قازىر الەمدە ميلليونداعان كوپىر بار. ادامزاتتىڭ ويلاپ تاپقان ەڭ ەجەلگى قۇرالدارىنىڭ ءبىرى – بۇگىنگە جەتكەنشە, فۋنكتسيونالدىق مىندەتىنەن اسىپ, ەستەتيكالىق سيپاتقا يە بولىپ, ينجەنەرلىك ۇيمەرەتتەن ساۋلەت ونەرىنىڭ نىشانىنا اينالىپ ۇلگەردى.
ەندەشە, استاناداعى اتالعان ساۋلەت ءھام ينجەنەريا تۋىندىلارىن شولىپ وتەلىك.
«سەرۋەندەگى» سەيىل
گازەتتىڭ ىلگەرىدەگى نومىرلەرىنىڭ بىرىندە استاناداعى العاشقى اسەرىمىز تۋرالى جازعاندا, باس قالانى ەكى مادەنيەتتى قوسىپ تۇرعان شاھار دەگەن-تۇعىنبىز.
بىزگە دەيىن دە ايتىلعان بولار بۇل تۇجىرىم. سونىڭ ءبىر دالەلى «سەرۋەن» كوپىرىندەگى ايشىق. جەلتوقسان كوشەسى مەن قالالىق ساياباقتى قوساتىن وسى كوپىر كەشكە قاراي كورسەڭىز ەۋروپا قالالارىن, كورمەسەڭىز دە سول مەكەندەردەگىدەي اتموسفەرا ورناعانىن اڭعارعان بولار ەدىڭىز. كوبىنە جاستاردىڭ سەرۋەن قۇراتىن ايماعى بولعاندىقتان با, بولماسا, كوپىردىڭ ساۋلەت ناقىشى ما, جوق الدە, قالانىڭ ىعى-جىعى, دابىر-ءدۇبىر شۋىنان ادالىعىمەن قوسا, الدىڭىزدا ەلوردانىڭ ادەمى پانورامالارىنىڭ ءبىرى اشىلاتىندىقتان با, ءتىپتى بار عوي, ساياباققا كەلە جاتقاندىقتان, كوڭىل-كۇيىڭىزدىڭ كوتەرىڭكىلىگىنەن بە, ايتەۋىر, ءبىر ەرەكتىك بار.
سودان دا شىعار, مۇنداعى, كوپىردىڭ تايانىشتارىنداعى, كوپىر ۇستىندەگى ساۋلەت كومپوزيتسيالارىنداعى جاستاردىڭ ءبىر-بىرىنە سەزىمدەرىن بىلدىرگەن جازبالارىن دا, قر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 257 نە 258-بابى دەپ ەمەس, الدەبىر ادەمى نازىمنىڭ نىشانى دەپ قاراعىڭىز كەلەدى.
بوي سەرگىتۋگە «سەرۋەندەگى» سەيىلدىڭ بۇل ايشىقتارى ازدىق ەتەدى دەسەڭىز, ادام كوپ جينالاتىن دەمالىس كۇندەرى بارىپ كورىڭىز: كوپىر ۇستىندە تۇرىپ ەركە ەسىلدىڭ تولقىندارىندا تەربەلگەندەي بولاسىز. ويتكەنى… كوپىر ارنايى سەرىپپەلەردىڭ ۇستىنە ورناتىلعان.
تۇنگى «تۇلپار»
«كوپ ۋاقىتقا دەيىن بۇل كوپىردىڭ رۋحىن تابا المادىم. مەن ونى كوبىنە تاۋلىكتىڭ جارىق كەزىندە, دالىرەگى, تاڭەرتەڭگى 9 بەن 10 ورتاسىندا كورەتىنمىن دە, ونى ۇناتپايتىنمىن: شۋلى, كەلبەتسىز, نەمقۇرايلى.
ال, وسى جىلى, جازدىڭ اياعىندا ونىڭ سۇلۋلىعىن تاپتىم. ونى تۇندە كورۋگە بولادى. تاپ وسى كەزدە, ول سۋعا تىققان بار «كوزىرلەرىن» شىعارادى. تۇنگى جارىق تۇستەرىنىڭ تالاسى باستالادى, جانە بۇل كونتراست ەلىتىپ اكەتەدى. كوپىر الدىن, اسىرەسە, كوپىر استىن كورسەڭىزدەر عوي. بۇل – سيقىرلى الەم! بۇل – يلليۋميناتسيا قۇدىرەتى!».
بۇل – وتاندىق الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ ب ءى ر ءى ن دە «jol ybolg i s h» ات تى قولدانۋشىنىڭ ورىس تىلىندە جازعان «سارىارقا كوپىرى» دەپ اتالاتىن پوستىنان اۋدارىپ بەرىپ وتىرعان ءۇزىندى. سول كەزدە, كوپىر سولاي اتالاتىن. ودان كەيىن, سارىارقا مەن تۇران داڭعىلدارىن قوساتىن بۇل وتكەلدىڭ اتى «تۇلپار» بولىپ رەسمي بەكىتىلدى. وتكەلدىڭ ءتورت تۇسىندا تۇعىردا تۇرعان ءتورت تۇلپارعا وراي. جالپى, استاناداعى كوپىرلەردىڭ ءبارىنىڭ دەرلىك قازىرگى رەسمي «ازان شاقىرىلعان» اتتارىنا دەيىن حالىق اراسىندا «ءوز اتاۋى» بولعانىن استانالىقتار انىق بىلەدى. سولاردىڭ ءبىرى…
قاراوتكەل
ەلوردالىقتار اراسىندا ماڭىنداعى ساۋدا ورتالىعىمەن ورايلاستىرىلىپ اتالىپ كەلگەن بۇل كوپىر – باراەۆ كوشەسى مەن قابانباي باتىر داڭعىلىن قوساتىن وتكەل. بۇلاي اتالۋى كوپىردىڭ تۇسىنە, بولماسا, باسقا ءبىر سيپاتىنا وراي ەمەس. ولكە تاريحىنان از-ماز حابارى بار ادام ونى بىلەدى دە. قاراوتكەل – استانا قالاسىنىڭ بۇرىنعى قازاق زامانىنداعى اتاۋى.
وسىدان-اق, كوپىرلەرگە بەرىلگەن اتاۋلاردىڭ سيمۆوليكالىق شارتتى شتريحتار عانا ەمەس, تاريحي-مادەني ماعىنالى استارى دا بار ەكەنىن بايقايمىز. ايتپەسە…
«قويدىڭ ورنىندا شوشقا تۇرۋى كەرەك پە, سوندا؟!»
بۇل استانالىق تانىسىمىزدىڭ ايتىپ بەرگەن اڭگىمەسىنەن.
سارايشىق كوشەسى بويىنداعى كوپىر جاڭا اشىلعان ۋاقىت. تەحنيكالىق قۇجاتتاردا «م-نەشىنشى» دەپ كورسەتىلسە دە, رەسمي اتاۋى دا, حالىق اراسىنداعى «لاقاپ» اتى دا جوق كەزى.
ءسويتىپ, ادەپكى ادەتپەن تانىسىمىزدىڭ قىزمەتتىك اۆتوبۋسى جۇمىسقا بارار جولداعى كوپىر ۇستىنەن وتكەن كەزدە, ۇستانىمى ازداپ «نەلەۋ» ۇلى ۇلىستىڭ وكىلى:
– ا, چتو, سيۋدا, بارانا پوستاۆيلي؟! – دەمەسى بار ما, دەيدى تانىسىمىز. سو كەزدە, اۆتوبۋس ىشىندەگىلەردىڭ ءبىرى:
– نە, قويدىڭ ورنىندا شوشقا تۇرۋى كەرەك پە, سوندا؟! – دەپ جاۋاپ بەرىپ, اۆتوبۋس ءىشىن قىران-توپان كۇلكى قىلعان ەكەن.
ەكى باعىتتى قوزعالىستاعى 8 جولاقتان تۇراتىن, جالپى ۇزىندىعى 892,1 مەتر بولاتىن سول «قوي» قونجيعان وتكەل «ارقار» كوپىرى دەپ اتالادى بۇگىندە.
ءتورت «قۇلاعىنا» قويىلعان جانۋارلاردىڭ اتىمەن اتالاتىن وتكەلدەردىڭ ءبىرى – «مارال» كوپىرى.
«مارال» كوپىرى «ميستيكاسى»
كوپىرى كوپ قالالاردا, كوپىرى كوپ دەيمىز-اۋ, جالپى, ىرگەسى قالانعانىنا كوپ بولعان شاھارلاردا كوپىرلەرگە دە قاتىستى «قالالىق ءافسانالار» بار.
ءال-ازىرشە, استانالىق كوپىرلەرگە قاتىستى مۇنداي اڭىزدار قالىپتاسىپ ۇلگەرمەدى دەسە دە بولادى. بولماسا, ۇزىنقۇلاقتىڭ ايتۋىنشا, اگاراكي «مارال» كوپىرىنە كوتەرىلىپ كەلە جاتقاندا مۇسىندەر تۇسىنان وتكەندە كەلە جاتقان باعىتىڭىزدا دا, قارسى باعىتتا دا بىردە-ءبىر كولىك بولماسا, جەدەل تىلەك تىلەپ ۇلگەرۋىڭىز كەرەك ەكەن. سوندا, الگى تىلەك ورىندالادى-مىس.
نە سەبەپتى ولاي؟ كىم تەكسەرىپ كورىپتى؟ ول جاعى بەلگىسىز… كۇلكىلىلەۋ كورىنسە دە, مۇنداي دا, «قالالىق ءافسانالاردىڭ» ءومىر سۇرۋگە حاقى بار. ماسەلەن, پەتەربورداعى «بولشەوحوتينسكي» كوپىرى 1909 جىلى پولتاۆا شايقاسىنىڭ 200 جىلدىعىنا وراي سالىنعان. سول كەزدە يمپەراتور ۇلى پەتردىڭ ەسىمى بەرىلگەن وتكەلدەگى ءبىر ميلليون تويتارما شەگەنىڭ ءبىرى سوم التىن دەگەن اڭىز بار ەكەن. ودان بەرتىن, ول كوپىر ەكى سوعىستى, بىرنەشە قايتا جاڭعىرتۋدى كورسە دە, الگى اڭىز ءالى دە ومىرشەڭ.
بالكي, ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ, ورىنبور كوشەسىمەن وتەتىن كوپىرىمىزدىڭ دە الدەبىر قۇپياسى بارىنا يمانداي سەنەتىن ادامدار تابىلاتىن بولار. ويتكەنى, قازىردىڭ وزىندە استانالىق حوككەي كلۋبىنىڭ «بويتۇمارى» سيمۆولى ىسپەتتى دەپ اتالىپ جۇرگەن «بارىس» كوپىرى بار.
«بارىس» پەن «بەلاسار»
سىعاناق كوشەسىمەن ءوتىپ جاتقان بۇل وتكەل مەن ل.ميرزويان مەن ا.يمانوۆ كوشەلەرىن قوساتىن, اقبۇلاق وزەنى ارقىلى وتەتىن «بەلاسار» اۆتوجول كوپىرى قالا كوپىرلەرىنە تۇسەتىن كولىكتىك جۇكتەمەنى ءبىراز ازايتتى.
ءسوز سوڭى
كوپىرلەردى كورۋ ءۇشىن عانا تورتكۇل دۇنيەنىڭ قالا اتاۋلىسىن ارالايتىن جيھانگەزدەر بار. ويتكەنى, «ەڭ, ەڭ, ەڭ» دەگەن كاتەگوريالارعا قۇشتار جاندارعا كوپىرلەردىڭ دە «بەرەرى كوپ». اسپان استى ەلىنىڭ شىعىسىنداعى الەمنىڭ ەڭ ۇزىن حاڭجوۋ كوپىرىن جاياۋ ءجۇرىپ ءوتۋ ءۇشىن كەمى 6 ساعاتىڭىز كەتەدى ەكەن: سارى تەڭىزدىڭ ۇستىنەن سالىنعان ونىڭ ۇزىندىعى – 36 شاقىرىم. بولماسا, فرانتسيانىڭ وڭتۇستىگىندەگى جەردەن 270-343 مەتر جوعارى ورنالاسقان الەمدەگى ەڭ بيىك ميللو كوپىرى. قانداي بولسا دا, ءبىر كوپىردى ازسىنساڭىز گامبۋرگتىڭ وزىندە كوپىرى كوپ قالا سانالاتىن ۆەنەتسيا (400-گە جۋىق), امستەردام (1200-دەي) جانە لوندون (600-دەن استام) وتكەلدەرى سانىن قوسا العاندا دا جەتپەيتىن كوپىر بار ەكەن. ەلباداعى وسى قالاعا بارا قالساڭىز – ەكى مىڭنان استام ەسكىلى-جاڭالى كوپىردى كورەسىز.
جالپى, استاناسىن سۋ كەسىپ جاتقان الەم ەلدەرىنىڭ قاي-قايسىسى دا كوپىرلەر ساۋلەتىمەن ماقتانا الادى دەۋگە بولادى. ولاردا عاسىرلار ەنشىسى جاتىر.
ەگەر, الەمدىك وركەنيەتتىڭ ءبىر بەلگىسى – كوپىر سالۋ بولسا, ىرگەسى قالانعانىنا ون جىلدان جاڭا اسقان ەلىمىزدىڭ استاناسى بۇل باعىتتا دا, سول وركەنيەتكە بەت تۇزەپ كەلەدى.
نۇربەرگەن ماقىم
