مەككەدەن بۇرىن ءيسى مۇسىلمانعا قۇبىلا سانالعان (ھيجرا بويىنشا 16 جىلعا دەيىن) ماسجيد ءال-اقسا مەشىتىنە بارىپ ساجدە ەتۋدى ءناسىپ ەتكەن اللاعا سانسىز ماداق, شەكسىز شۇكىرلىك ايتامىن.
موريا حيبادات تاۋىنداعى مەشىتتىڭ ەڭ العاش قۇرىلىسىن باستاعان ادام اتا (ع.س.).
ساحيح حاديستە بايان ەتىلگەنىندەي, ادام اتا (ع.س.) قاسيەتتى قاعبانى تۇرعىزعان سوڭ اراعا قىرىق جىل سالىپ, قۇدىس (يەرۋساليم) قالاسىنداعى وسى ءال-اقسا مەشىتىن ءوز قولىمەن قالاعان.
ەكىنشى رەت بۇل قاسيەتتى مەشىتتى جاقىپ (ع.س.) پايعامبار سالعان.
ال ءۇشىنشى رەت بۇل قاسيەتتى مەشىتتىڭ قابىرعاسىن ءداۋىت پايعامبار (ع.س.) قالاعان, قۇرىلىستى اياقتاۋ ءۇشىن ۇلى سۇلەيمەن پايعامبار (ع.س.) فينيكيادان ساۋلەتشىلەر الدىرتقان. پايعامبار حاديسىندە مەشىت قۇرىلىسىنا جىندار دا جەگىلىپ, جەتى جىلدا سالىنىپ بىتكەن دەلىنگەن.
جىندارعا پارمەنىن جۇرگىزگەن سۋ پەرىسى سۇلەيمەن (ع.س.) مەشىتتى بۇرىنعىدان دا كەڭەيتىپ سالدىرعان ەكەن.
بەلگىلى جۋرناليست وڭعار ءومىربەك اقساقالدىڭ تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنە جازۋى بويىنشا ياحيا (ع.س.), يسا (ع.س.) پايعامبارلاردىڭ بالالىق شاقتارى دا وسى ءال-اقسا مەشىتىنىڭ ماڭىندا وتكەن. قۇران كارىمدە ايتىلعانىنداي يسا (ع.س.) پايعامباردىڭ اناسى ءماريام دا وسى مەشىتتە تاربيەلەنىپ, بوي جەتكەن.
مەشىتتىڭ ايىرىقشىلىعى مۇنىمەن ولشەنبەيدى. ءسوزىمىزدىڭ باسىندا ايتقانىمىزداي, پالەستينا ولكەسىنىڭ قاسيەتتى قۇدىس قالاسىنداعى بۇل مەشىت – ىبىرايىمنان (ع.س.) باستاپ بارلىق پايعامبارلاردىڭ قۇبىلاسى. پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) مەككەدە تۇرعاندا نامازدى ءال-اقساعا قاراپ وقيتىن. كەيىن كەلە ماديناعا قونىس اۋدارعانىنا ون سەگىز اي وتكەندە قۇبىلا قاعباعا وزگەردى. مىنە, سول كۇننەن بارلىق مۇسىلمانداردىڭ قۇبىلاسى – قاسيەتتى قاعبا!
ءال-اقسانىڭ ەڭ باستى ەرەكشەلىگى مەن قۇندىلىعى – ميعراج وقيعاسى. ميعراج وقيعاسى – پايعامبارىمىز مۇحاممەدكە (س.ع.س.) بەرىلگەن ۇلىق مۇعجيزالاردىڭ ءبىرى. ميعراج وقيعاسى پايعامبارلىقتىڭ ونىنشى جىلى ەرەجەپ ايىنىڭ جيىرما جەتىسىنە قاراعان ءتۇنى بولعان.
قۇراندا «يسرا» سۇرەسىنىڭ 1-اياتى بىلاي دەپ باستالادى: «قۇلى (مۇحاممەدتى) ءبىر ءتۇنى وزىنە بەلگىلەرىمىزدى كورسەتۋ ءۇشىن ءال-حارام مەشىتىنەن اينالاسىن بەرەكەلى ەتكەن ءال-اقسا مەشىتىنە اپارعان اللا تاعالا قانداي دا كەمشىلىكتەن پاك. شىن مانىندە, ول – ەستۋشى, ءبىلۋشى».
بۇل ۇلىق مۇعجيزا بىلاي بولعان-دى. ءبىر كۇنى پايعامبارىمىز (س.ع.س.) قاعبانىڭ ىرگەسىندە تۇنەپ جاتقانىندا جابىرەيىل (ع.س.) بىرنەشە پەرىشتەمەن كەلەدى. پايعامبارىمىزدىڭ كەۋدەسىن اشىپ, جۇرەگىن الىپ, ءزامزام سۋىمەن تازالايدى دا قايتا ورنىنا سالادى. تاريحتا «كەۋدەنى جارۋ» دەپ اتالاتىن بۇل وقيعا پايعامبارىمىزدىڭ ءتورت جاسار كەزىندە دە بولعان.
سودان كەيىن قاشىردان كىشىرەك, ەسەكتەن ۇلكەنىرەك «پىراق» (بۋراق) تۇلپاردى ءجانناتتان كەلتىرگەن. پىراقتىڭ جۇيرىكتىگى سونشالىق, كوز جەتەر جەرگە قاس-قاعىم ساتتە اپارادى. جابىرەيىل (ع.س.) پايعامبارىمىزدى (س.ع.س.) پىراققا مىنگىزىپ, ءوزى جول باستاپ, ءاپ-ساتتە ءال-اقسا مەشىتىنە اكەلەدى. پايعامبار (س.ع.س.) پىراقتان ءتۇسىپ, ونى بايلايدى. ول جەردە ىبىرايىم (ع.س.), مۇسا (ع.س.), يسا (ع.س.) باستاعان بارلىق پايعامبارلار كۇتىپ تۇرعان. ولاردىڭ وتىنىشتەرى بويىنشا مۇحاممەد (س.ع.س.) ءوزى يمام بولىپ, ەكى راكات ناماز وقيدى. ءبىر كەزدە جابىرەيىل (ع.س.) پايعامبارىمىزعا سۋ, اراق, ءسۇت قۇيىلعان ءۇش توستاعان ۇسىنادى. پايعامبارىمىز (س.ع.س.) ءسۇتتى تاڭداپ ىشەدى. سوندا جابىرەيىل (ع.س.) شاتتانىپ: «ەي, مۇحاممەد (س.ع.س.) سەنىڭ ۇممەتىڭ باسقا قاۋىمدارعا ۇقساپ اداسىپ كەتپەيدى ەكەن» دەپ قۋاندىردى. بۇدان كەيىن پايعامبارىمىز (س.ع.س.) «ساحرا» دەپ اتالاتىن ۇلكەن تاستىڭ ۇستىنەن پىراعىمەن جەتى قات كوككە كوتەرىلەدى…
ءال-اقسا مەشىتىنىڭ ءبىر بولىگىن وسى «ساحرا» تاسىنا بايلانىستى «ساحرا كۇمبەزى» («كۋببات اس-ساحرا» – ارابشا, «كۋپول سكالى» – ورىسشا اتاۋى) دەپ تە اتايدى. ول دوڭەسكە ورنالاسقاننان نازارعا بىردەن تۇسەدى. مەشىت ءۇش قاباتتى. ونىڭ ەكى قاباتى جەردىڭ استىندا. پىراق بايلانعان ورىن مەن «ساحرا» تاسى تۋرا ورتادا, ەڭ تومەنگى قاباتتا جاتىر.
مىنە, وسىنداي قاسيەتتى جەرگە تابانىمىز تيگەنگە شەكسىز شۇكىرلىك ايتامىز.
مەشىت تاريحى مۇنىمەن شەكتەلمەيدى. العا وزعان ۋاقىتپەن قاتار ىلەسىپ كەلەدى. موريا عيبادات تاۋىنداعى بۇل العاشقى اللانىڭ ءۇيىنىڭ ىرگەسىنەن 636 جىلى تاقۋا حاليفتاردىڭ ديناستياسىنان شىققان حاليف ۋمار يبن ءال-حاتتابتىڭ پارمەنىمەن جاڭا مەشىت بوي كوتەردى. بۇل ەكەۋى ەكى مەشىت بولعانىمەن, ءبىرتۇتاس ساۋلەتتىك كەشەندى قۇرايدى.
كەيىننەن ءال-اقسا قۇلشىلىق ورنى ابد ءال-مالىك ءحاليفتىڭ ىقپالىمەن كەڭەيتىلگەن. قۇرىلىستى ونىڭ ۇلى ءال-ۆاليد 705-ءشى جىلى ءبىتىرىپ شىعادى. ءارى, بۇل قاسيەتتى ساۋلەت عيماراتى 8-ءشى عاسىردىڭ مۇراسىنا جاتادى.
1033 جىلى قاتتى ءزىلزالا بولىپ, ءال-اقسا مەشىتىنىڭ اۋقىمدى كولەمى بۇزىلادى. بىراق سودان ەكى جىل وتكەننەن كەيىن ءالي از-زيحير باسقا جوباداعى مەشىت سالا باستايدى. وسى سالىنعان عيمارات كۇنى بۇگىنگە دەيىن تۇر. ۇستەمدىك ەتكەن يسلام حاليفاتى ديناستياسىنىڭ ءار كەزەڭدەردەگى قولعا العان قايتا قۇرۋ جۇمىستارى مەشىتكە قوسىمشالار ەنگىزىپ وتىردى. ناتيجەسىندە كورنەكتى دە اۋقىمدى كۇمبەزى, كىرەبەرىس ەسىگىنىڭ ماڭدايى, مىنبەر, مينارەت جاسالىپ, ىشكى قۇرىلىمدارى وزگەرتىلدى.
1099 جىلى قۇدىستى كرەست جورىقشىلارى باسىپ العاندا, ولار مەشىتتى ساراي جانە شىركەۋ رەتىندە پايدالاندى. مەشىت قۇدىستىق بالدۋين ءىى كورولىنىڭ سارايى بولدى. 1128 جىلى رىتسار-تامپليەرلەر مەشىتتى ءسۇلەيمەننىڭ حريستيان حرامىنا اينالدىرىپ, توبەسىنە ايدىڭ ورنىنا ايقىشتارىن ءىلدى. ءارى, ءدال وسىندا تامپليەرلەر وردەنىنىڭ شتاب-پاتەرىن جاسادى.
يراكتىڭ كيركۋگىندا تۋىپ, مىسىردا ازامات بولىپ قالىپتاسقان سالاح ءاد-دين (سالادين) ءامىر قۇدىستى كاپىرلەردەن ازات ەتكەندە مەشىتتىڭ باستاپقى مىندەتى وزىنە قايتارىلدى.
سالادين قۇدىس قالاسىنداعى ۆوسكرەسەنيا حرامىنان وزگە شىركەۋلەردىڭ ءبارىن مەشىتكە اينالدىردى.
13-ءشى عاسىردا بيلىك ماملۇكتەردىڭ قولىنا ءوتتى. ولار عيبادات تاۋىندا ورنالاسقان ساحرا كۇمبەزىن قورشاعان ۇستىرتكە اركالى كونسترۋكتسيالار جاسادى. سونىمەن قاتار, دۋالداردى تەسىپ 11 داربازا قويدى. سول ارقىلى جۇرت عيبادات تاۋىنا كوتەرىلە الاتىن بولدى. ول قاقپالار كۇنى بۇگىنگە دەيىن حالىققا قىزمەت ەتىپ تۇر.
سودان بەرى دە كوپتەگەن قايتا قۇرۋ مەن جوندەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. قوسىمشالار ودان كەيىنگى ۋاقىتتاردا جوعارعى مۇسىلماندار كەڭەسى مەن يوردانيا تاراپىنان جاسالدى.
بۇگىنگى كۇندە كونە قۇدىس قالاسى يزرايل قۇدىسىنىڭ قۇرامىنا جاتادى. الايدا 1994 جىلى يزرايل مەن يوردانيا اراسىنداعى كەلىسىمگە بايلانىستى, قۇدىستاعى مەشىت پەن كۇللى مۇسىلماندىق قۇندىلىقتار يوردانيانىڭ قامقورلىعى مەن باقىلاۋىنا كوشكەن.
مەشىتتە ءبىر ساتتە 5000 ادام ساجدەگە ماڭدايىن تيگىزە الادى.
سونىمەن, بارا قالساڭىز, ساحرا كۇمبەزى مەن ءال-اقسا مەشىتىنە يزرايل مەملەكەتىنىڭ اۋماعىنان كىرەسىز.
عيبادات تاۋىن قورشاي سالىنعان ازا دۋالى – (ستەنا پلاچا) ەجەلدەن زيارات ەتەتىن ورىن. ونىڭ ىرگەسىن كەزىندە ءداۋىت پايعامبار (ع.س.) قالاپتى. قازىرگى ءال-اقسا مەشىتى تۇرعان جەرگە «ءبىرىنشى حرام» نەمەسە «سۇلەيمەننىڭ (ع.س.) حرامى» دەگەن عيباداتحانا سالىنعان ەكەن. ول ەۆرەيلەرگە قۇلشىلىق ەتەتىن جالعىز ورىن بولعان. بىراق, جاڭا ءداۋىر كەلمەي تۇرىپ قيراتىلعان.
ارادا 70 جىل وتكەن سوڭ بىرنەشە الەۋەتتىلەردىڭ, نەگىزىنەن, يرود پاتشانىڭ تاباندىلىعىمەن حرامدى قايتاتۇرعىزعان. ول – «ەكىنشى حرام» دەگەن اتقا يە بولىپتى. الايدا ول دا ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ 70-جىلدارىندا يمپەراتور تيت باستاعان ريم اسكەرىمەن بولعان العاشقى يۋدەي سوعىسىندا كۇيرەيدى.
ازا دۋالى نەمەسە باتىس دۋال ەكىنشى حرامنان قالعان بولشەك بولىپ سانالادى.
ازا دۋالىنىڭ الدى ىعى-جىعى حالىق. تاس قابىرعاعا تىزىلگەن تۋريستەردەن گورى ياھۋديلەر كوپ. سۇڭكيىپ, باستارىن ءيىپ, كوزدەرىن كىلگىرتە الدەنەنى سىبىرلايدى. بىرەۋلەرى ىلگەرى-كەيىن تەڭسەلەدى. ەندى ءبىرى ماڭدايىن دۋالعا تيگىزىپ قاتىپ قالعان. كۇندەلىكتى كورىنىس وسىلاي بولسا كەرەك. ولاردىڭ ىشكى ويى بويىنشا وسى جەردە ءۇشىنشى حرام بوي كوتەرۋى ءتيىس, سونى اللادان جالبارىنىپ سۇرايدى. قازىرگى ۋاقىتتا وندا ساۋلەسى التىن كۇننىڭ نۇرىمەن شاعىلىسىپ, ءيسى مۇسىلماننىڭ مادەني-رۋحاني دۇنيەسى ساحرا كۇمبەزى مەن ءال-اقسا مەشىتى تۇر.
ءبىز دە قالىپتاسقان ءۇردىس بويىنشا دۋالعا تايانىپ, الىپ كىرپىشتەردىڭ جىقپىلىنا بۇگىنگى كۇنگە شۇكىرلىگىمىز بەن تىلەگىمىزدى جازىپ قالدىردىق.
يزرايلدەگى ەرەكشەلىك اسكەرگە قىزدار دا, جىگىتتەر دە مىندەتتى. ادامنىڭ كوبى – قاۋىپسىزدىكتى قاداعالاعان اسكەريلەر. ولار حالىقپەن تىلدەسۋدەن قاشپايتىن ءتارىزدى. مەنىمەن بىرەۋى سۋرەتكە تۇسۋدەن تارتىنبادى. سونداي-اق, قارا قالپاق كيگەن ياھۋدي بوزبالاسىمەن دە ەستەلىك ءۇشىن كامەراعا قارادىق.
ايتقاندايىن, بۇل قارا قالپاقتىڭ 34 ءتۇرى بار ەكەن. ونىڭ ارقايسىسىنا ءتان بەلگىلەرى بايقالادى, الەۋمەتتىك دارەجەسى دە, تەگى دە سودان كورىنىس تابادى. ۇسقىنىنا قاراعاندا, مەنىمەن سۋرەتكە تۇسكەن قالپاقتى الەۋمەتتىك توپتىڭ جوعارعىسىنان بولسا ءتيىس.
ازا دۋالىنان اسىعا ءال-اقسا مەشىتىنە قاراي بەت تۇزەدىك. وعان بارۋ ءۇشىن تۋننەلمەن ارعى بەتكە وتەدى ەكەنسىز.
تەك مۇسىلماندارعا عانا كىرۋگە رۇقسات ەتىلگەن. مەشىتكە بەتتەمەس بۇرىن دارەت الۋ ورنىنا وتەسىڭ. سودان سوڭ بارىپ ۇلىق مۇعجيزا بولعان جەر ماسجيد ءال-اقسا مەشىتىنىڭ تابالدىرىعىن «بيسميللاھي-راحماني-ر-راحيم» دەپ اتتايسىڭ.
ساحرا كۇمبەزى مەن ءال-اقسا مەشىتىنەن جاندۇنيەڭ قۇبىلىپ شىعادى. قيماي سوڭىڭا بىرنەشە قارايسىڭ…
ادىلبەك ىبىرايىمۇلى,
ارنايى «استانا اقشامى» ءۇشىن – قۇدىس (يەرۋساليم) قالاسىنان
