شوقاي ەگىننىڭ بولماي قالۋىنا تولىقتاي كەڭەس وكىمەتى جاۋاپتى ەمەس شىعار, دەگەنمەن جۇرتشىلىق ەگىندى ۋاقىتىلى جيناپ الۋدى كۇنى بۇرىن وتىنگەندە, شارالار قولدانباۋىنا كىنالى دەپ تۇيىندەيدى.

كەڭەس وكىمەتىنىڭ ەكونوميكالىق ساياساتىن دا سىنعا الىپ, مۇستافا شوقاي مۇنىڭ ساياسي استارى تۇركىستاننىڭ تاۋەلسىز ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىندىگىن ءبىرجولا جويۋ ەكەنىن, ونى رەسەيدىڭ شيكىزات كوزىنە اينالدىرۋعا باعىتتالعانىن كورە ءبىلدى. ورتالىق ءۇشىن قاجەت ماقتانى زورلاپ ەككىزىپ وتىرعانىن ايتىپ, وزبەكستان مەن تۇركىستانداعى اشارشىلىقتىڭ ءماندى ءبىر سەبەبىن ءداندى داقىلدار ەگەتىن جەرلەردىڭ ماقتا ەگىسىنە بەرىلگەنىمەن تۇسىندىرەدى.

«اشارشىلىقپەن كۇرەس كوميسسيا­سىنىڭ» توراعاسى ت.رىسقۇلوۆ مۇسىلمان جۇرتشىلىعىنان اشتىققا ۇشىراعاندار ءبىر ميلليون, ال ەسەپكە الىنباعاندار بۇدان دا كوپ» دەپ مالىمدەگەن

مۇستافا شوقايدىڭ اشارشىلىق تۋرالى جازعان شىعارمالارىنىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ ماڭىزىمەن ەرەكشە ورىن الاتىن «تۇركىستانداعى سوۆەت وكىمەتىنىڭ اشارشىلىق ساياساتى» («تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ كۋا بولۋى») («گولودنايا پوليتيكا سوۆەتسكوي ۆلاستي ۆ تۋركەستانە» («سۆيدەتەلستۆو تۋرارا رىسكۋلوۆا») اتتى ەڭبەك. بىراق مۇنىڭ قاشان جازىلعانى بەلگىسىز. دەگەنمەن تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ «رەۆوليۋتسيا جانە تۇركىستاننىڭ تۇرعىن حالقى» («رەۆوليۋتسيا ي كورەننوە ناسەلەنيە تۋركەستانا») دەگەن ەڭبەگى تاشكەنتتە وزبەك مەملەكەتتىك باسپاسىنان 1925 جىلى جارىق كورگەننەن سوڭ كوپ ۇزاماي جازىلعان سياقتى. ويتكەنى مۇنداي ەڭبەكتى مۇستافا شوقاي – تابيعاتىندا كەيىنگە قويمايتىن قايراتكەر پۋبليتسيست. ماقالادا 1891 جىلى رەسەيدى وتە كۇشتى اشارشىلىق جايلاعانى, ورىس وكىمەتى ونىمەن كۇرەسۋگە دارمەنسىز بولعانى, سودان زوردان جەكە قوعامدىق ۇيىمدار اشارشىلىققا ۇشىراعاندارعا كومەك بەرۋىنە كەلىسەدى. مۇستافا شوقاي اتاپ كورسەتكەندەي, بارلىق ۋاقىتتا جانە بارلىق جۇيەدە ورىس ۇكىمەتى ورىس حالقىنىڭ زيالى قاۋىمىن حالىققا جاقىن جىبەرگىسى كەلمەدى. ينتەلليگەنتسيا ىشىندە دە اشارشىلىققا ۇشىراعان, كوپشىلىككە كومەك كورسەتۋگە قارسى شىققاندار بولدى دەيدى. ولار اشارشىلىقتى تۇركىستاندا كەڭەس وكىمەتىن ورناتۋدىڭ قۇرالى رەتىندە قارادى. استىق تا, ونى اكەلەتىن تەمىرجول دا, ارميا دا قولىندا بولعان سوۆەت وكىمەتى كوزگە كومەك كوميتەتتەرىن ۇيىمداستىرعان سياقتى بولعانمەن, شىندىعىندا, مۇسىلمان اشتارعا كومەككە كەدەرگىلەر كەلتىرىپ وتىرعان. بۇل مۇسىلمان قاۋىمىن جويۋ ءۇشىن جانە تۇركىستاندا ءوز ۇستەمدىگىن ورناتۋعا ونىڭ قارسى تۇرۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرۋ ءۇشىن جاسالعان. مۇستافا شوقاي وسىنداي رەسمي مالىمەتتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ, تۇركىستان مۇسىلماندارى اراسىندا اشارشىلىقتى سوۆەت وكىمەتىنىڭ ءوزى ۇيىمداستىردى دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى. مۇنداي تۇجىرىمداردى بولشەۆيكتەر تەرىسكە شىعارۋعا تىرىستى. الايدا مۇستافا شوقاي بۇعان مىناداي جاڭا مالىمەت ۇسىنادى. بۇرىنعى تۇركىستان سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى, سول كەزدە رسفسر حالىق كومميسسارياتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى تۇرار رىسقۇلوۆ 1918-1919 جىلداردا سويلەگەن سوزدەرى مەن باياندامالارىنىڭ باستى-باستىسىن ارنايى جيناق ەتىپ شىعارعان. وسى كىتاپتا جازىلعانداي, «تۇركىستانداعى قازان توڭكەرىسىنە ەڭبەگى سىڭگەن باسشىلارىنىڭ ءبىرى توبولين تۇرواك-ءنىڭ ءبىر وتىرىسىنداعى بىلاي دەيدى: «قىرعىزدار (قازاقتار), ماركسيستەر كوزقاراسى بويىنشا ەكونوميكالىق جاعىنان ءالسىز, سوندىقتان ولار ءبارىبىر ءولۋى كەرەك, سول سەبەپتى رەۆوليۋتسيا ءۇشىن قارجىنى اشارشىلىقپەن كۇرەسكە ەمەس, مايداندى قولداۋعا جۇمساعانىمىز ءتيىمدى». ماقالادا تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ جوعارعى رەۆوليۋتسيالىق كەڭەسكە – تۇرواك-نە ولكە حالقىنىڭ جارتىسى اش, بىراق كەڭەس وكىمەتىنىڭ جەرگىلىكتى ورگاندارى اشتىقپەن كۇرەسۋ ىسىنە جاناشىرلىقپەن قارامايدى, سول سەبەپتى اشتىقپەن كۇرەسۋ ءۇشىن حالىقتىڭ مۇلىكتى توپتارىنا سالىق سالۋ تۋرالى جارلىق جاريالاۋدى ۇسىنعانى ايتىلادى. الايدا تۇركىستانداعى كەڭەس وكىمەتىنىڭ جوعارى ورگاندارى بۇل ۇسىنىسقا جاناشىرلىق تانىتىپ, ءتيىستى قولداۋ كورسەتپەگەن. ءوزىنىڭ كوزىمەن كورگەندەردى جانە رىسقۇلوۆتىڭ سۇراق-جاۋاپتارىندا, تاعى باسقا كوتەرگەن ماسەلەلەردى تالداي وتىرىپ, مۇستافا شوقاي مىناداي قورىتىندى جاساعان: «1918-1922 جىلدارداعى اشارشىلىق سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ تۇركىستانداعى مۇسىلمان جۇرتشىلىعىمەن كۇرەستە الەۋمەتتىك وداقتاسى جانە قۇرالى بولدى».

سوناۋ فرانتسيادا تۇرسا دا, مۇستافا شوقايعا ولكە جاعدايىنان وتە مازاسىز جانە ۇرەيلى مالىمەتتەر, حالىققا اشتىق قاۋپىنىڭ ناقتى ءتونۋى تۋرالى ءتۇرلى دەرەك جەتىپ جاتتى. سونداي ماتەريالدىڭ ءبىر توبى «تۇركىستانعا اشارشىلىق ءتونىپ تۇر» («تۋركەستانۋ ۋگروجاەت گولود») اتتى ماقالاعا نەگىز بولعان. كەڭەستىك وزبەكستان, قازاقستان باسىلىمدارىنان الىنعان دەرەكتەر ارقىلى ءتونىپ كەلە جاتقان اشتىق اپاتىنىڭ اۋقىمى كورسەتىلەدى. وسىلاردى جازا وتىرىپ, اۆتور تەك ماسكەۋ بيلىگىنەن قۇتىلعاندا عانا تۇركىستان تۇرىكتەرى ءوز ەلىنىڭ قوجايىنى بولا الادى دەگەن پىكىر بىلدىرەدى. ال كەلەسى تۇسكەن مالىمەت بويىنشا اقمولا ۋەزى تۇگەل اشتىققا ۇشىراعان, اشىققاندار دالانى كەزىپ قولعا تۇسكەن مىسىق, يتتەردى جەۋگە ءماجبۇر بولعان. 1922 جىلدىڭ ناۋرىزىندا بەلگىلى قازاقتىڭ قوعام قايراتكەرلەرى (اتتارى اتالماعان) ورتالىق كەڭەس ۇكىمەتىنەن جاردەم ەتۋىن, «كومەك كوميتەتىن» قۇرۋعا رۇقسات بەرۋىن سۇراعان. وتىنىشتەرىنە جاۋاپ الا الماعاننان سوڭ, ولار اشىققاندارعا كومەك ۇيىمداستىراتىن جەرگىلىكتى كوميسسيالارمەن بىرلەسىپ, كومەك جيناۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوسادى. ال ۇكىمەت جاۋاپتىڭ ورنىنا رەسەيدەن شەتەلگە ەكسپورتقا استىق جىبەرىپ جاتادى. بۇل مالىمەتتەر 1924 جىلى 5 شىلدەدە «دني» گازەتىندە جارىق كورگەن «اشتىق» («گولود») دەگەن ماقالادا جازىلدى.

1924 جىلعى 5 شىلدەدە «دني» گازەتىندە جاريالانعان «ۇلتتىق ماسەلە زەرتحاناسى» («تۇركىستان تاجىريبەلەرىنەن») («ۆ لابوراتوري ناتسيونالنوگو ۆوپروسا» («يز تۋركەستانسكوگو وپىتوۆ») دەگەن ماقالادا بىردەن «كەڭەس ەكسپەريمەنتتەرىنىڭ» ناتيجەسىندە تۇركىستاندا 1917 جىلدىڭ 1 ماۋسىمىندا 8084700 ادام بولسا, 1922 جىلى بۇل كورسەتكىش 5029512-گە تومەندەگەنى كەلتىرىلگەن. بۇدان ءارى ماقالادا سوۆەتتىك ءباسپاسوزدىڭ ءوزى مۇسىلمانداردىڭ ولىمىنە (رەسمي اشتىققا كومەكتەسۋدەن باس تارتۋ, قاتىگەز قۋدالاۋ) كىنالى دەپ كورسەتكەندەر مۇلدەم جازاسىز قالدى نەمەسە تۇركىستان شەگىندە ءتيىمدى ورىنداردا ورنالاستى دەگەن مالىمەتتەردى زەرتحانانىڭ ءساتسىز «تاجىريبەلەرى» دەپ اتالعان.

مۇستافا شوقايدىڭ تۇركىستانداعى اشارشىلىق تۋرالى ماقالالارى ەۋروپاعا عانا ەمەس, باسقا شەتەلدەرگە دە بەلگىلى بولادى.

پاريجگە كەلگەن بويدا مۇستافا شوقايدىڭ قارقىندى پۋبلي­تسيستيكالق قىزمەتى, تۇركىستانداعى بولشەۆيكتەردىڭ وزبىر ساياساتىن بارىنشا سىناپ, شىنايى شىندىقتىڭ بەتپەردەسىن اشقان وسىنداي ماتەريالدارى كەڭەس كوسەمى ي.ستالينگە جەتىپ جاتتى. ايتپەسە ول 1925 جىلدىڭ 29 مامىرىندا ركپ (ب) قىرعىز (قازاق) ولكەلiك كوميتەتiنiڭ بيۋرو مۇشەلەرiنە «اق جول» گازەتىن قايتا قۇرۋ تۋرالى جولداعان حاتىندا «اقگۆارديا­شىلدار باسپاسوزىندە بەلگىسىز ەمەس» مۇستافا شوقاي تۋرالى بىلاي دەپ جازباس ەدى: «بiز وكiمەتتi, جاستاردى ساياسي جانە يدەولوگيا­لىق تاربيەلەۋدi پارتيادا جوق بۋرجۋازيالىق ينتەلليگەنتتەرگە تابىستاۋ ءۇشiن العانىمىز جوق. بۇل شايقاس تولىعىمەن جانە ەش قالدىقسىز كوممۋنيستەردiڭ پايداسىنا شەشiلۋi قاجەت. ولاي بولماعان جاعدايدا, قىرعىزستاندا (قازاقستاندا – اۆتور) شوقايشىلاردىڭ جەڭiسكە جەتۋi ابدەن مۇمكiن. ال بۇل قىرعىزستانداعى (قازاقستانداعى – ءا.ب.) كوممۋنيزم­نiڭ يدەولوگيالىق جانە ساياسي كۇيرەۋiمەن تەڭبە-تەڭ».

وسىنداي ماقساتتى ۇيىمداس­تىرىلعان, حالقىمىزدىڭ ميلليونداعان پەرزەنتىنىڭ عۇمىرىن جۇتقان, ولاردىڭ كەلەشەگىن دە قيعان, زارداپتارى حالىق جادىندا ماڭگىلىك قالعان اشارشىلىق – سوناۋ رەسەيدىڭ وتارلىق داۋىرىنەن باستاۋ العان, قوعام مۇشەلەرىن تاپقا ءبولىپ, ءبىرىن-بىرىنە قارسى قويعان سوۆەتتىك-توتاليتارلىق جۇيەنىڭ سيپاتىنان كۇشەيە تۇسكەن ­ساياسي-الەۋمەتتىك قۇبىلىس. سوندىقتان تۇركىستانداعى اشارشىلىق سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ 1930 جىلدارى جولدان تاۋىپ العان «دۇنيەسى» ەمەس, ونىڭ جەكە بيلىككە نەگىزدەلگەن ساياسي تابيعاتىنان تۋىنداعانىن ەسكەرۋ قاجەت. ال جەكە بيلىك ەشۋاقىتتا جاقسىلىققا جەتەلەي الماعان. بۇعان مەملەكەتتەر تاريحىنان سان مىسال كۋا بولا الادى.

ابدىجالەل باكىر,

ساياسي عىلىمدار دوكتورى, پروفەسسور