احمەتتانۋ ءىلىمىنىڭ باستاۋلارى

قازاقتىڭ ۇشان-قيىر دالاسىنا, الداعى ءتۇرلى بايلىقتارعا, وزەن-سۋىنا قىزىعىپ, ەرتە زاماننان جۇتىپ قويۋعا ۇمتىلعان ەكى ەلدىڭ ورتاسىندا قاندى شەڭگەلگە شورە-شورەگە تۇسكەن, بۇلقىنۋمەن كۇن وتكىزگەن جۇرتقا جوقشىلار, جاناشىرلار قاجەت ەدى. سول جوقشى, سول جاناشىر شوق جۇلدىزدىڭ ەڭ ءىرىسى, كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساۋلەسى ۇزىلمەگەن كەمەلدىسى – احمەت بايتۇرسىنۇلى.

كەڭەس داۋىرىنە دەيىنگى ءباسپاسوز بەتىندە ۇلت ۇستازىنىڭ اقىندىق, اعارتۋشىلىق جانە قازاقشا جازۋعا ەملە ءتۇزۋ باستاماسىنا وراي ايتىلعان  تانىمدىق سيپاتتاعى ماقالالاردىڭ جاريالانۋى ۇنامدى قۇبىلىس بولدى. «ايقاپتىڭ» 1912 جىلعى №4 جانە 5 سانىنداعى «جازۋ ءتارتىبى» اتتى ماقالاسى پىكىرتالاس تۋعىزىپ, بۇل تۋراسىندا ءوز كوزقاراسىن اشىق بىلدىرۋشىلەر بولدى. مىسالى, ج.شياشوۆتىڭ «بىرگە قوزعالالىق» ازامات الاشۇلىنىڭ (م.دۋلاتۇلى) «جازۋ ءتارتىبى». ۋاليوللا ءحاليليدىڭ «ءتىلدى ساقتاۋشىلىق» ت.ب. ماقالالار جارىق كوردى. ج.شياشوۆتىڭ احاڭنىڭ جازۋدى ءبىر تارتىپكە سالىپ الىپپە باستىرۋعا دەگەن نيەتىن قولداعانىمەن, ا.الاشۇلى ءوز ماقالاسىندا ايتقانداي: «ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ جازۋ ءتارتىبىن ءتىپتى باسقاشا تۇسىنگەن, دۇرىسىن ايتقاندا, تۇسىنبەگەن. بۇل كىسى جازۋ ءتارتىبىنىڭ دۇرىس, تەرىسىن ءوز الدىنا تەكسەرۋدەن بۇرىن, نوعايلاردىڭ الىپپە جازۋشىلارىنان باسقا جول ىزدەگەنى ءۇشىن قاتتى رەنجىگەن». ال ءوز ويىن «جازۋدى تارتىپكە سالۋ دەگەن وڭاي ەمەس. جۋرنال وقۋشىلار سىناسىن دەگەندە اركىم باسىنا كەلگەنىن جازاتۇعىن بولسا, ەشۋاقىتتا ويدى ءبىر جەرگە قورىتىپ بولمايدى. بۇل تۋراسىندا سىناۋشىلار دا بايقاپ جازارعا كەرەك» دەي كەلە ءوز باسىنىڭ ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ جازۋ ءتارتىبىن ۇناتقانىن جازىپ, ۇسىنىستارىن دا بىلدىرەدى.

بۇلاردا احاڭنىڭ حالقى ءۇشىن قامىعىپ ءجۇرىپ جاساپ جاتقان ەڭبەگى تۋرالى عانا ءسوز بولسا, قوس­تانايلىق ۋاليوللا حاليلي ۇلت ادەبيەتىندەگى تۇلعالىق ورنىن باعالاۋعا ۇمتىلعان. «بىزگە بۇل كۇندە باسشى بولعان, حالىققا ۇلگى كورگىزگەن جىگىتتەرىمىز جوق ەمەس قوي. مىناۋ «ماسا» مەن «قىرىق مىسالدى» جازۋشى ­ا.بايتۇرسىنۇلى سەكىلدى ەرلەردى حالىق قىزمەتشىسى دەۋگە بولادى. جانە دە «ايقاپ» جۋرنالى پەن «قازاق» گازەتىندە حالىققا جول-ءجون كورگىزگەن قىزمەتتەرىن بىزدەرگە ۇمىتۋعا كەرەك پە ەدى؟! ا.بايتۇرسىنوۆ اپەندەنىڭ «جالعىز قاز كەلگەنمەنەن جاز بولا ما دەگەنى سياقتى التى ميلليوننان ارتىق قازاق حالقى ءۇشىن ءبىر گازات پەن ءبىر جۋرنال شىققانمەنەن حالىقتىڭ سۋسىنى باسىلمايدى عوي» دەپ وي قورىتىندىلاۋى احمەتتانۋ ىلىمىندە العاش ايتىلۋىمەن قۇندى.

الاش ارىستارىنىڭ 1929-30 جىلدارى العاش ۇستالۋىنان سوڭ, ولاردىڭ عىلىمي زەرتتەۋ­لەرى مەن ا.بايتۇرسىنۇلى ءوزى جازعان جانە باسشىلىق جاساعان بۇكىل وقۋلىقتاردى ورتا مەكتەپ پەن وقۋ ورىندارىندا پايدالانۋعا تىيىم سالىندى. عىلىمي ادىسنامالىق تۇرعىدا كوشباسشى بولماق تۇگىلى, ءادىس­تەمەلىك جاعىنان دا وقۋ اعارتۋ سالاسىنان الاستاپ تاستالدى.

بۇلاردان باسقا ادەبيەت جانە كىتاپتار, شىعارمالارعا بايگە جاريالاۋ تۋرالى ءسوز بولعان ماقالالاردا تەك جاناما تۇردە عانا جازىلدى. ال تاريحي تۇرعىدان كەلگەندە, ا.بايتۇرسىنۇلى ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ كورنەكتى وكىلى رەتىندە تانىتۋدا العاش ءسوز قوزعاعان ءا.بوكەيحان بولاتىن. ۇلت كوسەمى ءا.بوكەيحان «مۇسىلمان سيەزى» اتتى ماقالاسىندا اقىندىق تالانتىن «اقىن ىنىمە» جانە «مەن بۇقتىم جاتتىم» دەگەن ولەڭدەرىنەن ناقتى مىسال كەلتىرە دالەلدەۋگە جول باستادى.

«تۇرىك زاتتى حالىقتا ءبىزدىڭ قازاقتاي ءبىر جەردە تىزە قوسىپ قالىڭ وتىرعان ىرگەلى ەل جوق. ءبىزدىڭ ءتىلدى قازاق جەرىن ارالاماعان مۇسىلمان باۋىرلارىمىز قايدان ءبىلسىن, ءبىزدىڭ كىتاپ جازىپ, گازەت, جۋرنال شىعارا باستاعانىمىزعا وسى 3-4 جىل عانا اراسىندا. انىق تۇرىك زاتتى حالىق ءتىلى ءبىزدىڭ قازاقتا» دەپ اباي, شاكارىم, احمەت, مىرجاقىپ, ماعجان ت.ب., بارلىعى 18 ولەڭدى مىسالعا كەلتىرىپ – «وسىلارداي  اقىنى بار, ءبىر جەردە تىزە قوسىپ وتىرعان 5 ميلليون قازاقتىڭ ءتىلى قالايشا جوق بولادى. عۇمىر جۇزىندە ءبىزدىڭ قازاق ءتىلى ءوز بايگەسىن الار: اباي, احمەت, مىرجاقىپ, شاكارىم, «تارعىننان» ءھام وزگەلەردەن بۇل كورىنىپ  تۇر عوي» دەپ جازادى.

ءا.بوكەيحان ا.بايتۇرسىنۇلى تۋرالى سول كەزەڭ ءۇشىن ۇلگىلىك ءمانى زور پىكىرىن «رومان بايگەسى» اتتى ماقالاسىندا تاعى دا قايتالايدى. وندا احاڭدى رومان بايگەسىنە ادىلقازى بولار دارەجەدەگى قالام قايراتكەرى رەتىندە تانىتادى. «ءالى دە بولسا, كىتاپتاردى سىنشى بولام دەگەن كىسىلەرگە پوشتامەن جىبەرىپ, بۇلاردىڭ سىن ماقالاسىن جيىپ, مۇنى كىسى سانى از, جازۋشى باسى قۇراۋلى سەمەي (شاھكەرىم بار), ورىنبور (احمەت, مىرجاقىپ بار), ترويسكىنىڭ (باقىتجان. مۇحامەدجان بار) بىرىندە كوميتەت قاراعانى دۇرىس» دەپ جازادى.

بۇدان سوڭ ادەبيەتتەن ەۋروپالىق دەڭگەيدەگى ءبىلىم-پاراساتى بولا تۇرسا دا, «رومان سىنى ماعان قول ەمەس» دەپ بايگەگە تۇسكەن شىعارمالاردى قاراۋعا ىقىلاسى جوق ەكەنىن ەسكەرتىپ وتەدى دە, «بىراق بۇل كۇندە قازى اتاعان سوڭ, بۇدان قاشۋ ماعان جول ەمەس» دەپ امالسىز كەلىسەدى. ياعني رومان جارىسىنا تەك قانا كورەم شىعارما جازعان اقىن-جازۋشىلار قازىلىق ەتۋ كەرەك دەپ سانايدى. ونى «مادەني جۇرتتا كوركەم كىتاپ جازىپ وتىراتىن احمەت, مىرجاقىپ گازەتانىڭ ۋاق ىسىنە ەسىل عۇمىرىن بايلاپ وتىر. بىلگەندى قىلام دەگەنگە جۇرت كەرەگى قويىپ جاتىر ما: شاھكەرىم, احمەت, مىرجاقىپ (بۇلار اپالوننان باتا العان جوق) جەرىمە ءتۇستى دەمەسە, مەن سىنشى پارىزىن وتەۋگە قۇل بولدىم» دەپ وكىنىش بىلدىرەدى.

كەڭەس داۋىرىندەگى قازاق ادەبيەتى – جالپى اعارتۋشىلىق-دەموكراتيالىق قوزعالىستار, قيان-كەسكى سوعىستار, ۇلى وزگەرىستەر مەن قوس قىرتىس ءداۋىر تاريحىن كورسەتەتىن ادەبيەت. بىراق ۇزاق ۋاقىت بويى تۇمشالانعان تىنىس-تىرشىلىك سول قوس قىرتىس ءداۋىر شىندىعىن تانىپ بىلۋگە, ايقىن كورىپ, سەزىنۋگە مۇمكىنشىلىك بەرمەدى. الايدا ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ عالىمدىق, اقىندىق, پۋبليتسيس­تيكالىق شىعارمالارى مەن قايراتكەرلىك ىستەرى ءوز كەزىندە, ياعني كوزى تىرىسىندە-اق اسا جوعارى باعالانعان. قازاق ورتاسى, تۇركى الەمى عانا ەمەس, ورىس عالىمدارىنىڭ تاريحي تۇجىرىمدارى ورنى ەرەكشە.

ۇلت ۇستازىنىڭ ۇلت ادەبيەتى تاريحىندا الدىڭعى قاتاردا الاتىن ورنى تۋرالى باعالاۋ­شىلىق ماندەگى پىكىرلەردىڭ العاش جازىلۋى 1919 جىلدان باستالدى دەپ ساناۋ كەرەك. ول ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى س.سادۋاقاسوۆتىڭ وسى «كيرگيزسكايا ليتەراتۋرا» (يستوريكو-كريتيچەسكي وچەرك) دەپ اتالاتىن ماقالاسىنان. بۇل زەرتتەۋ 1919 جىلى ومبىداعى «ترۋدوۆايا سيبير» جۋرنالىنىڭ №1 سانىندا جاريالانعان ەدى. باسىلىمنىڭ №1 سانىندا بولۋىنىڭ وزىنەن-اق, ول وسى جىلدىڭ باسىندا جاريالانعانىن دالەلدەپ تۇر. ەندەشە ەڭ تۇڭعىش ايتىلعان باعا دەسەك, قاتەلەسپەيمىز.

اۆتور زەرتتەۋىندە اقىن-جىراۋلار مۇراسىن شولا كەلە, اباي, م.ج.كوپەەۆ شىعارماشىلىقتارىنا توقتالادى. «ايقاپ», «قازاق» سەكىلدى قازاق ءباسپاسوزىنىڭ ۇلت ادەبيەتىن دامىتۋداعى ماڭىزىنا تالداۋ جاسادى. «قازاق» گازەتىنىڭ, ونىڭ رەداكتورى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ بولاشاق قازاق وقىعاندارىنىڭ اداستىرماس اق جولعا ءجون كورسەتۋشىسى, باعىت سىلتەۋشىسى بولعانى ءادىل جازىلدى. بۇل ماقالانىڭ احمەتتانۋ ىلىمىندەگى ماڭىزى وتە زور. سەبەبى ا.بايتۇرسىنۇلى تۇڭعىش رەت ۇلتتىق ادەبيەت تاريحىندا كورنەكتى تۇلعا رەتىندە باعالاندى. العاش ايتىلۋىمەن قۇندى بۇل باعانى تولىق كەلتىرەيىك.

«وگرومنۋيۋ ۋسلۋگۋ كيرگيزسكوي ليتەراتۋرە وكازال ا.بايتۋرسىنوۆ, رەداكتور گازەتى «كازاك». ون پەرۆىي پيونەر ۆ وبلاستي سوزدانيا چيستو كيرگيزسكوگو يازىكا: سوستاۆيل پەرۆۋيۋ كيرگيزسكۋيۋ ازبۋكۋ ي گرامماتيكۋ (دو ەتوگو كيرگيزى پولزوۆاليس رابسكوي ازبۋكوي). ا.بايتۋرسىنوۆ پوەت-نارودنيك ي دۋحوۆنىي ۋچيتەل مولودەجي. ون پەرەۆەل پوچتي ۆسە باسني كرىلوۆا, سنابديۆ كاجدۋيۋ سووتۆەتستۆۋيۋششيمي زاكليۋچەنيامي ي پريسپوسوبيۆ ك وبليچەنيۋ بەسپەچنوي جيزني كيرگيزوۆ» دەگەن باعالاۋشىلىق پىكىرى العاش ايتىلۋىمەن قۇندى. ەندەشە س.سادۋاقاسوۆ ەسىمى احمەتتانۋدا ا.سومويلوۆيچپەن قاتار تۇرۋى زاڭدى بولماق.

بۇل پىكىردىڭ ماڭىزى دا سول – قازىر اۋزىمىزدان تۇسپەي جۇرگەن «ا.بايتۇرسىنۇلى – ۇلت ۇستازى, رۋحاني كوسەم» دەگەن ۇعىمنىڭ سول كەزدىڭ وزىندە ايتىلىپ, تاريحي تۇرعىداعى ءادىل باعالاۋدىڭ ايتىلۋى. ەندەشە ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ۇلت رۋحانياتى مەن ادەبيەت تاريحىندا الاتىن ورنى وسى 1919 جىلى شىققان ا.ءسومويلوۆيچتىڭ «تۇركى حالىقتارىنىڭ ادەبيەتى» (شىعىس ادەبيەتى باسپاسى, پەتەربور) كىتابىنداعى «بايتۇرسىنوۆ احمەت بايتۇرسىنۇلى» دەگەن ماقالاسىنان بۇرىن جارىق كورگەن. الايدا عالىمنىڭ 6 تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ التىنشى تومىنداعى «احمەتتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزدەرى» اتالاتىن تاراۋدا س.سادۋاقاسوۆتىڭ وسى «كيرگيزسكايا ليتەراتۋرا» (يستوريكو-كريتيچەسكي وچەرك) دەپ اتالاتىن ماقالاسى اتالماي, نازاردان تىس قالىپ قويعان.

1920 جىلى ورىنبوردا قازاق ولكەسى سوۆەتتەرىنىڭ قۇرىلتاي سەزىندە قازاق اسسر-ءى قۇرىلىپ, ورىنبور 1920-1922 جىلدارى ونىڭ استاناسى بولىپ, قازاق زيا­لىلارىنىڭ ەداۋىر بولىگى سوندا شوعىرلاندى. ولار ورىنبوردا سول كەزدە ۇيىمداستىرىلعان «قىرعىز (قازاق) ولكەسىن زەرتتەۋ قوعامىنىڭ» جۇمىسىنا بەلسەنە ارالاستى. احمەت بايتۇرسىنۇلى سول قوعامنىڭ مۇشەسى ءارى باسقارۋشىسى بولعان. وسى قوعام بىرنەشە جىل بويى ورىنبوردا «ترۋدى وبششەستۆا يزۋچەنيا كيرگيزسكوگو كرايا» دەگەن جيناقتى ورىس تىلىندە شىعارىپ تۇرعان. وسى جيناقتا ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ 50 جاسقا تولۋىنا ارنالعان ماقالالار جاريالانعان. ونىڭ ءبىرى – م. دۋلاتوۆتىڭ «احمەت بايتۋرسۋنوۆيچ بايتۋرسۋنوۆ», ەكىنشىسى – ە.وماروۆتىڭ «ۋچەنايا دەياتەلنوست احمەت بايتۋرسۋنوۆيچ بايتۋرسۋنوۆا» ماقالالارى. ە.وماروۆ ءوز ماقالاسىندا احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ عالىمدىق قىزمەتىنە نازار اۋدارىپ, قازاق گرامماتيكاسىنا سىڭىرگەن ەڭبەگىن جوعارى باعالايدى.

م.دۋلاتوۆتىڭ «احمەت بايتۋرسۋنوۆيچ بايتۋرسۋنوۆ» دەگەن ماقالاسىنداعى تاريحي فاكتىلەر, دەرەكتەر كۇنى بۇگىنگە دەيىن ماڭىزىن جويعان جوق. ماقالادا اۆتور احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ءومىربايانىنا كەڭىنەن توقتالادى. 13 جاسىندا اكەسىنەن, تۋعان-تۋىسقاندارىنان ەرىكسىز ايرىلعان احمەتتىڭ كەيىن تورعايداعى ەكى كلاستىق ورىس-قازاق مەكتەبىنەن, مۇنان سوڭ ورىنبور مۇعالىمدەر ۋچيليششەسىنەن ءبىلىم الىپ, ءوز بەتىمەن كوپ وقىپ ۇلكەن ءبىلىمدار ازاماتقا اينالعانىن جازادى. اقاڭنىڭ «قىرىق مىسال», «ماسا» ەڭبەكتەرىندە پاتشا ساياساتىن قاتال سىناپ, وعان قارسى كۇرەسكەنىن ءدال كورسەتەدى. «بلاگوداريا ا.بايتۋرسۋنوۆۋ, حوتيا بەسسوزناتەلنو, نو نا ساموم دەلە پودداۆاۆشاياسيا وبرۋسەنيۋ ي وتاتاريۆانيۋ چاست كيرگيزسكوي ينتەلليگەنتسي جيۆو وپومنيلاس ي ستالا سوزداۆات ي يسپراۆليات سۆوي وشيبكي. داجە بىۆالي تاكيە كۋرەزنىە سلۋچاي: ۋچاششاياسيا مولودەج ۆ نەكوتورىح رۋسسكيح ۋچەبنىح زاۆەدەنياح ۆ تسەلياح سوحرانەنيا چيستوتى كيرگيزسكوگو يازىكا, وبۋسلوۆليۆالاس رازگوۆاريۆات مەجدۋ سوبوي وبيازاتەلنو پو كيرگيزسكي, ۆ سلۋچاە نارۋشەنيا كەم-ليبو ەتوگو پراۆيلا ۆينوۆنىي زا كاج­دوە سلۋچاينو ۆىلەتەۆشەە نە كيرگيزسكوە سلوۆو پلاتيل 3-5 كوپ. شترافا ۆ پولزۋ ۋچەنيچەسكيح كرۋجكوۆ, – دەپ جازدى.

احمەتتانۋ ءىلىمىنىڭ ءىزاشارى سانالاتىن ماقالالاردىڭ ورىس تىلىندە جاريالانۋىنىڭ وزىندىك ءمانى دە بار. وسى س.سادۋاقاسوۆ پەن ا.ءسومويلوۆيچتىڭ ماقالالارىنان كەيىن ول ە.د.پوليۆانوۆتىڭ «قازاق-قىرعىزدىڭ جاڭا (بايتۇرسىنوۆتىق) ەملەسى (1924), ن.ف.ياكوۆلەۆتىڭ «ءالىپبي قۇرىلىمىنىڭ ماتەماتيكالىق جۇيەسى (1928) سەكىلدى زەرتتەۋلەرگە جالعاستى. الايدا ولارعا احاڭنىڭ 50 جىلدىق مەرەيتويىنا بايلانىستى ماقالالار نەگىز بولعانى – قاپىسىز شىندىق.

اقىن, پۋبليتسيست, عالىمدىق تۋرالى ماڭىزدى ەڭبەكتەر, كوركەم ويلار, نەگىزىنەن, احاڭنىڭ تۋعانىنا ەلۋ جىل تولۋ مەرەيتويى تۇسىندا جاريالاندى دا احمەتتانۋ ءىلىمنىڭ نەگىزى بەرىك قالاندى. ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ الەۋمەتتىك ىستەرىن, شىعارماشىلىعىن, دۇنيەتانىمىن ءوز كەزىندە دۇرىس كورسەتىپ, ءادىلىن ايتقان ادامنىڭ ءبىرى – ساكەن سەيفۋللين. ول «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە (30.01.1923) «احمەت بايتۇرسىنوۆ ەلۋگە تولدى» دەگەن ارناۋلى ماقالا جازىپ, وندا بىلاي دەيدى: «احمەت بايتۇرسىنۇلى قاراپايىم كىسى ەمەس, وقىعان كىسى. وقىعانداردىڭ اراسىنان شىققان, ءوز زامانىندا پاتشا ارام قۋلىقتى اتارمان-شابارماندارىنىڭ قورلىعىنا, مازاعىنا تۇسكەن حالىقتىڭ نامىسىن جىرتىپ, داۋىسىن شىعارعان كىسى. وزگە وقىعان مىرزالار شەن ىزدەپ جۇرگەندە, قورلىققا شىداپ, قۇلدىققا كونىپ, ۇيقى باسقان قالىڭ قازاقتىڭ ۇلت نامىسىن جىرتىپ, ۇلتتىڭ ارىن جوقتاعان پاتشا زامانىندا جالعىز-اق ­احمەت ەدى. قازاقتىڭ ول ۋاقىتتاعى كەيبىر وقىعاندارى گۋبەرناتور, سوتتارعا كۇشىن ساتىپ ءتىلماش بولىپ, كەيبىر وقىعاندارى ارلارىن ساتىپ ۇلىقتىق ىستەپ جۇرگەندە, احمەت قازاق ۇلتىنا جانىن اياماي, قىزمەتتەرىن قىلدى». بۇل احاڭا بەرىلگەن ءادىل دە شىنشىل تاريحي باعا ەدى. «قازاق حالقىن بايعا, كەدەيگە بولمەي, نامىسىن بىردەي جىرتتى, ارىن بىرگە جوقتادى. احمەت بايتۇرسىنۇلى ۇلتىن شىن سۇيەتىن شىن ۇلتشىل» دەگەن تۇجىرىمدى ويدىڭ ايتىلۋى الاششىلدارعا قارسى تەرىس كوزقاراستاردىڭ تۋىنداپ تۇرعان كەزىندە ايتىلۋى ەرلىكپەن پارا-پار ەدى.

1923 جىلى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ 50 جىلدىعى تۇسىندا ساكەن تاعى دا ماقالا جازىپ, ۇلت ۇستازىن قورعادى. ءا.ايتيەۆتىڭ «ستەپنايا پراۆدا گازەتىندە جازعان «فاكتيچەسكيە پوپراۆكي» ماقالاسىنداعى «الاشتى جاساعانداردىڭ ءبىرى احمەتتىڭ ءوزى ەمەس پە؟» دەگەن سىنىنا, «ەڭبەكشى قازاق» گازەتى (04.02.1923) ارقىلى ساكەن «تاعى دا احاڭ تۋرالى. ايتيەۆكە جاۋاپ» ماقالاسىمەن جاۋاپ بەردى. «ولاردىڭ ىشىندە شەنقۇمار, جالعان ۇلتشىلدار بولدى. احمەت ايتەۋىر قازاققا قىزمەت قىلامىن دەپ سولارمەن بىرگگە بولدى… احمەتتىڭ كوممۋنيست پارتياسىنا ەرە الماي شىعىپ قالۋىنا ۇلكەن سەبەپ – ءوزىنىڭ شىن نازىك جاندى ۇلتشىلدىعى.وزگە وقىعان مىرزالار شەن ىزدەپ جۇرگەندە, قورلىققا شىداپ, قۇلدىققا كونىپ, ۇيقى باسقان قالىڭ قازاقتىڭ نامىسىن جىرتىپ, ۇلتتىڭ ارىن جوقتاعان پاتشا زامانىندا جالعىز احمەت ەدى» دەپ ناقتىلادى.

وسى مەرەيتويعا ارنالعان ماقالاسىندا م.اۋەزوۆتىڭ: «كازاق» گازەتىنىڭ ءسۇتىن ەمىپ وسكەن ءبىر بۋىن وسى كۇندە پىكىر-ءبىلىم جولىندا بۇعاناسى بەكىپ, ءىس مايدانىنا شىعىپ وتىرسا, كەيىنگى جاس بۋىن اقاڭ سالعان ورنەكتى ءبىلىپ, اقان اشقان مەكتەپتە وقىپ شىققانى تابالدىرىعىنان جاڭا اتتاپ, ىشىنە جاڭا كىرىپ جاتىر. اقاننىڭ بۇل ىستەگەن قىزمەتى – قازاقتىڭ ۇزىن ىرعا تاريحىمەن جالعاسىپ كەتەتىن قىزمەت, ىستەگەن ىسىمەن وزىنە ورناتىلعان ەسكەرتكىش – ماڭگىلىك ەسكەرتكىش» دەگەن سوزدەرىنەن «قازاق» گازەتى احمەت بايتۇرسىنۇلى ارقىلى ۇلكەندەردىڭ اقىلشىسى, كىشىلەردىڭ تاربيەشىسى بولعانىن بايقايمىز.

الاش ارىستارىنىڭ 1929-30 جىلدارى العاش ۇستالۋىنان سوڭ, ولاردىڭ عىلىمي زەرتتەۋ­لەرى مەن ا.بايتۇرسىنۇلى ءوزى جازعان جانە باسشىلىق جاساعان بۇكىل وقۋلىقتاردى ورتا مەكتەپ پەن وقۋ ورىندارىندا پايدالانۋعا تىيىم سالىندى. عىلىمي ادىسنامالىق تۇرعىدا كوشباسشى بولماق تۇگىلى, ءادىس­تەمەلىك جاعىنان دا وقۋ اعارتۋ سالاسىنان الاستاپ تاستالدى. پارتيالىق قاۋلىلارعا ساي  قازاق ادەبيەتى جەكە ءپان رەتىندە مەكتەپتىڭ وقۋ جوسپارىنا كىرىپ, 1932 جىلى تۇڭعىش باعدارلاماسى جاسالدى. وندا 1930 جىلداردىڭ باس كەزىندە مەكتەپتەر مەن وقۋ ورىندارىندا تۇراقتى وقۋ قۇرالدار جاسالۋىن قاجەت ەتكەن ۋاقىت, زامان تالابى قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ كەڭەس داۋىرىندەگى ادەبيەتتەن دە باسقا داۋىرلەرىنىڭ تاريحي كۋرسىن دا وقىتۋ كەرەكتىگىن ايقىنداپ بەردى

جاندوس سماعۇل,

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور