ابىلايدىڭ اتاسى «قانىشەر ابىلاي» تۋرالى اڭگىمە
ابىلايدىڭ اتاسى اۋەل باستا «ابىلاي-جولبارىس» اتانعان, ونىڭ «قانىشەر» اتانۋىنا, شەجىرە دەرەكتەرىنە قاراعاندا, قايىپ حاندى ءولتىرۋى سەبەپ بولعان. قايىپ تا ەسىم حاننىڭ تۇقىمى. ناسابى: ەسىم حان, ودان سىرداق سۇلتان, ودان قىسىراۋ-داتقى, ودان قايىپ حان. قايىپ حان ءاز تاۋكەنىڭ جانىندا ءجۇرىپ كوتەرىلگەن سۇلتانداردىڭ ءبىرى. 1715 جىلدىڭ جازىندا ءاز تاۋكە حان قايتىس بولعانى دەرەكتەردەن بەلگىلى. وسىدان كەيىن ۇلى حانعا اس بەرىلىپ, ەل اعالارى ەندى ۇلكەن حاندىققا قايىپتى دۇرىس كورەدى. 1715 جىلى رەسەيگە, تۇركياعا, بۇحارعا اتتانعان قازاق ەلشىلەرى قازاق ورداسىندا حان تاعىنا قايىپتىڭ وتىرعانىن راستايدى. قازاق مۇراگەرلىك ءتارتىبى بويىنشا بيلىك اعادان ىنىگە وتەدى. بىراق قايىپ وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتى ورىنداي المادى, بيلىك جۇيەسى السىرەدى. 1717 جىلى اياگوز وزەنى بويىندا قايىپ حان مەن ابىلقايىر سۇلتان وتىز مىڭ قولدى باستاپ بارىپ قالماقتان وڭباي جەڭىلدى. قايىپ تۇركىستانعا ەكى نوكەرىمەن قاشىپ كەلدى, ودان كەيىن قالماقتار داندەپ ارىس, بوگەن, شايان وزەندەرىنە دەيىن كەلىپ قازاقتى تاعى دا جاۋلادى. كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا حان بيلىگىن بوساتىپ العان قايىپ رەسەي كومەگىنە ارقا سۇيەنبەكشى بولادى. 1716 جىلى توبىل قالاسىنا كەلگەن قايىپ حاننىڭ ەلشىلەرى بايداۋلەت پەن بەكبولات ەگەر ورىس اسكەرلەرى قولداسا 30 مىڭ اسكەرمەن قالماقتى شابۋعا دايىن ەكەنىن جەتكىزەدى. مەنىڭ ويىمشا وسى كەزدەسۋدەن كەيىن تۇركىستانعا كەلگەن نيكيتا بەلوۋسوۆ ەلشىلىگى قايىپتى كومەكتىڭ بولاتىنىنا ۇمىتتەندىرگەن سياقتى. باسقاشا قايىپتىڭ 1717 جىلى قالماقتى جەتىسۋدان باستاپ شاپپاي, بالقاشتى اينالىپ بارىپ اياگوز تۇبىنەن ىزدەۋى تۇسنىكسىز بولىپ قالا بەرمەك.
ەكىنشىدەن, قالماقپەن سوعىستاعى جەڭىلىستەردەن كەيىن ەلدىڭ ءبىرازى قايىپتى تاستاپ تۇركىستاننان ارقاعا قاراي كوشەدى. بۇل دا قازاق داستۇرىندە بار. ەلمەن ساناسپاعان حانداردى تاستاپ كوشىپ كەتۋ بۇرىن دا بولعان, بىراق بۇل جولى قايىپ قازان گۋبەرناتورى پەتر سالتىكوۆقا «وت تاكوگو كالمىتسكوگو رازورەنيا وستالنىە ۋحودتسى پريجاليس ك ۆاشەمۋ ۆلادەنيۋ, ي وني بەدنىە ي ۋبوگيە ليۋدي…پوپادۋتسيا ك ۆام ۆ رۋكي, ي يح پريكاجيتە كازنيت سمەرتيۋ بەز وستاتكۋ…» دەپ جازادى. ارينە, بۇل حاتتاردىڭ مازمۇنى حان سارايىنداعى ادامدار ارقىلى قايىپقا نارازى توپقا بىردەن جەتكەنى انىق. وسىلايشا 1718 جىلى ابىلاي-جولبارىس ورتا ءجۇز باتىرلارىنىڭ قولداۋىمەن قايىپتى تۇركىستاندا ولتىرەدى دە «قانىشەر ابىلاي» اتانادى. ەكەۋىنىڭ اراسىندا باس ارازدىق بۇرىن بولماعان. 1717 جىلى تۇركىستانعا قازاننان كەلگەن ف.جيلين باستاعان ەلشىلىك ابىلاي سۇلتاننىڭ ۇستىنەن ارىز ايتادى. ەلشى ارىز جازعاندا «قارناق قالاسىندا قايىپ حاننىڭ ءىنىسى ابىلاي سۇلتان ءۇش مىلتىقتى وق دارىسىمەن الىپ قويدى» دەيدى. قارناق قالاشىعىندا تۇركىستانعا كەلگەن ەلشىلىكتەردىڭ ادامدارى ورنالاسادى. تۇركىستان مەن قارناق اراسى 25 شاقىرىمداي. قازاق ساياسي ومىرىندە ءوز حانىن ءولتىرۋ وتە سيرەك بولاتىن وقيعا, كوشىپ كەتۋ ت.ب. بولعان. سول سەبەپتى قانىشەر ابىلايعا سىرداق سۇلتاننان تارايتىن تورەلەر دە, سالقام جاڭگىردىڭ وزگە تۇقىمى دا ت.ب. نارازى بولادى. قازاق ورتاسىندا بۇدان ءارى قالۋ قاۋىپتى بولعاندىقتان قانىشەر ابىلاي ءوزىنىڭ جانىنداعى تولەڭگىتتەرىمەن, وتباسىن الىپ ۇرگەنىشكە حيۋا حاندىعىنا قاراي كەتەدى.
جولبارىس ابىلاي – ءحVىى ع.سوڭى مەن ءحVىىى ع. باسىندا قازاق حاندىعىنىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياسي ومىرىندە اجەپتەۋىر ورىن الاتىن سۇلتانداردىڭ ءبىرى. ونىڭ ناسابى جوشى تۇقىمىنان, ياعني قازاق حاندارى شىققان التىن وزەكپەن جالعاسادى. قازاق حاندىعىن قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى ورىس حان شوبەرەسى كىشى جانىبەكتىڭ توعىز ۇلى بولعان, سونىڭ ءبىرى جادىك. جادىكتىڭ ۇلى شىعايدان باستاپ قازاق حاندىعىنىڭ ۇلكەن حاندارى وسى جادىك تۇقىمىنان سايلانىپ وتىردى.
شىعايدان ەسىم, ودان سالقام جاڭگىر, ودان ءاز تاۋكە مەن ءۋالي-باقى. وسى ءۋالي-باقى دەرەكتەردە «اباق», «اۋلا» اتاۋلارىمەن كەزدەسەدى دە ءبىزدىڭ تاريحشىلاردى شاتاستىرادى. ءۋالي-باقى ءاز تاۋكە حانمەن اعالى-ءىنىلى تۋىس, اكەلەرى ءبىر, انالارى بولەك. ءماشھۇر «سالقام جاڭگىردىڭ ەكىنشى قاتىنى-عايشا حانىم-قاتاعاننىڭ حانى تۇرسىننىڭ قىزى. مۇنان تۋعان –ۋاليباقى» دەيدى. ءۋالي-باقىدان «قانىشەر» اتانعان ابىلاي سۇلتان, ودان كوركەم ءۋالي, ودان ءابىلمانسۇر, ياعني ءوزىمىزدىڭ ابىلاي تۋادى.
وراز اتالىق – ابىلايدىڭ تاربيەشىسى
وراز اتالىق قانىشەر ابىلاي تۇسىنان باستاپ وسى اۋلەتكە قىزمەت جاساعان تۇلعالاردىڭ ءبىرى. كەيىن كوركەم ۋاليگە قامقور بولىپ, ول ۇرگەنىشتە ولگەندە ونىڭ بالاسى, ءوزىنىڭ تاربيەسىندەگى ءابىلمانسۇردى الىپ قاشىپ قازاق ورداسىنا كەلەدى. مەن كوكشەتاۋ ماڭىندا ەسكى سوزدەن حابارى بار قاريالارمەن وسى تاقىرىپتا اڭگىمەلەستىم, ءبارى دە وراز اتالىقتى «جاۋگەرشىلىكتە ابىلايدى جەروشاققا تىعىپ امان الىپ قالعان» دەيدى. قازاقتىڭ تاريحي روماندارىندا وراز اتالىقتى ابىلاي ولتىرگەن-مىس دەگەن اڭگىمە بار, بۇل ەشقانداي شىندىققا ساي كەلمەيدى.
«اتالىق» دەگەن ءسوز سول زاماندا بيىك لاۋازىم, مەملەكەتتىك قىزمەتكەر. شەشىپ ايتساق, اتالىق-حانداردىڭ اقىلشىسى, ەلشىلىك قىزمەت اتقارۋشى, حانزادالاردىڭ تاربيەشىسى. ءوزى ءۇشىن جانىن قيىپ, ەتەكتەن قان كەشىپ ۇرگەنىشتەگى قىرعىننان الىپ قاشىپ كەلگەن قامقورىن, اقىلشىسىن ءابىلمانسۇر قالاي ولتىرەدى ؟ بۇل جازۋشىلاردىڭ كەيدە ءبىر قيالعا بەرىلىپ, كۇشتى وبراز جاساۋ ماقساتىنان شىققان جورامال. وراز اتالىق جاسى جەتىپ كوكشەتاۋدا, حان ورداسى اتانعان قىزىلاعاشتان 15 شاقىرىم جەردە ءوز اۋىلىندا, بالا-شاعاسىنىڭ الدىندا قايتىس بولادى. ەرتەدە ول جەر «ورازبۇلاق», «اتالىقتىڭ اۋىلى» اتالعان ەكەن, قازىرگى ۋاقىتتا «قاراباۋىر» اتانادى. ىزدەگەن ادام بولسا بۋرابايدان تىم الىس ەمەس, تاۋدىڭ تەرىسكەي جاعىنا اسساڭىز 20-25 شاقىرىم. ابىلايدىڭ تۇقىمى «بابامنىڭ اۋىلى», «بابامنىڭ جۇراعاتى» دەپ اسا قاستەرلەسە كەرەك. بۇل سىي ابىلاي تۇسىنان باستالىپ كەڭەس ۇكىمەتى ورناعانعا دەيىن جالعاسقان.
وسىعان بايلانىستى ءبىر ماسەلەنى اشىپ ايتپاساق بولمايدى. قازاق مەملەكەتتىك-ساياسي قۇرىلىمىندا ايرىقشا ورىنى بار «اتالىق» ينستيتۋتى حاندىق بيلىكپەن بىرگە ەل جادىنان ەرتە ءوشتى. ءحىح عاسىردىڭ باسىندا-اق «اتالىق» دەگەن ءسوزدىڭ ءمان-ماعىناسى قازاق ءۇشىن تۇسىنىكسىز دۇنيەگە اينالدى, سول سەبەپتى اۋىزشا شىعارمالاردا دا, جازبا شەجىرەدە دە تۇسىنبەۋشىلىك كەزدەسە باستايدى. ەگەر ءبىز ءحVىى-ءحVىىى عاسىرلاردىڭ دەرەكتەرىن قولعا الساق سول ءداۋىردىڭ تاريحىن ءتىپتى باسقاشا ەلەستەتكەن بولار ەدىك. سالقام جاڭگىر تۇسىندا حان سارايىندا قىزمەت اتقارعان ارىستان اتالىق ءاز تاۋكەنى تاربيەلەدى, ارىستان اتالىقتىڭ ۇلى بارقى اتالىق ءاز تاۋكەدەن تۋعان بولات, سامەكە سياقتى حانداردىڭ تاربيەشىسى بولدى, بارقىنىڭ ۇلى نياز اتالىق ابىلمامبەتتىڭ تۇسىندا بۇكىل سىر وڭىرىنە بيلىگى ءجۇرىپ تۇردى. نياز اتالىقتىڭ 1740 جىلى ابىلمامبەت حان, ابىلاي سۇلتانمەن بىرگە ورىنبوردا گەنەرال-لەيتەنانت ۆ.ۋرۋسوۆپەن كەزدەسكەنى بەلگىلى. دەرەكتەردە «پوتوم پوشلي ۆ كيبيتكۋ ي يدۋچي ۆستۋپيل س گەنەرال-لەيتەنانتوم ۆ رەچ كيرگيز-كايساتسكوي سرەدنەي وردى زناتنەيشي ستارشينا نياز-باتىر, و كوتوروم يزۆەستنو, چتو ون ۆو ۆرەميا شەمياكي-حانا ۆ تۋركەستانە ۆەليكۋيۋ سيلۋ يمەل, ا پو سمەرتي ەگو تۋركەستانوم ۋپراۆليال ي ابۋلمامەت-حانا نا حانستۆە ۋتۆەرديل. ونوي نياز-باتىر پريسموترەن پو ازياتسكومۋ وبىكنوۆەنيۋ ۆەسما نەگلۋپىم چەلوۆەكوم ي پريمەچەنو, چتو ون پرەد ۆسەمي ستارشينامي بولشوگو پرەيمۋچەستۆا ترەبوۆال» دەلىنەدى. ءحۋىى عاسىردا ەلشىلىك قىزمەتتەرگە ارىستان اتالىق ۇلى تانتاي باتىر ءجۇردى. اتالىقتاردىڭ تاعى ءبىر اۋلەتىنەن قۇلتاباي اتالىق, ونىڭ ۇلى, اتاقتى ەلشى تايقوڭىر شىقتى. ساناي بەرسەك تولىپ جاتقان تاريحي تۇلعالار وسى اتالىق اۋلەتتەرىمەن بايلانىستى. وراز اتالىقتىڭ قىزمەتىن باعالاۋ ءالى الدا بولماق.
ابىلايدىڭ «سابالاق» اتانۋى تۋرالى
قازاقتىڭ اۋىزشا ءداستۇرى جاس سۇلتاندى كيىمىنىڭ جالبا-جۇلبا, شاشى وسكەن, ۇسقىنى ناشارلىعىنا قاراپ تولە بي «سابالاق» اتاعان دەگەن جورامالدى عانا بىلەدى. ءماشھۇر «ابىلاي ون ەكى جاسار بالا كۇنىندە ورازاۋلىق (اتالىق) دەگەن سارت بار, ەكەۋى تۇركىستان شاھارىنا كەلىپ, ابىلمامبەت پاتشاعا قىزمەتكەرشىلىك قىلادى. ول جەردە ورنىعىپ تۇرا الماي, ۇلى ءجۇز ءۇيسىن تولە ءبيدىڭ تۇيەسىن باعىپ جۇرەدى. وندا دا بايىرقالانىپ تۇرا الماي سارىارقاعا شىعىپ, اتىعاي-قاراۋىل دەگەن ەلدىڭ ىشىنە كەلىپ, داۋلەتكەلدى بايدىڭ جىلقىسىن باقتى. «اتىڭ كىم؟» دەپ سۇراعانعا: «اتىم سابالاق» دەپتى» دەيدى. بۇل تىم اسىرەلەنگەن, قارا حالىقتىڭ ءوزىنىڭ تۇسىنىگىنە ىڭعايلاعان جورامالى عانا.
ابىلايدىڭ تۋعاندا ازان شاقىرىپ قويعان اتى ءابىلمانسۇر. رەسەي مۇراعاتتارىندا «مۋسۋلمانسكوە يميا ابيل-مانسۋر» دەپ جازىلعانى سول سەبەپتى. وراز اتالىق ۇرگەنىشتەگى قىرعىننان كەيىن ءابىلمانسۇردى تۇركىستانعا الىپ كەلگەنىن جوعارىدا ايتتىق. ارينە, اتالىق حانزادانىڭ قاۋىپسىزدىگىن ويلايدى, سول سەبەپتى ونى تورەلەردىڭ قولىنا ەمەس, قارا قازاقتىڭ باسشى ازاماتتارىنىڭ ءبىرى تولە بيگە اپارىپ تاپسىرادى. قازاقتا ەرتەدە كەك قايتارۋ دەگەن جازىلماعان ەرەجە بولعان, تورە تۇقىمدارى اراسىندا ول ەرەجە ءتىپتى قاتال ەكەنى انىق. 1748 جىلى ابىلقايىردى ولتىرگەننەن كەيىن قىرىق سان باراق سۇلتاننىڭ جانىن قويارعا جەر تاپپاي قالماققا قاشپاق بولعان ارەكەتى, اقىرى قارناقتا ەكى ۇلىمەن بىرگە ۋ بەرىپ ولتىرىلگەنى بارىمىزگە بەلگىلى ەمەس پە؟
تولە بي حانزادانى جاۋلارىنان جاسىرىپ ەلدەن الىسقا-تۇيەشىلەرى مەن جىلقىشىلارىنا قوسىپ جىبەرەدى. ول كەزەڭدە جىلقىشىلىق قازاقتىڭ جاۋىنگەرلىك مەكتەبى ەسەبىندە. ءباز بىرەۋلەر جازىپ جۇرگەندەي قازاقتا ارنايى اسكەري مەكتەپ بولعان جوق. «سابالاق» ءابىلمانسۇردىڭ وسى كەزەڭدە العان جاسىرىن لاقاب (ينكوگنيتو) اتى. قانىشەر ابىلايدان قالعان جالعىز تۇياقتى ساقتاۋدىڭ باسقا امالى بولماعان سياقتى. م-ج.كوپەيۇلى شەجىرەسىنە قاراعاندا ءابىلمانسۇر تۋرالى بوگەنباي باتىر مەن بۇقار جىراۋ دا بىلگەن. «ابىلايحان» داستانىندا «ءبىر كۇنى جىلقى ىشىندە وتىر ەدى, ەكى باران, ءبىر قىزىل اتتى كەلدى, سويتسە ولار –قانجىعالى قارت بوگەنباي, كەلىپتى تولە ءبيدىڭ اۋىلىن سۇراي» دەلىنەدى. تولە بي ءابىلمانسۇردى ماقتاپ «قاس تورەنىڭ قالىبى ەكەن, پاتشا ىزەتتى ەكەن» دەپ قازاقتىڭ ءۇش كەمەڭگەرى جاس حانزادانىڭ ودان ءارى تاربيەسىمەن اينالىسادى. ول كەزەڭ قازاقتىڭ بىرلىگى بۇزىلىپ, جان-جاقتان انتالاعان جاۋ قاسقىرداي تارتىپ جاتقان «اقتابان شۇبىرىندى-القاكول سۇلاما» زامانى. قازاق مەملەكەتىنىڭ بولاشاعىن ويلاعان ازاماتتار تورە تۇقىمىنان ەلدىڭ باسىن قۇراپ, ءۇش ءجۇزدىڭ اتىنىڭ باسىن ءبىر كەزەڭگە جەتكىزەتىن تۇلعا ىزدەيدى. ءابىلمانسۇر ەل الدىنداعى جاۋاپتىلىقتى ون ەكى جاسىنان باستاپ ارقالاپ ءوستى دەۋگە بولادى.
داۋلەتكەلدى مە, الدە داۋلەتباي ما؟
تولە ءبيدىڭ قولىندا ءبىرتالاي جىل قىزمەت جاساعان ابىلاي كەيىن سارىارقاعا كەلگەنى بەلگىلى. اۋىزشا اڭگىمەلەر جاس تورە پانالاعان بايدىڭ اتىن بىردە «داۋلەتكەلدى», بىردە «داۋلەتباي» دەيدى. مەن وتكەن جىلى وسى ماسەلەنى انىقتايىن دەپ كوكشەتاۋ ماڭىن ارالادىم.
ابىلايدىڭ قامقورىنىڭ اتى داۋلەتكەلدى ەمەس, داۋلەتباي, ۇرپاعى جامان جاڭعىزتاۋدىڭ باۋرايىندا وسكەن دەگەن اۋىلدا تۇرادى. داۋلەتباي ىشىندە اتالارىنان از-ماز ءسوز ۇستاپ قالعان قاليتاي دەگەن اقساقالدىڭ اڭگىمەسىنە قاراعاندا «ابىلاي حان تولە ءبيدىڭ قولىندا جەتى جىل مەكەن ەتكەن, سودان ءبىر نارسەدەن سەزىكتەنىپ وسى جاققا قاشادى. ارقاعا كەلگەندە داۋلەتبايدىڭ باس جىلقىشىسىنا كەزدەسىپ, سەندەرگە جۇمىس ىستەيىك دەپ كەلىسكەن ەكەن».
داۋلەتبايدىڭ اۋىلىنا ابىلايدى كىم باعىتتاعانى اقساقالدارعا بەلگىسىز. ال ەندى داۋلەتبايدىڭ وزىنە كەلسەك, ول قاراۋىل ىشىندە جاقسىلىق دەگەن اتادان, ءبىر قۇلاق قالدامان دەگەن باتىردىڭ بالاسى. قالداماننىڭ «ءبىر قۇلاق» اتالاتىن سەبەبى, ول زاماندا قازاق جىلقىنى ومبى جاقتا ۇلكەن قاروي, كىشى قاروي دەگەن جەرلەرگە قىستاتادى ەكەن دەيدى اقساقالدار. سول جاقتا جىلقى قىستاتىپ جۇرگەندە ۇلكەن ءبىر توبەلەس ۇستىندە قالداماننىڭ مالاقايى ۇشىپ كەتىپ, سودان ءبىر قۇلاعى ءۇسىپ كەتكەن, «ءبىر قۇلاق» اتاناتىنى سول سەبەپتەن-مىس. بولسا بولار دەدىك, قازاقتىڭ ول زاماندا ءىبىر-ءسىبىردىڭ ىشىنە ەندەي كىرىپ, قۇلىندىدا جىلقىسىن ەمىن-ەركىن جايلاتاتىنى – تاريحي شىندىق. ول زاماندا قازاقتىڭ توبەلەسسىز جۇرمەيتىنى دە جاسىرىن ەمەس.
جاڭعىزتاۋدىڭ تاعى ءبىر تۋماسى قويشىباي اقساقالدىڭ ايتۋىنشا, ءبىر قۇلاق قالدامان قارويدا ءبىر باي جەسىر ايەلگە اياق سالىپ, ودان ءبىر ۇل تۋىپ, سول بالا كەيىن اكەسىن ىزدەپ كەلەدى. بايبىشە جاتسىنباي, «داۋلەتىم كەلدى» دەپ قارسى الىپ, سودان داۋلەتباي اتانىپ كەتكەن-مىس.
«وسى داۋلەتبايعا زامانىندا جەتى مىڭ جىلقى بىتكەن ەكەن. جامان جاڭعىزتاۋ ماڭىندا ساسىقكول دەگەن كول بار, سول كولگە قامساقتىدان شىققان قاراساي قۇيادى. جىلقىنى سۋارۋعا الىپ كەلىپ, ساسىقكولگە جاپقاندا ءبىر تەسىك قالسا باي: «ءاي, بالالار, ءبىر ءۇيىر جىلقى جوق» دەيدى ەكەن. جىلقىنى وسىلاي تۇگەندەيدى.
ابىلاي كەلگەن سوڭ بايدىڭ اۋىلىنا ۇرى دا تيمەدى, مالعا مال, جانعا جان قوسىلدى, ىرىس بولىپ كەلدى. ءبىر كۇنى داۋلەتباي تاڭەرتەڭ اۋىلىنان اتتانىپ شىعىپ, جىلقىنىڭ قوسىنا كەلسە, ابىلاي ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن, ەكى قولى ەكى جاقتا, ەكى اياق ەكى جاقتا, دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن تىرەگەندەي جاتىر. داۋلەتباي وياتپايدى, بىراق ىشىنەن مىناۋ دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن الامىن دەپ جاتىر ەكەن دەپ ىرىم قىلادى.
سودان داۋلەتباي ابىلايدى ۇيىنە شاقىرادى, ۇستىندە تۇيە ءجۇن شەكپەنى بار ابىلاي كەلەدى.
وتىر دەگەندە, بايدىڭ جانىنا بارىپ وتىرادى. ەكى كوزى جانىپ, جانىنداعىلاردان ارۋاعى ارتىپ, مىسى باسىپ كەتەدى.
سودان داۋلەتباي سەزىپ, توي جاساپ, قاتىن الىپ بەرىپ, وتاۋ قىلىپ شىعارادى, باس جىلقىشى بولادى.
ابىلاي داۋلەتبايدىڭ جىلقىسىنان تاڭداپ بوز شۇبار ايعىردى مىنەدى. بۇل ايعىردىڭ قاسيەتى جەكپە-جەكتە يەسىنە كومەكتەسىپ, قارسىلاسىن ومىراۋىمەن پەرىپ قۇلاتادى ەكەن. بۇل شاماسى شوقان ابىلايدىڭ العاشقى جاۋىنگەر اتى دەپ سيپاتتايتىن اتاقتى «جالىن قۇيرىق» بولسا كەرەك.
وسى ەكى ورتادا قازاق پەن قالماق جانجالداسىپ, ءۇش جۇزدەن قول جينالىپ, ابىلاي دا سويىلىن سۇيرەتىپ بارادى. مايدان دالاسىندا قالماقتىڭ شارىش دەگەن باتىرى قازاقتىڭ ەكى باتىرىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ءولتىرىپ, قازاق داعدارىپ تۇر ەكەن. ابىلاي استىندا ايعىرى, قولىندا سويىلى بار, كەلە قالماققا قارسى شاۋىپ, شارىشتى اتتان تۇسىرەدى. سول جەردە اتىعاي جاپەك باتىر بار ەكەن, ابىلايدىڭ استىنا اق كيگىز توسەپ قارسى الادى». مىنە, بۇرىنعىدان قالعان كارى قۇلاقتاردىڭ ءسوزى وسى.
ءابىلمانسۇر «ابىلاي» اتىن قاشان الدى ؟
تاريحشىلار مەن ادەبيەتشىلەردىڭ كوپشىلىگى ءابىلمانسۇردىڭ «ابىلاي» اتىن الۋى اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىن بولدى دەگەن پىكىردى ۇستانادى. بۇل جەردە ءبىر گاپ بار. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن اڭىراقاي شايقاسىنىڭ قاي جىلى بولعانى انىقتالعان جوق. كەزىندە م.قوزىباەۆ پەن ج.قاسىمباەۆ سياقتى مارقۇم اعالارىمىز ەكى ۇداي بولىپ ايتىستى, ءبىرى 1729, ەكىنشىسى 1730 جىلدار دەپ, قانشاما دەرەك كوزدەرى سول كەزەڭدە اقتارىلدى, سوندا دا سوعىستىڭ بولعان جىلى ناقتى شىقپادى. مەن «قانجىعالى قارت بوگەنباي» اتتى كىتاپتى جازۋدىڭ بارىسىندا ەسەپتەپ كورىپ ەدىم 1729 جىلى بولعانعا ۇقسايدى. شىنىن ايتقاندا, انىعىن ءبىر اللا بىلەدى.
«اڭىراقاي» ءسوزى توپونيم ەسەبىندە ەرتەدەن بەلگىلى, جەل اڭىراپ سوعىپ تۇراتىن جەر. مەن اڭىراقاي شايقاسىن جوققا شىعارايىن دەپ وتىرعان جوقپىن, بۇل جەردە تالاي سوعىستىڭ, جاۋگەرشىلىكتىڭ بولعانى كۇمانسىز, ماسەلە قالماقپەن بولعان شەشۋشى سوعىس جانە ءابىلمانسۇردىڭ «ابىلاي» اتانۋى تۋرالى. جالپى اڭىراقايعا قاتىستى م.تىنىشباەۆ جاريالاعان دەرەكتەردى بارىنشا قولدانا بەرۋ كەرەك. ونىڭ اڭىزدارعا, جەر-سۋ اتاۋلارىنا نەگىزدەلگەن دەرەكتەرىنىڭ قۇنىنا باعا جەتپەيدى جانە قازىرگى كەزدە ونداي دەرەك بەرەتىن ورتا دا قالعان جوق.
ءابىلمانسۇردىڭ قاشان ابىلاي اتانعانىن انىقتاۋ ۇشىنالدىمەن ابىلايدىڭ قاي جىلى تۋعانىن انىقتاپ الماق كەرەك. ەگەر ءبىز ابىلاي 1711 جىلى تۋدى دەگەن ادەبيەتتە قالىپتاسقان جورامالدى قولداساق, وندا اڭىراقاي سوعىسىندا جاس تورە 18 جاستا بولماق, ال ابىلاي 1713 جىلى تۋدى دەگەن پىكىردى قولداساق, وندا 16 جاستا بولماق.
قازاق دەرەكتەرى ءابىلمانسۇردىڭ «ابىلاي» اتانۋىن قالماقتىڭ اتاقتى قونتاجىسى قالدان سەرەننىڭ تۋىسى شارىش باتىرمەن جەكپە-جەكپەن بايلانىستىرادى: «جيىرماعا جاسىڭ تولعاندا, قالماقپەن سوعىس بولعاندا, العاشقى باقتى تاپقاندا, شارىشتىڭ باسىن قاققاندا…». ۇمبەتەي جىراۋ بۇل جەردە «جيىرماعا جاسىڭ تولعاندا» دەپ ناقتى ۋاقىت مەجەسىن نۇسقاپ تۇر. بۇقار جىراۋ ءبىر تولعاۋىندا «سەن جيىرما جاسقا جەتكەن سوڭ, التىن تۇعىر ۇستىندە اق سۇڭقار قۇستاي تۇلەدىڭ» دەيدى (كوپەيۇلى م.ج. شىعارمالارى. 7 ت. پاۆلودار,2006. -6 ب.). ءبىز ابىلاي 1713 جىلى تۋدى دەگەن پىكىردى قولدايمىز, سوندا ونىڭ شارىش باتىرمەن جەكپە-جەككە شىققان ۋاقىتى 1733 جىل بولماق, ياعني تۋرا 20-عا كەلگەن شاعى.
ءبىزدىڭ قولىمىزداعى دەرەكتەرگە قاراعاندا 1733 جىلى قازاق جاساقتارى جوڭعاريا شەكاراسىنا ەنىپ قونتاجىنىڭ ءوزىنىڭ ۇلىسىنا تيىسەدى. ءسىبىر شەكارا كومانديرى ي.بۋحگولتس 1734 جىلى جوعارىعا تاپسىرعان باياندامالارىندا «…كازاچيا وردا پروشلوگو گودۋ ناپادەنيەم سۆويم نا كونتايشينى ۋلۋسى ۋچينيلي نەمالۋيۋ وبيدۋ» دەپ جازادى (مەجدۋنارودنىە وتنوشەنيا ۆ تسەنترالنوي ازي. ءحVىى-ءحVىىى ۆۆ. كن.1,م.,1989. –س.292). ەگەر تاريحتان حابارى بار ادام بولسا, ول 1730-1740 جىلدار قالماق-قىتاي اراسىنداعى ءحVىىى عاسىرداعى ءۇشىنشى سوعىستىڭ بولعانىن بىلەدى. بۇل بىردە باسىلىپ, بىردە ۋشىعىپ كەتەتىن شايقاستاردىڭ كەزىندە قازاقتار دا باتىستان قالماقتاردى تىقسىرا باستاعان. 1731 جىلى شاقشاق جانىبەك باستاعان 6 مىڭدىق قازاق اسكەرى دەربەتتەردى شاۋىپ, قالماقتىڭ قاراۋىل اسكەرى قامار دابان (قازىرگى ۋاقىتتا حابار-اسۋ اتالادى), قالماق تولاعاي تاۋلارىنا دەيىن شەگىندى, 1732 جىلى ورىس ەلشىسى پ.ۋگريموۆ قازاق جەرىنە اتتانعان «قالماق جاساعىنىڭ تۇگەل سوندا قالعانىن» باياندايدى. وسىدان قورىتىندى جاساساق, بوگەنباي جاساقتارىنىڭ 1733 جىلى ويرات جەرىنە ىشكەرىلەي ەنۋى جانە قالدان سەرەننىڭ ءوز ۇلىستارىنا باتىل ءتيىسۋى زاڭدى. قالماق قۇجاتتارىندا ابىلايمەن جەكپە-جەككە شىعاتىن شارىش باتىر قونتاجىنىڭ جاقىن تۋىسى دەلىنەدى.
وسى سياقتى تولىپ جاتقان قيسىندار ءبىزدى ءابىلمانسۇر-سابالاقتىڭ ابىلاي اتاناتىن شايقاس 1733 جىلى بولدى دەگەن تۇجىرىمعا يتەرمەلەيدى.
ەندى ابىلاي قاشاننان بەرى حان اتاندى دەگەن ماسەلەگە كەلەيىك. قازاق ساياسي-بيلىك جۇيەسىندە قالىپتاسقان ءتارتىپ بويىنشا, شىڭعىس تۇقىمىنىڭ ءبارى حان اتانا بەرمەيدى. ول اتاق اعادان ىنىگە بەرىلەدى جانە مۇراگەرلىك ەرەجەلەرى بويىنشا رەتتەلەدى. قازاقتا ءالى كۇنگە دەيىن ءار ءتۇرلى جيىنداردا «مەنىڭ جولىم ەدى» دەگەن ءسوزدى ەستىپ قالاسىز. جول ادامنىڭ جاسىنا باعىنىشتى ەمەس, گەنەالوگيالىق ساتىداعى ورنىنا بايلانىستى. مىسالى,مەنىڭ نەمەرە اعايىندارىمنان جاسىم كىشى, بىراق جولىم ۇلكەن, سەبەبى گەنەالوگيالىق ساتىدا مەن ولاردىڭ اكەلەرىنىڭ قاتارىندا تۇرمىن. شىڭعىس تۇقىمىن قازاق «تورە» دەپ اتايدى. ءبىر ەسكەرەتىن ماسەلە بۇل ءسوز وتە كونە ۇعىمداردىڭ ءبىرى, تورە –بيلىك يەسى, مەملەكەت قىزمەتكەرى دەگەن ماعىناداعى ءسوز. بىراق قاراپايىم تورەنىڭ بارىنە قازاق باس يمەيدى, كوشپەلى قوعامدا ءار قاۋىم (رۋ, تايپا) اتا ءتارتىبى بويىنشا ءوزىنىڭ بي-باتىرلارىنىڭ سوڭىنا ەرىپ ءومىر سۇرە بەرەدى. جاۋگەرشىلىك زاماندا بىرنەشە رۋ-تايپا قوسىلىپ ۇلىس قۇرايدى, ياعني مەملەكەتتىڭ ناقتى اسكەري-اكىمشىلىك بولىگىنە اينالادى. وسى ۇلىستاردى تورەلەردەن شىققان سۇلتاندار باسقارادى. ءابىلمانسۇر 1733 جىلعى جەكپە-جەكتەن ابىلاي اتىمەن بىرگە ءوز بەتىنە جەكە ۇلىس جانە سۇلتان اتاعىن الىپ شىقتى. قازاقتىڭ «جىگىتتىكتە جاننان بەز دە ءىس قىل, ولسەڭ ولەرسىڭ, ولمەسەڭ كىسى بولارسىڭ» دەگەن ءسوزىنىڭ دالەلى وسى. ابىلايعا ۇلىس ەسەبىندە بەرىلگەن كوكشەتاۋ ماڭىنداعى اتىعاي-قاراۋىل, كەرەي-ۋاق, قانجىعالى رۋلارى. قازاق اۋىزشا داستۇرىندە «سۇراساڭ ابىلايدىڭ تۇرعان جەرىن, حان بولدى 48 جىل كوكشەتاۋدا» دەلىنەتىنى وسىدان. 1740 جىلى ۆ.ۋرۋسوۆتىڭ سۇراعىنا ابىلاي وسى ءۇش ەلدى اتاسا كەرەك: «سالتان وبياۆيل, نازۆاۆ تري يمەيۋششيەسيا ۋ نەگو رودا, يس كوتورىح-دە ۆ پەرۆوم سەمەي س شەست تىسياچ, ۆو تۆوروم-ز دەسيات تىسياچ, ا ترەتەم-س چەتىرە تىسياچي».
سونىمەن قازاقتىڭ«حان بولدى 48 جىل كوكشەتاۋدا» دەگەن ءسوزىنىڭ شەشىمى وسى. ەگەر 1733 جىلدان باستاپ ساناساڭىز, 1781 جىلعا دەيىنگى كەزەڭ. بۇل ءبىزدىڭ جوعارىدا ايتىلعان ابىلاي 1713 جىلى تۋدى دەگەن جورامالدى بەكىتە تۇسەدى.
سۇلتاندىق اتاقتىڭ «بوز بيەنىڭ سۇتىنە شومىلدىرىپ, اق كيگىزگە وتىرعىزىپ»رەسمي بەكىتىلۋى اۋىز ەكى دەرەكتەرگە قاراعاندا, 1734 جىلى باياناۋلا جەرىندە سابىندىكولدىڭ جاعاسىندا بولدى. بەلگىلى اقىن, قوعام قايراتكەرى ولجاباي نۇرالىۇلى «سابالاق» اتتى ۇزاق ولەڭىندە:
باياناۋلا سابىندى كول باسىندا,
ءۇش جۇزگە شىقتى ابىلاي حان سايلانىپ.
مىڭ جەتى ءجۇز وتىز ءتورتىنشى جىلىندا ەدى,
ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسقان جيىن ەدى,- دەيدى.
قازاق قوعامىندا كەز كەلگەن قوعامدىق ماسەلەنى رەسميلەندىرۋ ەلدىڭ ازاماتتارىنىڭ باسى قوسىلعان جيىنداردا ىسكە اسادى. كوبىنەسە مەملەكەت ماسەلەسىنە, ونىڭ ىشىندە حان سايلاۋعا قاتىستى ماسەلەلەر ءۇش ءجۇزدىڭ باسى قوسىلعان «قاز» جيىندارىندا تالقىعا تۇسەدى («اشۋلانبا ابىلاي, اشۋلانساڭ كورەرمىن, كوتەرىپ قازعا سالارمىن» بۇقار جىراۋ). ءۇش ءجۇزدىڭ باسى قاشان قوسىلادى-ۇلى استاردا قوسىلادى, نە ەلدىڭ اراسىنان وسى جيىننىڭ شىعىنىن, سويىس مالىن كوتەرەمىن دەپ شۇلەن بايلار شىعادى. جوعارىدا ايتىلعان سابىندىكول جاعاسىنداعى باس قوسۋدى قانجىعالى رۋىنىڭ ابىز, شوماق اتالاتىن اعايىندى ازاماتتارى ۇيىمداستىرعان ەكەن. وسى جيىندا ەل بولىپ كەلىسىلگەن شەشىم زاڭ بولىپ ەسەپتەلەدى. بۇل جيىندارعا ۇلكەن ءدىن يەلەرى شاقىرىلادى, باسقا دا ساۋاتتى ادامدار بولادى, بىراق شەشىم ارنايى حاتقا ءتۇستى دەگەن دەرەكتەر جوق. مەنىڭ ويىمشا ابىلايدىڭ سۇلتان سايلانۋى جاۋىنگەر ازاماتتاردىڭ «قاز» سياقتى باس قوسۋىندا كوتەرىلىپ, ءۇش ءجۇزدىڭ كوسەمدەرى جينالعان جيىندا 1734 جىلى بەكىتىلگەن. ابىلايدى ورتا جۇزگە سۇلتان سايلادى. قازاق جەكە ۇلىسى بار سۇلتانداردى «حان»دەپ دارىپتەي بەرەدى, كەيدە «كىشى حان» نەمەسە «كەلتە حان» دەپ تە اتايدى. ابىلايدىڭ «كىشى حان» دەڭگەيىنەن ءوتىپ «ۇلكەن حان» تاعىنا وتىرعان ۋاقىتى 1771 جىل. وسى جىلى ازىرەتى سۇلتاندا قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ ەڭ تاڭداۋلى ازاماتتارى, تۇركىستان-تاشكەنت ءوڭىرىنىڭ وتىرىقشى سارت –قۇراما قاۋىمدارىنىڭ وكىلدەرى ابىلايدى اق كيگىز سالىپ كوتەرىپ قازاقتىڭ ۇلكەن حاندارى وتىراتىن التىن تاققا وتىرعىزدى.
وسى 1734 جىل دەگەندە تاعى ءبىر ماسەلە ەسكە تۇسەدى. 1733 جىلى قازاقتىڭ ۇلكەن حانى سامەكە (شاحمۇحامبەت) تاۋكەۇلى ورال باشقۇرتتارىنا (ەستەك) جورىق جاساپ, بىراق جورىق تۋرالى ابىلقايىر الدىن الا رەسەيلىكتەردى حابارلاندىرىپ, ولار ەستەكتەردى دايىنداپ قويعاندىقتان, تاس-تالقان بولىپ جەڭىلىپ, تۋىن تاستاپ, قاشىپ كەلەدى. سامەكە مەن ابىلقايىر اراسىنداعى باقتالاستىق جوعارىدا ايتىلعان اڭىراقاي شايقاسىنان باستالادى («ۇلكەن وردا قونعان, كىشى وردا قونعان». م.تىنىشپاەۆ). سامەكە مەن ابىلقايىر اراسىنداعى باقتالاستىقتىڭ سەبەبى «اق تابان شۇبىرىندىدا» بولات حان ولگەننەن كەيىن بوساعان ۇلكەن حاننىڭ تاعى ەكەنى ءسوزسىز.
1734 جىلى ورىنبوردى سالۋشى بريگادير ي.كيريللوۆ پاتشادان سامەكەگە دەپ الىپ كەلگەن حاتتى حانعا تاپسىرماعان. وسىلايشا سامەكە 1733 جىلدىڭ سوڭىندا نە اۋىر جارادان, نە رەسەيمەن ەندى كورمەيتىندەي رەنىشتەن ساياسي ماسەلەلەرگە ارالاسۋىن توقتاتتى. 1734 جىلى سابىندىكولدە ۇلكەن تاق تۋرالى اڭگىمە بولدى ما, ول جاعى بىزگە بەلگىسىز, بىراق تاققا بولات حان ۇلى ابىلمامبەتتىڭ ءاز تاۋكەنىڭ مۇراگەرى رەتىندە ۇسىنىلۋى زاڭدى دەپ ەسەپتەيمىز. كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا 1736 جىلى سامەكە ءالى ءتىرى. ك.ميللەردىڭ «كۇندەلىگىندە» 1738 جىلى تۇركىستانعا ۇلكەن تاققا يە بولۋ ءۇشىن كەلگەن ابىلمامبەتپەن كەزدەسكەنى ايتىلادى. رەسەي دەرەكتەرىندە ابىلمامبەت 1739 جىلى تۇركىستاندا ۇلكەن حان بولىپ سايلاندى دەيدى. ەندەشە ءبىز سامەكە حان 1737 جىلى قايتىس بولدى دەپ ەسەپتەيمىز. 1737 جىلى وردىڭ قاراعاشىندا ورتا ءجۇزدىڭ قاز داۋىستى قازىبەك ءبيى باستاعان كوسەمدەرىنىڭ ابىلقايىر حانمەن بىرنەشە باس قوسۋلارى, رەسەيمەن بەلسەندى تۇردە ارالاسۋ, ورىنبوردى حان ورداسى رەتىندە قازاققا بەرۋدى تالاپ ەتۋ ت.ب. ءىس شارالاردان سامەكە ولىمىنەن سوڭ ۇلكەن حان تاعىنا ابىلقايىردىڭ دا باستى ۇمىتكەر بولعانىن اڭعارتادى.
ابىلايدى قالماق تۇتقىنىنان كىم بوساتتى؟
بۇل وقيعاعا قاتىستى وقىرماندار اراسىندا ءارتۇرلى پىكىر بار. ولاردىڭ ءبىرازى ابىلايدى تۇتقىننان بوساتۋدى رەسەي تالاپ ەتتى دەيدى, ءبىرازى قازاقتىڭ ءوزىنىڭ يگى-جاقسىلارى تارتۋ-تارالعىلارىن الىپ بارىپ بوساتىپ الدى دەيدى. ەلشىلىكتىڭ قۇرامى تۋرالى دا بىرىزدىلىك جوق, اركىم ءوزىنىڭ اتاسىن ابىلايدى بوساتۋشىلاردىڭ قاتارىنا تىركەي بەرەدى.
ابىلاي سۇلتاننىڭ 1741 جىلى قالماق قولىنا تۇتقىنعا تۇسكەنى راس. قازاق شەجىرەسىندە بۇل وقيعا بۇگە-شىگەسىنە دەيىن باياندالعان. قالدان سەرەن وسى جىلى قازاق دالاسىنا سەپتەن, سارى ءمانجى باتىرلار جانە ءوزىنىڭ ۇلكەن ۇلى لاما دورجى باستاعان ءۇش جاساق جىبەرەدى. سەپتەن ەرتىستەن, سارى ءمانجى جەتىسۋدان, لاما دورجى بالقاشتىڭ سولتۇستىگىمەن اتتانادى. قازاقتىڭ «سۇزەكىنىڭ قولى» دەپ اتايتىنى وسى, «سۇزەكى» بالىق اۋلايتىن اۋ سياقتى قۇرال (ورىستار «برەدەن» دەيدى). راسىندا دا سۇزەكى سياقتى بولدى. قالدان سەرەن ءۇش جاساققا قوسىمشا قالماقتىڭ كارى كوكجالدارىنىڭ ءبىرى, بوشوحتۋ حان زامانىنان بەلگىلى جالبى باتىردى جىبەرەدى. جالبى باتىر ابىلايدى ۇلىتاۋدا ۇستادى.
ابىلايدى تۇتقىننان بوساتۋعا رەسەيدىڭ ورتالىق ۇكىمەتى ەمەس, ورىنبور ارالاسقانى بەلگىلى. ي.نەپليۋەۆ كاپيتان ك.ميللەر دەگەن قازاق ءتىلىن جاقسى بىلەتىن وفيتسەردى قالدان سەرەنگە ەلشىلىككە اتتاندىرادى, ونىڭ جانىنا جولباسشى قىلىپ شاقشاق جانىبەك باتىر ءوزىنىڭ ءىنىسى بايقۇلاق باتىردى قوسادى. ك.ميللەردى قالدان سەرەن قابىلدامايدى, ول جەتىسۋدا شەكارادا تۇرعان سارى مانجىمەن عانا سويلەسەدى, ونىڭ وزىندە دە كوپ توسىپ بارىپ. بايقۇلاقتى قالماقتار ك.ميللەردىڭ كوزىنشە ازاپتاپ ولتىرەدى, نەگە ورىستاردى الىپ كەلدىڭ دەپ. –مىنە, ي.نەپليۋەۆتىڭ كومەگى دەپ جۇرگەن اڭگىمە وسى.
ءبىزدىڭ تاريحنامادا يۆان نەپليۋەۆتىڭ قازاق جەرىن وتارلاۋ ساياساتىنا قوسقان ۇلەسى, ونىڭ ورىنبور مەن ومبىدان اسكەر توگىپ قازاقتى باعىندىرۋ جوسپارى, باراقتى ايداپ سالىپ ابىلقايىردى ءولتىرتۋى ت.ب. سويقان ىستەرى ارنايى زەرتتەلگەن جوق. ول تۇگىلى ءبىز ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىندا ورتا ازيانىڭ قالاي جاۋلاپ الىنعانىن, قازاق پەن سارتتىڭ, قازاق پەن وزبەكتىڭ اراسى قالاي اشىلعانىن, قازاقتىڭ داتقالارىن ورىستىڭ قالاي پايدالانعانىن ت.ب. ماسەلەلەرىن بىلمەيمىز.
ابىلايدى بوساتۋعا, ءبىزدىڭ قولىمىزداعى دەرەكتەر بويىنشا, تىكەلەي ات سالىسقان, ەلشىلىككە بارعان ادامداردىڭ ىشىندە قاز داۋىستى قازىبەكتى اتاۋ كەرەك. ونىڭ «سەن قالماق تا, ءبىز قازاق, قارپىسقالى كەلگەنبىز…بەرسەڭ جوندەپ ءبىتىمىڭدى ايت, بەرمەسەڭ دىرىلدەمەي ءجونىڭدى ايت, نە تۇرىساتىن جەرىڭدى ايت» دەگەن سوزدەرى وسى ەلشىلىكتىڭ كەزىندە ايتىلعان. بۇل قازەكەڭنىڭ 77 جاسىندا ايتقان ءسوزى. ەكىنشى ادام –مالايسارى باتىر (1708-1754 جج.). قالدان سەرەن وعان تارحاندىق اتاقتى وسى 1743 جىلى بەردى. قازاقتىڭ ماڭداي الدى باتىرلارىنىڭ ءبىرى, ەلى دە باسىنا كوتەرىپ سىيلاعان ازامات, ايتپەسە الاتاۋدىڭ ءبىر جوتاسىنا باتىردىڭ اتىن بەرەدى مە ؟! ۇشىنشىدەن ابىلمامبەت حان مەن نياز باتىر. ابىلمامبەت بالاسى ابىلپەيىزدى نياز باتىر الىپ بارىپ قالدان سەرەنگە اق ءۇيلى اماناتقا تاپسىردى. ءسىز ءوزىڭىزدىڭ ءۇمىت كۇتىپ وتىرعان ۇلىڭىزدى, قارا شاڭىراقتىڭ يەسىن جاۋدىڭ قولىنا تاپسىرىپ كورىڭىزشى…
ال بۇل اڭگىمەنى قورىتا كەلسەك ابىلايدى بوساتقان الدىمەن قالدان سەرەننىڭ ءوزى. قازاق شەجىرەسىندە ساقتالعان دەرەكتەر قالدان سەرەننىڭ ابىلايمەن ءتىل تابىسقانىن, ەكەۋىنىڭ دە تەرەڭ ويلى كوسەم ەكەنىن, ەكەۋى دە ءوز ەلدەرىن وسى قىستالاڭ زاماننان قالاي امان الىپ شىعامىن دەپ قابىرعاسى قايىسقان ازامات ەكەنىن دالەلدەيدى. وسى تۇسىنىستىكتىڭ ناتيجەسىندە ەكى ەلدىڭ اراسىندا وداقتاستىق, دوستىق تۋرالى كەلىسىم جاسالدى. ەندى كەلىپ وسى حابار جەتكەندە ورىستىڭ قالاي قىپىلىقتاعانىن بىلسەڭىز, ءسىز كوپ ماسەلەنى تۇسىنەر ەدىڭىز. وسى سياقتى قالدان سەرەننىڭ 1745 جىلى كەنەتتەن قايتىس بولعانىن دا ءالى زەرتتەۋ كەرەك.
«اتاڭا التى قاتىن الىپ بەرگەن, اتىعاي-قاراۋىلدىڭ بالاسىمىن…» دەيتىن ولەڭ قانشالىقتى شىندىق؟
ارىستاناقىننىڭ كەنەسارى حانعا ايتقان ولەڭى قازاققا بەلگىلى. بۇل جەردە ابىلايدىڭ وردالارىنىڭ اتىعاي-قاراۋىل ىشىندە ورنالاسقانى ايتىلادى.
ابىلايدىڭ 12 ايەلى بولعانى بەلگىلى. مەنىڭ بىلۋىمشە ولاردىڭ ىشىندە اتىعاي-قاراۋىلدان العانى ءبىرىنشى بايبىشەسى عانا, «التى وردا» دەپ بۇل جەردە اتىعاي-قاراۋىل ىشىندەگى كوكشە جەرىندەگى ابىلايدىڭ وردالارىنىڭ سانى ايتىلىپ تۇر. ون ەكى ايەلدىڭ التاۋىنا وردا تىگىلگەن, قالعاندارى سولارعا قوڭسى قونعان بولىپ شىعادى. ءبىرىنشى ايەلى- قاراشاش حانىم –شوقان جازباسىندا تورە تۇقىمىنان, ال ءماشھۇر جازباسىندا «ابىلاي حاننىڭ -قاراۋىل قىزى-العاشقى العان بايبىشەسىنەن ۇل جوق, جالعىز قىز بولدى, ول قىز جامانتاي حاننىڭ شەشەسى» دەلىنەدى. حاننىڭ ەكىنشى ايەلى -سايمان حانىم –قاراقالپاق قىزى, ءۇشىنشى ايەلى-باباق حانىم- قاشعاريالىق كەنجە سارت دەگەن بەكتىڭ قىزى, ءتورتىنشى ايەلى – قازاق-قاراقالپاققا تانىمال سارعالداق قوجانىڭ قارىنداسى, بەسىنشى ايەلى – توپىش حانىم – قالدان سەرەننىڭ تۋىسى حوشۋ مەرگەننىڭ قىزى, التىنشى ايەلى – توقتا حانىم-ول دا قالماق نويانىنىڭ قىزى, جەتىنشى ايەلى – ءتاتىش حانىم-الاتاۋ قىرعىزدارىنان العانى, سەگىزىنشى ايەلى ورەس سۇلۋ –حانىم ول دا قالماقتىڭ قىزى, تۋلاق حانىم, سايىن كوبەن, شاعان حانىم, مۋنتۋم اتتى قالماق ايەلدەرى بولعان. سونىمەن ون ەكى ايەلدىڭ جەتەۋى قالماقتىڭ قىزدارى بولدى. بۇلاردان تۋعان وتىز ۇل, قىرىق قىزدى تاراتساق ۇلكەن كىتاپ بولىپ كەتەدى.
قىزىلجاردا «ابىلايدىڭ اق ءۇيى» بار…
رەسەي ۇكىمەتى تەك ابىلاي حانعا عانا ەمەس, قازاقتىڭ سول كەزدەگى باسشى ازاماتتارىنىڭ ءبىرازىنا وزدەرىنە قاراتپاق بولىپ سىيلىق رەتىندە اعاشتان قيىپ ءۇي سالىپ, مەشىت كوتەرىپ, جىلىنا 100-200 پۇت ۇن بەرىپ وتىرعان. بۇل ءبىر جاعىنان قازاق باسشىلارىن باقىلاۋدا ۇستاۋ ءۇشىن كەرەك بولدى, ەكىنشىدەن ولاردى وتىرىقشىلىققا بەيىمدەپ جاۋىنگەرلىك رۋحىن ءتۇسىرۋ مىندەتى كوزدەلدى. ابىلايعا ءۇيدى ەڭ الدىمەن قىزىلجارعا جاقىن جامان جالعىزتاۋ (ورىسشا ءالى كۇنگە «يامان يانگۋستاۋ» دەپ اتالادى) دەگەن جەردە 1765 جىلى سالادى.
وسىدان ءبىر-ەكى جىل بۇرىن گازەت بەتىندە وسى ماسەلە كوتەرىلىپ ءبىرسىپىرا اڭگىمە بولدى. مەنىڭ جۋرناليست اعايىندارىمنىڭ ىشىنەن «ابىلايدىڭ اق ءۇيىن» جاقتاعاندار دا بار, قارسى دا پىكىرلەر بولدى. بىراق ەكى جاق تا ابىلايدىڭ ورداسىن كوكشە ماڭىنان ىزدەستىرۋدى ۇسىنىپ, جامان جالعىزتاۋدى ەسكەرگەن جوق. بىرىنشىدەن, ورىسشا دەرەكتەردەگى «ەنگيستاۋ»(ەنگۋستاۋ) ءسوزىن بىرەۋى «يەن قىستاۋ» (ج.سامرات), ەكىنشىسى «جاڭاقىستاۋ» (ز.تايشىباي) دەپ, ونى قىلشاقتى وزەنىنىڭ بويىنان ىزدەۋدى ۇسىندى. قىلشاقتى وزەنى ابىلاي ورداسىنىڭ جاز ايلارىندا كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن جەرى, دەرەكتەرگە قاراعاندا حاننىڭ جازعى ورداسىنىڭ ماڭىندا ازداعان ەگىنشىلىك تە بولعان. قىلشاقتى كەزىندە كوكشە وڭىرىنە كورىك بەرگەن تاماشا وزەن. قازىرگى كۇنى شورتاندىدان (ششۋچە) كوكشەتاۋعا قاراي جۇرسەڭىز بىرنەشە جەردە وسى وزەندى كەسىپ وتەسىز, بىراق وزەننىڭ قۇرعاق ارناسى بولماسا, باسقا ەشتەڭەسى دە قالماعان, نە سۋى جوق, نە قاز-ۇيرەگى جوق, نە جاعالاي قونعان اۋىلى جوق. ۇزىندىعى 100 شاقىرىمعا جەتپەيتىن وزەن ونشاقتى جەردەن بۋىلعان, ءبىزدىڭ شارۋاشىلىق باسشىلارىنىڭ كەيبىر ارەكەتتەرىنە قاراساڭ جانىڭ تۇرشىگەدى.
وسى قىلشاقتىدا ەگىنشىلىكتى باستاماق بولىپ قىزىلجار بەكىنىسىنە باسشىلىق جاساعان گەنەرال-مايور دەكولونگتان 1763 جىلى ابىلايدىڭ ەگىنشىلىك كاسىپتى يگەرۋگە, جاز ۋاقىتىنا ون ورىس شارۋاسىن, سوقالارىمەن, بالىق اۋلايتىن قۇرالدارىمەن بىرگە سۇراعانى راس. بۇل كەزدە ابىلايعا ورىستار ءالى ءۇي سالىپ بەرگەن جوق. قازاقتىڭ باسشى ازاماتتارىنا ءۇي, مالدارىنا قورا سالىپ بەرۋدى 1761 جىلى ءسىبىر شەبىن باسقارعان ۆەيمارن قوزعاعانى بەلگىلى. 1764 جىلدىڭ باسىندا رەسەي سىرتقى ىستەر كوللەگياسى وسى ماسەلەنى قايتا كوتەرىپ, ءسىبىر شەبىنىڭ جاڭا باسشىسى گەنەرال-مايور فراۋەندورفتان قۇرىلىستى تەزدەتۋدى تالاپ ەتەدى «ەمۋ و توم پريپامياتوۆانيە ۋچينيت, ي بۋدە پوميانۋتايا رەچكا ۆ ساموم دەلە نە ۆ دالنوم وت زدەشنيح گرانيتس راسستوياني ي ون سوگلاسيتسيا, تو نا ونوي يلي ۆ درۋگوم مەستە ي دەيستۆيتەلنو دليا نەگو پوسترويت حورومى» (كازاحسكو-رۋسسكيە وتنوشەنيا ۆ ءحVى-ءحVىىى ۆۆ. (سبورنيك ماتەريالوۆ ي دوكۋمەنتوۆ). الما-اتا,1961. س.663).
بۇل جەردە ءبىر ەسكەرەتىن ماسەلە بار. 1761 جىلى ۆەيمارن دا, 1764 جىلى سىرتقى ىستەر كوللەگياسى دا ابىلاي ورداسىنىڭ رەسەي شەبىنە جاقىن بولۋىن ءبىرىنشى ورىنعا قويعان, بۇل باقىلاۋ جاساۋعا, باعىنىشتىلىقتى كۇشەيتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. «پري زدەششنيح گرانيتساح پوسەلەنيۋ ي زناتنەيشيح تاموشنيح ستارشين سكلونيات نادلەجيت, نە ۆىپۋسكايا سەگو پولەزنوگو نامەرەنيا نيكوگدا يز ۆيدۋ» دەلىنەدى رەسەي سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنىڭ ءسىبىر شەبىنىڭ باسشىلارىنا ارنالعان جارلىعىندا. وسى سەبەپكە بايلانىستى ابىلايعا ارنالعان ءۇي شورتاندىنىڭ سىرتىنان باستاپ قوپاعا قاراي اعاتىن قىلشاقتىدان ەمەس, ەسىلدىڭ بويىنا تاياۋ, قىزىلجاردان تاڭەرتەڭ شىعىپ ءتۇس بولماي جەتىپ كەلەتىن جامان جالعىزتاۋدان سالىنعان.
كوكشە ماڭىندا ەكى جالعىزتاۋ بار, جەرگىلىكتى قازاقتار جالعىزتاۋدى «جاڭعىزتاۋ» دەيدى, بۇل ءتىلدىڭ جەرگىلىكتى ەرەكشەلىگى بولسا كەرەك (ورىسشا «گوۆور» دەلىنەدى). جاقسى جالعىزتاۋ (ورىستار «ياكشي-يانگيستاۋ» دەيدى) كوكشەتاۋدان وڭتۇستىك-باتىسقا قاراي, ءۇش بۇرلىقتان (اققان بۇرلىق, يمان بۇرلىق ت.ب.) تومەن, ال جامان جالعىزتاۋ كوكشتاۋدان سولتۇستىك- باتىسقا قاراي, يمانتاۋ, ايىرتاۋ سياقتى كوكشەنىڭ كۇن باتىس قاپتالىنداعى ادەمى تاۋلاردان جوعارى.
جامان جالعىزتاۋ «جامان» اتالعانىمەن قادىرى باسقا تاۋلاردان جوعارى. بۇل سارىارقاداعى ءان ونەرىنىڭ ورتاسى, اتاقتى اقان سەرى مەن ۇكىلى ىبىراي مەكەن ەتكەن, سول ءداستۇردى كاكىمبەك اعالارىمىز ءالى دە جالعاستىرىپ وتىرعان جەرلەر. مەنىڭ اكەلەرىمنىڭ ەسكى قىستاۋى دا «جامان قاندىادىر» دەگەن باياننىڭ ءبىر سىلەمىندە ورنالاسقان. «جاقسى قاندىادىر» الكەي مارعۇلاننىڭ اتالارىنىڭ قىستاۋى. بالا كەزىمدە اكەم «ءبىزدىڭ قىستاۋلاردى نەگە جامان قاندىادىر دەپ اتاعان» دەگەن سۇراعىما «قىستا بوران-شاشىنى كوپ, قارى قالىڭ بولعان سوڭ «جامان» دەپ اتايدى, باسقا جاماندىعى جوق» دەيتىن. بۇل جامان جالعىزتاۋعا دا قاتىستى دەگەن پىكىردەمىن.
جامان جالعىزتاۋ قاراۋىل ەلىنىڭ مەكەنى دەپ ەسەپتەلەدى. جالعىزتاۋدىڭ سىرتىنداعى تاراقتى اتالاتىن كولدى ەرتەدە ابىلاي حان اتىعاي قۇلسارى باتىرعا بەرىپ, كەيىننەن قۇلسارى باتىر سول جەرگە جەرلەنگەن ەكەن. قازىر وسى ماڭداعى ەل «اۋليە» دەپ باسىنا كەسەنە كوتەرىپ, ءتاۋ ەتىپ وتىر. ابىلايدىڭ قۇلسارى باتىرعا جامان جالعىزتاۋدان قونىس بەرۋى حان ورداسىن سولتۇستىكتەن قورعاۋ ماقساتىندا جاسالدى ما دەيمىن. ول كەزدە تۇراقتى اسكەر جوق, حاندار ەرلىگىمەن تانىلعان, ماڭايىندا جىگىتتەرى مول باتىرلاردى ورداعا قاۋىپ كەلەدى دەگەن جەرلەرىنە وتىرعىزادى. بۇل دا جامان جالعىزتاۋدىڭ حان ورداسى قىزمەتىن اتقارعانىنا مىسال بولسا كەرەك.
جامان جالعىزتاۋدا حان ورداسىنىڭ بولعانىنىڭ ءبىر مىسالى ەلدىڭ رۋ-تايپالىق قۇرامى. بۇل جەردە ءار اتانىڭ بالاسى مەكەن ەتەدى, ولاردىڭ ىشىندە ەرتەدە ابىلايمەن بىرگە كەلىپ ەدى دەيتىن سابدەن باتىردىڭ دا تۇقىمدارى بار. جەرگىلىكتى ەل ولاردى قاراۋىلدىڭ ىشىندەگى «قالماق» دەيدى, شىن مانىندە ەرتەدەن حان-سۇلتان ۇرپاقتارىنا قىزمەت ەتكەن تولەڭگىت اۋلەتتەرىنەن بولسا كەرەك.
جامان جالعىزتاۋدا ابىلاي حان ورداسىنىڭ بولعانىنىڭ تاعى ءبىر دالەلى «بوتاقان ولگەن» دەگەن شوق اعاش. بۇل اتاقتى «ابىلاي اسپاس ارقانىڭ سارىبەلى» اتانعان 1779 جىلعى وقيعانىڭ كۋاگەرى. ول زاماننان بەرى تالاي ۋاقىت ءوتتى, جەر بەدەرى دە وزگەرگەن, كولدەر قۇرعاعان, بىراق وقيعا بولعان جەردەن ۇرانىڭ ءىزىن, قىستاۋدىڭ ورىنىن ت.ب. ءجىتى قاراعان ادام اڭعارادى. جامان جالعىزتاۋدى ارالاتىپ جۇرگەن جاقسىلىق قۇدا «بوتاقان ولگەن» شوق اعاشىن ەتەكتەي بەرتىنگە دەيىن «باتەن كولى» اتالاتىن كولدىڭ بولعانىن ايتادى, قازىر سۋالعان, مىنا جەردە كول بولدى دەگەنگە سەنۋدىڭ ءوزى قيىن. باتەن كولىنە قيالاي ۇلكەن وزەك جاتىر. ابىلاي حان مەن تۇرسىنباي باتىردىڭ بەكبولات جانە ەدىگە بيلەرمەن كەزدەسەتىن جولدى وزەگى وسى بولار دەدىك.
ەرتەدە بۇل جەر ەسىلدى قۋالاپ قىزىلجارعا دەيىن باراتىن ساۋدا جولىنىڭ بويى. مالدىڭ قامىمەن ەسىل مەن نۇرانىڭ ەندەي جايلايتىن بەس مەيرام بالالارىنىڭ كۇز ۋاقىتىندا بازار شىعاتىن قالاسى دا قىزىلجار بولعانى انىق. ەرتەدە باياننىڭ قازاقتارى ەرەيمەننەن كوكتەي ءوتىپ, بۇلاندى –مونشاقتى جايلاپ, مال سەمىرگەن ۋاقىتتا قىزىلجاردا ساۋداسىن جاساپ قايتادى دەپ كۇنى كەشەگە دەيىن ءبىزدىڭ قاريالار جىرلاپ وتىردى. قۇرامىندا قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ نەمەرەسى جاناي, ءتورتۋىلدان بوتاقان بار بازارشىلاردىڭ جامان جالعىزتاۋ بويىندا ابىلاي تولەڭگىتتەرىنىڭ قولىنا ىلىككەنى انىق. حان قادىرىن بىلمەگەن قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ ءىنىسى ءمور تاڭدايلى بالاپان قولدارىنا تۇسپەي, جاناي مەن بوتاقاندى ۇستاپ ۇراعا (زىندانعا) سالعان جەرى وسى.
1780 جىلى ابىلايدىڭ حاتشىسى جانە ورىستىڭ تىڭشىسى ياگۋدا ۋسمانوۆ ورىنبور گۋبەرنيالىق كەڭسەسىنە وسى جالعىزتاۋداعى وردادان اتتانعان. ونى مىنا ارحيۆ قۇجاتى راستايدى: «ون, ياگۋدا, وستالسيا پري دومە ابلاي-حانا پروتيۆ پەتروپاۆلوۆسكوي كرەپوستي پوستروەننوم, س دەتمي حانسكيمي ي سەمەيستۆوم. نىنەشنيم لەتوم (1780 جىلدى ايتىپ وتىر-ج.ا.) ۆ ناچالە وكتيابريا مەسياتسا دو وتەزدۋ ەگو سيۋدا دنەي زا پياتنادتسات ۆوزراتيليس وت ابلاي-حانا ۆ وتتسوۆسكي دوم دەتي ەۆو, چينگيز دا يشيم-سولتانى…»
ابىلايدىڭ ەكىنشى قىسقى ورداسى «حاننىڭ قىزىل اعاشى» اتالاتىن جەردە, بۋرابايدىڭ تەرىسكەيىندە بولعانى قازاقتىڭ تاريحي اڭگىمەلەرىنەن بەلگىلى. قازىرگى ۋاقىتتا ول جەردە قىزىلاعاش اۋىلى بار, ءبىز سول اۋىلدا توقان كوبەنوۆ دەگەن اقساقالمەن اڭگىمەلەستىك. سوۆەت زامانىندا «فرۋنزە» اتالعان اۋىل.
قاراپ تۇرساڭىز اۋىلدىڭ ماڭى تۇنىپ تۇرعان تاريح. مىنا جەر «اباقاي قىراتى» دەيدى اقساقال ءبىر توبەنى كورسەتىپ, ول جەردە قالماق حانىنىڭ قىزى جەرلەنگەن-مىس. مىنا جەر «ورازدىڭ ءۇيتاسى» اتالادى دەيدى, ءبىر ەمەس ۇشەۋى تۇر عۇن داۋىرىندە كوتەرىلگەن ءۇيتاستىڭ. مىنا جەر «ەسكى قورىم» دەيدى, ارالاپ قاراساق كونە ءداۋىردىڭ مۇرتتى قورعاندارى ت.ب. ەسكەرتكىشتەر جاتىر. قازاق بولعان سوڭ رۋ سۇراماي جۇرە المايسىڭ. اقساقالدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا اۋىلدا ءۇش ءجۇزدىڭ وكىلى تۇگەل, ءۇيسىن دە بار, الشىن مەن كەرەيىت تە بار, ارعىن, ۋاق, كەرەي, قىپشاق ت.ب. ولاردان باسقا قالماق, قىرعىز, ەستەك ۇرپاقتارى اۋىلدى مەكەن ەتەدى. وسىدان كەيىن بۇل جەر ابىلاي ورداسى ەمەس دەپ كىم ايتا الادى ؟! مەنىڭ تۇسىنگەنىم بۋرابايدىڭ ءوز باسى قورىق بولعان, ەرتەدەن بەرى حانداردىڭ جاز دەمالاتىن جەرى «قورىق» اتانادى. ونىڭ ۇستىنە قالىڭ قاراعايدىڭ ىشىنە مالمەن كىرىپ وتىرۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنى مال باققان ەلدىڭ بالاسىنا تۇسىنىكتى. ەندەشە ابىلايدىڭ نەگىزگى قىستاۋى وسى قىزىلاعاش دەگەن پىكىردەمىز.
1776 جىلى ورىنبوردان كەلگەن كاپيتان برەحوۆ ابىلايدىڭ وسى قىزىلاعاشتاعى ورداسىندا بولعان. «ۆ زيمنەە كيرگيس-كايساتسكوگو ابلاي سۋلتانا پري گورە, نازىۆاەموي كۋكچاتاۋ, پريبىۆانيە پريبىۆ نا درۋگوي دەن, تو ەست 2 فەۆراليا, ي سپروسيا پرەد نەگو سۋلتانا دوپۋسك, پري يزياۆلەني ۆاشەگو ۆىسوكوپرەۆوحوديتەلستۆا پوچتەني, گۋبەرناتورسكوە ي ۆاشە پيسمو ەمۋ, سولتانۋ, سيدەۆشەمۋ ۆ ۋبراننوم يز پوستروەننىح ەمۋ دەرەۆياننىح ۆ ودنوم پوكوە ۆ پريستۋستۆي دەتەي ەگو پودال» دەيدى ءوزىنىڭ راپورتىندا برەحوۆ. قاريالاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا بۇل ون ەكى بولمەلى ۇلكەن وردانىڭ ورىنى بەرتىنگە دەيىن ساقتالعان, قاسيەتتى جەر دەپ اۋىل-ەل الىستان اينالىپ جۇرەدى ەكەن.
اڭگىمە توركىنىنە قاراعاندا ابىلايدىڭ اعاشتان سالىنعان ەكى ورداسى بولعان. بىرەۋى جوعارىدا ايتىلعان جامان جالعىزتاۋدا, ەكىنشىسى كوكشەنىڭ ءوز باسىندا.
وسى جولى ابىلاي حان ورىس ۇكىمەتىنە ءوزىنىڭ قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ باستى حانى ەكەنىن, ول حاندىق اتاقتى تۇركىستاندا ازىرەتى سۇلتان («پري گروبە سۆياتوگو حودجي احمەتا») باسىندا العانىن («چرەز ترەح ورد حانوۆ, سولتانوۆ, ستارشين كيرگيستسوۆ, تاشكەنتسوۆ ي تۋركەستانتسوۆ سامولۋتچيح ليۋدەي, س وبششەگو سوگلاسيا س تەم, چتوب ەمۋ بىت ناد ۆسەمي حانامي گلاۆنىم»). ابىلاي ەلشىگە تاعى ءبىر ەسكەرتكەن ماسەلەسى: «پري چەم دە پو وبىچايۋ يح ي پو وبرازۋ پرەجدە ۆوزۆەدەنيا حانوم پروچتەنا ۋتۆەرديتەلنايا موليتۆا, ا پو نەي دە ي دەيستۆيتەلنو نا حانستۆو ۆوزۆەدەن پودنياتيەم پرەد ۆسەم سوبرانيەم نا بەلوي كوشمە». بۇل قازاق داستۇرىندە ءۇش ءجۇزدىڭ حانى اتانۋ ءۇشىن ورىندالاتىن ەڭ باستى قاعيدالار, ابىلقايىر 1737 جىلى قازاقتىڭ ۇلكەن حانى بولىپ سايلاندى دەپ ساۋەگەيلىك ايتىپ جۇرگەن قاۋىم وسى قاعيدالاردىڭ بولعانىن ەسكە ۇستاۋى كەرەك.
ەندى باستاعان تاقىرىبىمىزعا قايتا ورالايىق. قىزىلاعاشتاعى سەگىز بولمەلى حان ورداسىن كىم سالدى ؟ بۇل جۇمباقتىڭ شەشىمىن ءبىز انىقتاي المادىق, مۇمكىن قازاقتىڭ ءوز اراسىنان شىققان اعاش ۇستالارى شىعار ؟! جامان جالعىزتاۋداعى حاننىڭ اعاش ءۇيىنىڭ تاعدىرى نە بولدى ؟ 1776 جىلى ءساۋىر ايىندا ءسىبىر اسكەري شەپتەرىنىڭ باسشىسى گەنەرال-مايور ا.سكالون سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنا ابىلايدىڭ اعاش ءۇيدى وزگە جەرگە اۋىستىرۋ تۋرالى ۇسىنىسى بولعانىن جازادى: «و پەرەنوسە ەگو پرەجدنياگو نا درۋگوە مەستو زا مالويمەنيەم پري نىنەشنەم دروۆ ي دليا مەلكوگو سكوتا كورموۆ». بىراق تاعى ءبىر ەسكەرەتىن ماسەلە بار, جەرگىلىكتى باسشىلىق ابىلايدىڭ اعاش ءۇيىن وزگە جەرگە اۋىستىرۋدى ابىلايدىڭ ۇلدارىنىڭ بىرەۋىنىڭ سانكت-پەتەربۋرگكە بارۋىمەن بايلانىستىرادى: «ەجەلي …سىن ەۆو ۆ س-پەتەربۋرگ ۆوزمەتتسا, تو تە ناشي رابوتنىە ليۋدي بەز ۆسياكوي وپاسنوستي ۆ ەۆو ستورونە پري پەرەنوسكە وبياۆلەننوگو دومۋ ۋپوترەبياتتسا». 1779 جىلى ول وردا ورنىنان قوزعالماعانى تۋرالى مەندە دەرەكتەر بار.
بۇل كەلىسسوزدەر كوپ ۋاقىتقا سوزىلدى. بالالارىنىڭ ىشىنەن امانات سۇراعان رەسەي ۇكىمەتىنە ابىلاي قويعان شارتتار (بالاسىنا تارحان اتاعىن بەرۋ, قازاقتارعا رەسەي جەرىندە ەمىن-ەركىن جۇرۋگە رۇقسات, شەكارالىق كومانديرلەردىڭ قازاققا وڭ كوزقاراستا بولۋى, حاننىڭ قولىنا ورىس اسكەرىن بەرۋ ت.ب.) ورىندالمادى. ونىڭ ۇستىنە ابىلاي حان رەسەيگە ادالدىق جونىندە قىزىلجارعا كەلىپ انت بەرۋگە كەلىسكەن جوق, پاتشانىڭ جىبەرگەن سىيلىقتارىن دا المادى. وىلايشا ابىلايدىڭ توعىم دەگەن بالاسى قوسشىلارىمەن سانكت-پەتەربۋرگە تەك 1778 جىلى اتتاندى, ونىڭ وزىندە اماناتقا ەمەس, ەلشىلىككە, پاتشا ءجۇزىن كورۋگە.
مەنىڭ ويىمشا ەكى ورتاداعى وسىنداي دۇردارازدىققا بايلانىستى جامان جالعىزتاۋداعى «ابىلايدىڭ اق ءۇيىن» حان ولگەننەن كەيىن ورىستار قىزىلجارعا كوشىرىپ الىپ كەلۋى ابدەن مۇمكىن. قازاقتىڭ ورتاسىندا ايتىلاتىن تاريحي اڭىزداردىڭ تۇبىندە از دا بولسىن شىندىق بارىنا مەن ءوز باسىم سەنەمىن. بىرنەشە عاسىر بويى بۇل اڭگىمە تەككە ايتىلىپ كەلە جاتقان جوق.
ابىلاي حان قاشان قايتىس بولدى ؟
-ابىلاي (سابالاق, ءابىلمانسۇر, ابىلاي- سۇلتان, ابىلاي ءباحادۇر) -ءبىر تۇتاس قازاق مەملەكەتتىلىگىن ءاز تاۋكەدەن كەيىن قايتا جاڭعىرتقان, ىشكى جانە سىرتقا ساياساتتىڭ دانىشپان ۇلگىسىن سالعان ۇلى بيلەۋشى.
ەندى ابىلاي حان قاي جىلى قايتىس بولدى دەگەن ماسەلەگە كەلسەك, بۇل تۋراسىندا ناقتىلىق جاڭا تۋىنداپ كەلە جاتقان سياقتى. ابىلاي حاننىڭ قايتىس بولعان جىلى 1781 جىلدىڭ باسى, وسى جىلدىڭ جازعى شىلدە-تامىزىندا ابىلايعا قاراوي دەگەن جەردە اس بەرىلىپ, ونىڭ ۇلكەن ۇلى ءۋالي حان سايلانعان. سوڭعى جىلدارى ي.ەروفەەۆا ابىلايدىڭ قايتىس بولعان جىلى 1781 ەمەس 1780 دەپ وزىنشە جاڭالىق اشىپ ءجۇر. رەسەي ول كەزەڭدە قازاق ساياساتى تۋرالى مالىمەتتى تولىق الا المايتىن. حاننىڭ ءولىمى تۋرالى حابار دا رەسەيگە كەش جەتتى, ال ءۋاليدىڭ اكەسىنىڭ تاعىنا وتىرعانىن ورىستار ابىلايدىڭ اسى وتكەننەن عانا كەيىن بىلگەن. رەسەيدىڭ حان سايلاۋ بارىسىنا ارالاسا الماي قالعانى كوپ ۋايىم بولعان, كەيىننەن وسى ماسەلەنى ورىس كومانديرلەرى مەن سىرتقى ىستەر كوللەگياسى بىرنەشە رەت تالقىلاعانى بەلگىلى.
سونىمەن قازاقتىڭ ۇلى حانى قاي جىلى قايتىس بولعان ؟ رەسەيدىڭ ارحيۆ قۇجاتتارى ابىلاي حاننىڭ 1781 جىلدىڭ اقپانىندا 68 جاسىندا (نا شەزدەسيات دەۆياتوم گودۋ) قايتىس بولعانىن كۋالەندىرەدى. بۇل داتا قازاق اۋىزشا تاريحىنىڭ دەرەكتەرىمەن دە تولىق سايكەس. م.ج.كوپەيۇلى جازباسىنا جۇگىنەيىك: «سونان سوڭ ابىلاي سول ارىستىڭ بويىنداعى ءبىر قورعانعا ءتۇسىپ, الپىس سەگىز جاسىندا, جۇما كۇنى دۇنيەدەن قايتىپ, سول جەر وسى كۇندە «حان قورعانى» اتانىپتى. سۇيەگىن تەڭگە سالىپ, تۇركىستان شاھارىنداعى حازىرەت سۇلتان العارفين اۋليەنىڭ كۇمبەزىنە الىپ كەلىپ قويىپتى»(كوپەيۇلى م.ج.شىعارمالارى. 8 ت. پاۆلودار, 2006. -194 ب.). ابىلايدىڭ قاتىسۋىمەن بولعان سارىبەل وقيعاسى, سامارقاندقا جورىق جاساماق بولعانى, تاشكەنت, شىمكەنت, سايرامدى باعىندىرىپ حاندىقتىڭ قۇرامىنا قايتا قوسقانى, ونىڭ قازا بولۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى, تولىق جازساڭ ءبىر كىتاپ شىعادى. قىسقاشا وسى.
قازاقستان تاريح عىلىمى قاشاندا ساياساتتىڭ قولىندا قاقپاقىل بولىپ كەلدى, ەندى كەلىپ تاۋەلسىزدىك جاڭا كۇش, شابىت, قولداۋ بەرەدى دەپ سەنگەن ەدىك, بىراق تاريحشىلاردىڭ ورىنىن شيراق ازاماتتار مەن كۆازيتاريحشىلار الىپ قويدى. «عىلىم ينەمەن قۇدىق قازعانداي» ەڭبەك, جوعارىدا ايتىلعان ءار ماسەلە ماعان دەيىنگى تاريحشىلاردىڭ جانە مەنىڭ وسى تاقىرىپتا ونداعان جىلدار كوز مايىن تامىزىپ تاپقان دەرەكتەرگە نەگىزدەلەدى. بۇگىنگى كۇنى تەك ابىلايدىڭ عانا ەمەس, سول زاماننىڭ باسقا دا قاسيەتتى تۇلعالارىنىڭ تۋعان-ولگەن جىلدارىن دۇرىس بەلگىلەۋ قاجەت ەكەنى انىق. مىسالى ءبىر عانا بۇقار جىراۋدىڭ تۋعان-ولگەن جىلدارىنا قاتىستى ونداعان داتالار بار, ال دۇرىسى 1683-1780; ءاز تاۋكە حانعا بايلانىستى دا بىرنەشە داتا بار, دۇرىسى -1630-1715; قاز داۋىستى قازىبەك تە سولاي, دۇرىسى-1665-1763; ايتەكە ءبيدىڭ تۋعان-ولگەن جىلدارىن ناقتى اتاي المايمىن, شاماسى 1640-1720 جىلدار; اقتامبەردى جىراۋ -1675-1768 جىلدار بولۋى ءتيىس, بوگەنباي باتىر-1690-1775 جىلدار; شۇبارايعىر قوجابەرگەن باتىر -1700-1780-ءشى جىلدارعا جاقىن. ەڭ باستىسى ءحۋىىى عاسىرداعى قوجابەرگەندەردىڭ ىشىندەگى ەڭ تانىمالى وسى قوجابەرگەن, ال كوشەبە قوجابەرگەن جىراۋ بولدى دەگەن ءبىر سەنىمدى دەرەكتى كورسەم كوزىم شىقسىن. بۇل شارۋاعا ءجۇردىم -باردىم قاراماي مەملەكەت تاراپىنان دۇرىس, عىلىمعا ادال زەرتتەۋشىلەرگە تاپسىرىس بەرىلىپ وتىرۋ كەرەك, ايتپەسە قاي ەلدىڭ عىلىمىندا بولماسىن جولايرىق كەزىندە جولبيكە كوبەيىپ كەتەدى.
جامبىل ومارۇلى ارتىقباەۆ –
ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا
ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى
