2013 جىلى باتىس قازاقستان وبلىستىق «ورال ءوڭىرى» جانە «پريۋرالە» گازەتتەرى شىعا باستاعانىنا 95 جىل تولعانىن اتاپ ءوتتى. «يزۆەستيا وبلاستنوگو يسپولنيتەلنوگو كوميتەتا سوۆەتا كرەستيانسكيح, رابوچيح, كيرگيزسكيح, كراسنوارمەيسكيح ي لوۆەتسسكيح دەپۋتاتوۆ» – «ىشكى وردالىقتى باسقارۋشى وبلاستنوي كىندىك كوميتەتتىڭ حابارى» اتالىپ, وردا قالاسىندا قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە شىققان باسىلىمنىڭ تۋعان كۇنى 1918 جىلعى 17 قاراشا ەدى.
مەرەيتويعا دايىندىق بارىسىندا ماسكەۋ قالاسىنداعى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ مەملەكەتتىك ارحيۆىنەن «يزۆەستيا»-«حابار» گازەتىنىڭ تىگىندىسىن تاۋىپ, كوشىرمەسىن الىپ كەلگەن ەدىك. وسى گازەتتىڭ العاشقى سانىن قاراپ وتىرىپ, قازاق تىلىندە (اراب ارپىمەن) باسىلعان مىناداي حابارعا كوزىمىز ءتۇستى:
«پروتوكول №112. ءباسپاسوز تاراتۋ ءىسىنىڭ ىلگەرىلەپ, جەمىستى ءھام پايدالى بولۋى ءۇشىن وبلىستىق كىندىك كوميتەت قاۋلى جاسادى: استراحاننان كەلگەن جاڭا باسپاحانا مەن حان ورداسىنداعى «ۇران» باسپاحاناسىن بىرگە قوسىپ, قىزمەت ەتتىرۋگە ءھام ول باسپاحانانى باسقارۋ ءىسىن جولداس ۆىگدورششيككە تاپسىرۋعا. وبلاستنوي كىندىك كوميتەت».
«يزۆەستيا»-«حاباردىڭ» العاشقى سانىندا باسىلعان بۇل قۇجات جاڭا باسىلىمنىڭ حان ورداسىندا بۇرىننان قىزمەت ەتكەن «ۇران» گازەتىنىڭ نەگىزىندە اشىلعانىن مالىمدەپ تۇرعان ەدى.
ارينە, وسى كەزگە دەيىن دە باتىس قازاقستان وبلىستىق گازەتىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋشىلەر بولدى. 1950 جىلدارعا دەيىن وبلىستىق گازەتتىڭ باستاۋى رەتىندە ورال قالاسىندا شىققان «قىزىل تۋ» گازەتىنىڭ تۋعان كۇنى – 1920 جىلدىڭ 7 جەلتوقسانى اتالاتىن. بۇل داتانىڭ ارىگە جىلجۋى باسىلىمدى ارداگەر جۋرناليست, قوعام قايراتكەرى بيسەن جۇماعاليەۆ باسقارعان كەزبەن (1952-1955, «ەكپىندى قۇرىلىس») سايكەس كەلەدى.
«ءبىزدىڭ وبلىستىق گازەتتەر 1920 جىلدان شىعىپ كەلەدى دەپ جازىلىپ جۇرگەن. بىردە وڭتۇستىكتەگى شيپا مەكەندەردىڭ بىرىندە دەمالىپ قايتقان قارت جۋرناليست عۇباش جوندىباەۆ ماسكەۋدەگى بوس ۋاقىتىن پايدالانىپ, رەۆوليۋتسيا مۋزەيىنە بارىپ, بوكەي گۋبەرنياسىندا ەكى تىلدە 1918 جىلدىڭ 17 قاراشاسىنان شىعا باستاعان گازەتتەردى تاۋىپ الادى دا, ەكەۋىنىڭ فوتوكوشىرمەسىن اكەلمەسى بار ما؟! بۇل وقيعا ءبىزدى ءبىر سىلكىندىرىپ تاستادى» دەپ ەسكە الادى قارت جۋرناليست.
وسى دەرەكتىڭ نەگىزىندە گازەتتىڭ جاڭا «تۋعان كۇنى» بەكىتىلىپ, وبلىستىق «ورال ءوڭىرى», «پريۋرالە» گازەتتەرى 1968 جىلى ەلۋ جىلدىق مەرەيتويىنا بايلانىستى «قۇرمەت بەلگىسى» وردەنىمەن ناگرادتالعان.
ءبىر قىزىعى, «يزۆەستيا»-«حابار» گازەتىنىڭ العاشقى ساندارىن تاۋىپ اكەلگەن ازاماتتار ونىڭ ءبىرىنشى بەتىندەگى «حاتتامانى» – «ۇران» گازەتى تۋرالى دەرەكتى دە كورگەنى انىق. ەندەشە ول اعالار باسىلىم تاريحىن بۇدان دا ءارى جىلجىتىپ, 1917 جىلدان شىققان «ۇران» گازەتىنەن نەگە باستامادى ەكەن؟
* * *
بۇل سۇراقتىڭ جاۋابى – «ۇران» گازەتىنىڭ ءمان-مازمۇنى مەن ونى شىعارۋشىلاردىڭ ساياسي كوزقاراسىندا بولىپ شىقتى. كسرو-نىڭ كۇركىرەپ تۇرعان 1950 جىلدارى «ۇران» گازەتىنىڭ نەگە «ۇمىت قالعانىن» تۇسىندىك. بار ماسەلە – «ۇراندى» ۇيىمداستىرعان ازاماتتاردىڭ 1917-1918 جىلدارى بولشەۆيكتىك يدەياعا ەمەس, قازاقتىڭ قانىنا جاقىن الاش قوزعالىسىنا بۇيرەك بۇرعانىندا ەكەن.
ساكەن سەيفۋللين ءوزىنىڭ «تار جول, تايعاق كەشۋ» اتتى كىتابىندا سول كەزەڭدەگى قازاق ءباسپاسوزى تۋرالى مىناداي قۇندى دەرەك كەلتىرەدى:
«…ءار جەردە-اق گازەت شىعارا باستادى. سەمەيدە – «سارىارقا» گازەتi, تاشكەنتتە – «الاش» گازەتi, سوڭىنان «بiرلiك تۋى». بوكەيلiكتە, استراحان قالاسىندا – «ۇران» گازەتى, اقمولادا – «تiرشiلiك» گازەتi, ورىنبوردا – بۇرىنعى بەلگiلi «قازاق» گازەتi.
«سارىارقانى» باسقارعان – قالەل قاپپاسۇلى, جازۋشىلارى: ەرمەكۇلى, بوكەيحانۇلى, تۇرعانبايۇلى جانە باسقالار.
«الاشتى» باسقارعان – كولباي توعىسۇلى.
«بiرلiك تۋىن» باسقارعان مۇستاپا شوقايۇلى, جازۋشىلارى: بولعانبايۇلى, تورەقۇلۇلى, قوجانۇلى جانە باسقالار.
«ۇراندى» باسقارعان – ا.مۇساۇلى. «تiرشiلiكتi» باسقارعان – راقىمجان دۇيسەنبايۇلى, جازۋشىلارى: سادۋاقاس سەيفۋللين (مەن), اسىلبەكۇلى, ءومiرباي دونەنتايۇلى جانە باسقالار. «قازاقتى» باسقارعان – ا.بايتۇرسىنۇلى مەن م.دۋلاتۇلى. جازۋشىلارى: بوكەيحانۇلى, تاعى سولار. بۇل گازەتتەر, «تiرشiلiكتەن» باسقاسىنىڭ ءبارi, بiر بەتتە بولدى. ءبارi ورىنبورداعى «قازاق» گازەتiنiڭ ىقپالىمەن ءجۇردi. ءبارىنىڭ قۇلاق كۇيىن «قازاق» گازەتى بۇراپ بەرىپ, نۇسقاۋ بەرىپ وتىراتىن بولدى. «قازاقتىڭ» باسىنداعىلار قازاقستاننىڭ ءار جەرىندەگى نيەتتەس ادامدارىنا نۇسقا بەرىپ, حات جازىپ جاتتى. گازەتتەردىڭ ءبارى كوزجۇمباي ۇلتشىل بولدى. ۇلتشىل بولعان سوڭ ەرىكسىز بايشىل گازەت بولدى. ءبارىنىڭ ورتاق تۋى «قازاق» گازەتى بولدى. (57-58-بەت).
«…1917-18 جىلداردا …قازاق بولشەۆيكتەرى ساياسي كۇرەستى «الاشپەن» ايقاسىپ باستاعان ەدى. …سەمەيدە شىققان «سارىارقا» مەن «اباي» «الاشتىڭ» ورداسى بولدى.
اقمولا گۋبەرنياسىندا – اقمولادا شىققان «تىرشىلىك» گازەتى «الاشتى» مىنەپ جازىپ جاتتى…
تورعايدىڭ وقىعاندارى, قوستانايدىڭ, ورالدىڭ «الدىڭعى قاتارداعى» وقىعاندارى قوسىلىپ, ورىنبور قالاسىنداعى «قازاق» گازەتىنىڭ شىلاۋىندا بولدى. بۇلار كوپ جەرگە – بارلىق قازاقستانعا ءجون-جوباسىن بەرىپ تۇردى. «قازاق» گازەتى «الاشتىڭ» ۇيىم ورداسى بولىپ تۇردى.
تۇركىستان وقىعاندارى تاشكەندە «بىرلىك تۋى» دەگەن گازەت شىعارىپ, «الاشتى» ۇران قىلىپ تۇردى.
بوكەي ورداسىنىڭ ءبىراز وقىعاندارى, اقىن, مولدا قاراشۇلى باس بولىپ, «ۇران» دەگەن گازەت شىعارىپ, «الاشوردانى» ۇران قىلىپ تۇردى… قاراشۇلى ومار «الاش» ۇرانىن جىر قىلىپ, كىتاپشا جازىپ شىعاردى. ۇمىتپاسام, كىتاپشاسىنىڭ اتى «تەرمە» (دۇرىسى «تۇرىمتاي» – ق.ق.) ەدى. كىتاپشاسىندا الەكەڭدى ماقتايدى».
كورىپ وتىرعانىمىزداي, جوعارىداعى ۇزىندىلەردە ساكەن سەيفۋللين «ۇران» گازەتىنىڭ ساياسي باعىت-باعدارىنا ناقتى باعا بەرىپ, انىق «الاشورداشىلاردىڭ» قاتارىنا قوسقان ەدى. مىنە, كەڭەس وكىمەتى كەزىندە بۇل گازەتتىڭ اتى اتالماۋى, زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىنا ىلىكپەۋى تۇسىنىكتى.
* * *
جوعارىداعى دەرەكتەن كەيىن «ۇران» گازەتى تۋرالى كەڭىرەك ءبىلگىمىز كەلىپ, ىزدەستىرە باستادىق. الايدا, قازاق ءباسپاسوزىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحىنا ارنالعان ەڭبەكتەردە «ۇران» تۋرالى جالپى تىزىمدە ايتىپ كەتكەنىمەن, جەكە توقتالمايدى. عالىمدار ساعىمباي قوزىباەۆ, ايگۇل رامازانوۆا, قىرىقباي اللابەرگەن شىعارعان «الەم ءباسپاسوزى تاريحىنان» اتتى وقۋ قۇرالىندا (الماتى, «سانات», 1998) ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تاريحى تۋرالى ارنايى ءبولىم بەرىلگەن. الايدا, 1917-1918 جىلدارى جارىق كورگەن «سارىارقا», «بىرلىك تۋى», «جاس ازامات», «الاش» گازەتتەرى مەن «اباي» جۋرنالىنا تولىعىراق توقتالعان اۆتورلار «ۇران» تۋرالى ەشتەڭە جازباعان.
«ۇران» گازەتىنە قاتىستى دەرەكتەر جاناما بولسا دا عۇمار قاراش پەن عابدولعازيز مۇساعاليەۆتىڭ ومىرىنە قاتىستى ەڭبەكتەردە قامتىلعان. «الاش» قوزعالىسى» اتتى (الماتى, 2008) جيناقتا بەرىلگەن ع.مۇساعاليەۆتىڭ «1917 جىلى وردادا «ۇران» اتالاتىن جارتىلاي رەسمي گازەت شىعارعانىن» ايتادى. «XX عاسىردىڭ باسىنداعى ۇلتتىق دەموكراتيالىق اعىمداعى قازاق زيالىلارىنىڭ ءبىرى عابدۋلعازيز مۇساعاليەۆتىڭ قىزمەتى» اتتى ماقالاسىندا («قازۇۋ حابارشىسى», زاڭ سەرياسى, N2 (54). 2010) عالىم ت.مۋتتايروۆا بىلاي دەپ جازادى:
«1917 جىلدىڭ اقپان ايىندا پاتشا تاقتان ءتۇسىپ, ۋاقىتشا ۇكىمەت قۇرىلعاندا, عابدۋلعازيز مۇساعاليەۆ شىلدە ايىنان باستاپ ورال قالاسىندا ءوزىنىڭ əرىپتەستەرىمەن قوسىلا وتىرىپ, «ۇران» دەپ اتالاتىن جارتىلاي رەسمي گازەتتى شىعارادى. ۇلت ىستەرى كوميسسارياتىنىڭ قازاق بولىمشەسىنىڭ بوكەي وبلىسىنا كوشۋىنە بايلانىستى «ۇران» گازەتى قازان رەۆوليۋتسياسىنىڭ مۇراتتارىن ناسيحاتتايدى».
بەلگىلى تاريحشى يساتاي كەنجاليەۆتىڭ «عۇمار قاراش» كىتابىندا (يساتاي ناسەكەنۇلى, ورال قالاسى, 2004) «ۇران» گازەتىنىڭ ماڭىندا بولعان تۇلعالار تۋرالى مالىمەت بار:
«ع.قاراش باسپا جۇمىسىنا دا ارالاسادى. اۋەلى ع.مۇساعاليەۆپەن وردادا شىعىپ تۇرعان «ۇران» گازەتىنىڭ ىسىنە قاتىسادى. 1918 جىلى كۇزدە رسفسر ۇلت ىستەرى حالىق كوميسسارياتى (ۇىحك) قازاق ءبولىمىنىڭ باسشىلىعىمەن قازاقشا-ورىسشا گازەت-جۋرنال شىعارۋ ءىسى قولعا الىنادى. مۇعالىمدەر ءۇشىن «مۇعالىم» جۋرنالىن دايىنداۋعا كىرىسەدى. ءار جەردەن اراب ارىپتەرىن, باسپاحانا ستانوگىن ت.ب. جابدىعىن تاۋىپ اكەلۋ, پوليگرافيا مامانىن تابۋدا ع.قاراش تاجىريبەسى پايدالانىلدى. ۇىحك-ءنىڭ قازاق ءبولىمى ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىن جۇرگىزۋ ءۇشىن كورنەكى قايراتكەرلەردىڭ ەڭبەكتەرىن قازاق تىلىندە شىعارۋعا اۋدارماشىلار كوميسسياسىن قۇرادى. وعان س.مەڭدەشەۆ, ع.قاراش, ح.ەسەنباەۆ, ت.سافيەۆ, ع.مۇساعاليەۆ ت.ب. كىرەدى. قازاقتا بولماعان اۋدارما جۇمىسى باستالادى. بۇل كەزدە عۇمار جۇمىسباستى حالدە بولادى. «الاشقا» دەگەن ولەڭى سەمەيدەگى «سارىارقا» گازەتىندە 1918 جىلعى 22 قاڭتاردا جاريالانادى. «الاش ازاماتتارىنا» دەگەن ولەڭى ورداداعى «ۇران» گازەتىنە شىعادى. بۇنى زەرتتەگەن قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى مۇستافا يسماعۇلوۆتىڭ ەڭ بولماسا ءبىر تاريحي ماقالا جازباعانى وكىنىشتى. ارينە, كەزەڭ تاريحى اۋىر, زەرتتەۋشىگە قاتەرلى دە ەدى…»
يساتاي كەنجاليەۆ اعامىزدىڭ «زەرتتەۋشىگە قاتەرلى» دەگەن دياگنوزى سول زاماننىڭ كوپ شىندىعى دەر كەزىندە نە سەبەپتى ايتىلماعاندىعىن ءدال تۇسىندىرەدى. ارينە, ول ءۇشىن ەشكىمدى سىناپ, كىنالاۋدىڭ قاجەتى دە جوق.
(جالعاسى بار)
قازبەك قۇتتىمۇراتۇلى,
جۋرناليست, «ۇران» گازەتىنىڭ ءماتىنىن قازىرگى الىپبيگە اۋدارۋشى
