مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا تۋرالى» جارلىققا قول قويعان بولاتىن. وسىعان سايكەس, رەسپۋبليكانىڭ بارلىق وبلىسىندا زەرتتەۋ جۇمىسى قارقىن الدى. وسى ىزدەنىستەردىڭ ناتيجەسى رەتىندە جاقىندا استانا قالاسى اكىمدىگى جانىنداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى وڭىرلىك كوميسسياسىنىڭ كەزەكتى وتىرىسىندا «اقمولا ءوڭىرى – ارحيۆ قۇجاتتارىندا (حح ع. 20-40 جج.). قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعى» كىتابىنىڭ تانىستىرىلىمى ءوتتى. اتالمىش قۇجاتتار جيناعىنا XX ع. 20-40 جىلدارىنداعى اقمولا ءوڭىرىنىڭ قوعامدىق-ساياسي ءومىرى مەن ءداستۇرلى شارۋاشىلىعىنداعى تۇبەگەيلى وزگەرىستەر, حالىق وكىلدەرىنىڭ ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسى مەن قىزمەتى, اسكەري-ساياسي جاعداي, اشارشىلىقتىڭ سالدارى, تاركىلەۋ كەزىندە مال-مۇلكىنەن ايىرىلعان ادامداردىڭ جانايقايى مەن شەتەل اسۋعا ءماجبۇر بولعان بوسقىنداردىڭ تارالۋ ايماعىن كورسەتەتىن ارحيۆ ماتەريالدارى توپتاستىرىلعان. سونداي-اق ساياسي ناۋقاندار مەن جاپپاي قۋعىن-سۇرگىندەرگە قاتىستى بۇيرىقتار مەن نۇسقاۋلىقتار, قاۋلى-قارارلار مەن شەشىمدەر, قۋعىنعا ۇشىراعان جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ارىز-شاعىمدارى مەن تالاپتارى, رەسمي بايانداۋ جازبالارى, ستاتيستيكالىك مالىمەتتەر جانە ساياسي قۇقىعىنان ايىرىلعان ادامداردىڭ تىزىمدەرى ەنگىزىلگەن.
جالپى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ باعىتىنداعى اتقارىلعان جۇمىستار وتكەن تاريحىمىزعا باسقاشا قاراپ, زوبالاڭ جىلداردىڭ شىندىعىن انىقتاۋعا ءادىل باعاسىن بەرۋدە ماڭىزدى قادام بولدى. ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز دە وسى كەزەڭدە ورىن العان, الايدا تاريحتا قالتارىستا قالعان «اۋا كوشۋ» قۇبىلىسىنا ناقتى باعا بەرەدى.
«كەڭەستىك كەزەڭدەگى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ بارلىق ساناتىنا قاتىستى تاريحي ادىلدىكتى تولىق قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىنداعى مۇنداي اۋقىمدى جۇمىس ەڭ باستىسى وتكەن تاريحىمىزدى زەردەلەۋ ءۇشىن قاجەت. سول كەزەڭنىڭ ءبىر كورىنىسى, حالىقتىڭ وتىرعان جەرىنەن «اۋا كوشۋى» ءالى شىن باعاسىن العان جوق» دەپ ويلايدى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى حقتۋ تاريح كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى تۇرسۇن حازرەتالى.
– ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ بويىنشا جۇرگىزىلەتىن جۇمىستارعا ناۋقاندىق سيپات بەرىپ نەمەسە بەلگىلى ءبىر ۋاقىتپەن شەكتەپ قويۋعا بولمايدى. ارحيۆ قورىنداعى وراسان زور كولەمدەگى قۇجاتتاردى ارحەوگرافيالىق وڭدەپ, عىلىمي اينالىمعا ۇسىنۋدىڭ وزىنە كوپ ۋاقىت پەن كۇش-جىگەر كەرەك بولسا, ونداعى مالىمەتتەردى ساراپتاپ, تالداپ, عىلىمي تۇجىرىمدار جاساۋ ءۇشىن دە سونداي ارەكەتتەردى تالاپ ەتەدى. دەمەك, تاريحي تانىمدى جاڭالاۋعا باعىتتالعان عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى ودان ءارى جالعاسۋى ءتيىس.
قازاقتا اۋا كوشۋ دەگەن فەنومەن بار. «اۋا كوشۋ» كەشەگى گولوششەكيننىڭ كەزىندە عانا شىققان جوق. بۇرىن دا قازاقتىڭ ءداستۇرلى قوعامىندا بار ءتاسىل ەدى. مىسالى, ءبىر بيلەۋشىمەن كەلىسپەي قالسا, باسقا جاققا اۋىپ كوشىپ كەتكەن قازاق. ەلگە ىندەت تاراسا, سول توتەدەن كەلگەن اپاتتان اۋا كوشىپ قۇتىلعان. ولار ءداستۇرلى قوعامدا بار نارسە ەدى. ال مىنا سوۆەتتىك قوعامداعى اۋا كوشۋدىڭ ورنى مۇلدەم بولەك. اۋا كوشۋدىڭ ەڭ نەگىزگى سەبەبى – ول حالىقتىڭ ساياسي قۋعىنعا ءتۇسۋى
ەندى اۋا كوشۋدىڭ سەبەبىن قاراستىرالىق. باستى سەبەبى – وتكەن عاسىردىڭ باسىندا قازاقستاندا ساياسي بيلىككە ءستاليننىڭ ءفاۆوريتى گولوششەكين كەلدى. گولوششەكين كەلگەن كەزدە ۇستانعان كونتسەپتسياسى قازاقتارعا وتە اۋىر سوققى بولىپ ءتيدى. «قازاقستانعا وكتيابر رەۆوليۋتسياسى كەلمەپتى, رەۆوليۋتسيا قازاق اۋىلىن اينالىپ ءوتىپتى. قازاقستاندا كىشى وكتيابر رەۆوليۋتسياسىن جاساۋ كەرەك» دەگەن ۇرانمەن 1928 جىلى قازاقتىڭ ءىرى بايلارىن كامپەسكەلەۋ باستالدى. سول جىلدىڭ قىركۇيەك-قازان ايلارىندا باس-اياعى ءبىر جارىم ايدىڭ ىشىندە مەن قاراستىرعان ايماقتا 700-گە جۋىق ءىرى بايلار تاركىلەنگەن. ولاردىڭ جالعىز باسى عانا ەمەس, وتباسى, بالا-شاعاسى تۇگەل بوسىپ كەتتى. ارقايسىسىندا كەمىندە بەس-التىدان جان باسى بولسا, سونشاما ادام جەر اۋدارىلىپ كەتتى. بۇل – اتقارۋ كوميتەتىنىڭ شەشىمىمەن رەسمي جەر اۋدارىلعاندار. ولاردان كەيىن ورتاشالار مەن كۋلاكتاردى تاپ رەتىندە جويۋ دەگەن ناۋقان باستالدى. وسى ناۋقاننىڭ كەزىندە العاشقى كەزەكتە ۇلى كامپەسكەگە ىلىنگەن بايلاردىڭ تۋىستارى, باۋىرلارى, سولاردىڭ قۇدا-جەكجاتتارى, جاماعايىندارى ءىلىندى. ولاردىڭ ءبارى «حالىق جاۋى» ەمەس, كەرىسىنشە, ءبىر اۋلەتتى, ءبىر اۋىلدى اسىراپ وتىرعان ءداستۇرلى قازاق شارۋاشىلىعىن جۇرگىزىپ, قازاق اۋىلىنىڭ بەتكە ۇستارلارى مەن تىرەگى بولاتىن. وسى تىرەكتى جويعاننان كەيىن قازاق جەرىندە داعدارىس باستالدى. ول نەگە باستالدى؟ قوراسىندا لاعى جوق, شارۋاعا قىرسىز جالعىز-جالقىبايلار بەلسەندىگە اينالىپ, جاڭا قوعامدا اتقا ءمىندى. كەشەگى جەر اۋدارىلعانداردىڭ ءالى دە بولسا ەلدە قالعان تۋىستارىن جاڭادان قۇرىلىپ جاتقان كولحوزدارعا قابىلداماي, سايلاۋ قۇقىعىنان ايىردى. وسىلايشا ءوز ورتاسىنان شەتتەتىلدى.
– بۇل ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ باسى ما ەدى؟ سول جىلدارى حالىق بوسىپ كەتتى عوي. شىعىس قازاقستان مەن تارباعاتاي, جەتىسۋ وڭىرىندەگى قازاقتار قىتاي, موڭعوليا استى. قىزىلوردا, وڭتۇستىك قازاقستان مەن اقتوبە تۇرعىندارىنىڭ ءبىر بولىگى وزبەكستانعا, اۋعانستانعا جانە يرانعا اۋدى. جامبىل وبلىسىنىڭ حالقى قىرعىزعا جەتسە, ماڭعىستاۋ حالقى تۇرىكمەندەرگە بارىپ باس ساۋعالادى.
– قازاقتا اۋا كوشۋ دەگەن فەنومەن بار. «اۋا كوشۋ» كەشەگى گولوششەكيننىڭ كەزىندە عانا شىققان جوق. بۇرىن دا قازاقتىڭ ءداستۇرلى قوعامىندا بار ءتاسىل ەدى. مىسالى, ءبىر بيلەۋشىمەن كەلىسپەي قالسا, باسقا جاققا اۋىپ كوشىپ كەتكەن قازاق. ەلگە ىندەت تاراسا, سول توتەدەن كەلگەن اپاتتان اۋا كوشىپ قۇتىلعان. ولار ءداستۇرلى قوعامدا بار نارسە ەدى. ال مىنا سوۆەتتىك قوعامداعى اۋا كوشۋدىڭ ورنى مۇلدەم بولەك. اۋا كوشۋدىڭ ەڭ نەگىزگى سەبەبى – ول حالىقتىڭ ساياسي قۋعىنعا ءتۇسۋى. ساياسي قىسىمعا تۇسكەن حالىقتىڭ الدىندا قايتىپ ەل بولامىز, بولاشاعىمىز نە بولادى دەگەن تاڭداۋ تۇردى. مىنە, وسى كەزدە گولوششەكيننىڭ توتاليتارلىق بيلىگىنىڭ شەكتەن شىعىپ كەتكەنىنە نارازى حالىق كوتەرىلىسكە شىعىپ, باس كوتەردى. بۇل ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ورىن الدى. بۇل جانشىلعان حالىقتىڭ قولىنا قارۋ الىپ, كوتەرىلىسكە شىعۋى ەدى. ول كۇشپەن باسىلدى, وندا دا قىرعىن, امان قالعاندارى بوتەن ەل اسىپ, باس ساۋعالادى.
مەنىڭشە, ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋعا قاتىستى كوميسسيانىڭ الدىندا تۇرعان ۇلكەن مىندەت اۋا كوشۋ ماسەلەسى دەپ ويلايمىن. وزبەكستانعا, تاجىكستانعا, جالپى ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنا كوشكەن قازاقتاردىڭ سانى 650-800 مىڭ اراسى دەگەندى ايتادى. ال مىناۋ شىعىس, ورتالىق قازاقستاننان قىتايعا جەر اۋعاندار
1 ملن 200 مىڭ,1 ملن 300 مىڭ دەگەندى ايتادى. مەن وسى ورتالىق ازيا باعىتىندا جۇمىس ىستەگەننەن كەيىن ايتىلىپ وتىرعان 650-800 مىڭدى اۋا كوشكەندەردىڭ ناقتى سانى دەپ ايتا المايمىن, تىم از دەپ ەسەپتەيمىن
ال «اۋا كوشۋ» – قولعا قارۋ الىپ كۇرەسۋ ەمەس, بالەدەن قاشىپ قۇتىلۋ. وسى تۇستاعى كەشەگى بايلار, بيلەر, بولىستار, حان-سۇلتاندار, يشاندار اۋلەتىنىڭ بيلىكتەن كەلگەن قىسىمنان قۇتىلۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى اۋا كوشۋ ەدى. گولوششەكيننىڭ, ودان كەيىنگى ميرزوياننىڭ تۇسىندا ميلليونداعان ادام اشتىقتان ءولدى, پالەنباي ميلليونى اۋىپ كەتتى, قازاق جەرى قاڭىراپ بوس قالدى.
مەنىڭشە, ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋعا قاتىستى كوميسسيانىڭ الدىندا تۇرعان ۇلكەن مىندەت اۋا كوشۋ ماسەلەسى دەپ ويلايمىن. وزبەكستانعا, تاجىكستانعا, جالپى ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنا كوشكەن قازاقتاردىڭ سانى 650-800 مىڭ اراسى دەگەندى ايتادى. ال مىناۋ شىعىس, ورتالىق قازاقستاننان قىتايعا جەر اۋعاندار 1 ملن 200 مىڭ, 1 ملن 300 مىڭ دەگەندى ايتادى. مەن وسى ورتالىق ازيا باعىتىندا جۇمىس ىستەگەننەن كەيىن ايتىلىپ وتىرعان 650-800 مىڭدى اۋا كوشكەندەردىڭ ناقتى سانى دەپ ايتا المايمىن, تىم از دەپ ەسەپتەيمىن.
– بۇل دا قارسىلىقتىڭ ءبىر ءتۇرى عوي؟
– ارينە, گولوششەكين بيلىگى كەزىندە باستالعان اۋا كوشۋدىڭ سالدارى سايىن دالادا سايراپ جاتتى. بيلىكتىڭ ۇلكەن-كىشى كامپەسكەسى, باي-كۋلاكتى جويۋ, ناۋقان سالىق, حالىقتى وتىرىقشىلاندىرۋ, كولحوزداندىرۋ سوڭى حالىقتى تىم اشىندىرىپ, قاتتى بۇراپ جىبەردى. اشتىقتان قىرىلعانى بار, بوسىپ كەتكەنى بار, قازاق اۋىلدارى قاڭىراپ قالدى. حالىققا جاسالعان اۋىر قىلمىستىڭ ءىزىن جاسىرۋ ءۇشىن اۋا كوشۋدى, اشارشىلىقتى بايلار ۇيىمداستىرعان دەپ سولارعا جابا سالدى. وسى كونتسەپتسيانى ءىلىپ الدى دا, بۇكىل نكۆد, وگپۋ وسى باعىتتا جۇمىس ىستەدى.
ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرامىندا ءبىز ارحيۆتەردە بولدىق, ىزدەستىرۋ جۇمىسىن جۇرگىزدىك. قولىما ەكى ءىس ءتۇستى. ول – تاجىكستانعا العاشقى تولقىنمەن اۋا كوشكەن الاش قايراتكەرى ءجۇمادىل يساەۆتىڭ ءىسى. وعان قاتىستى 48 ادامنىڭ ۇستىنەن ءىس قوزعالعان. جاڭاقورعاندىق ايقوجا يشاننىڭ نەمەرەسى ءسارۋار يشان باستاعان 66 ادامنىڭ ۇستىنەن بولعان تەرگەۋ سولاقاي ساياساتتىڭ ءىزىن جاسىرۋ ءۇشىن جاسالعانىنا كوزىمىز جەتتى. وسىلايشا جۇزدەن اسا ادامدى شىمكەنت تۇرمەسىنە قاماپ, بەس-التى اي تەرگەۋ جاساپ, الدى اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ, سوڭى سىبىرگە ون جىلعا ايدالدى. اقتالعاندار دا بولعانىن ايتۋ كەرەك. بۇلاردىڭ بارلىعى اقتالماعان, اقتالۋى ءتيىس.
– «اۋا كوشۋ» تاقىرىبىن تاڭداۋىڭىزدىڭ سەبەبى نەدە؟
– ءوزىم دە اۋا كوشۋشىلەر ۇرپاعىمىن. اكەم ماقان بايتۇرسىنۇلى 1931 جىلى جاڭاقورعاننان ەلمەن بىرگە تاجىكستاننىڭ فارحار دەگەن جەرىنە اۋا كوشكەن, سوندا تۇراقتاعان. سول كەزدە ءبىزدىڭ اۋلەتتەن اۋعانستانعا 17 وتباسى وتكەن ەكەن. 1993 جىلى تۇركيادان قانداستارىمىز كوپتەپ ورالدى عوي. سول كەزدە بۇرىنعى اۋا كوشكەن اۋلەتتەن ەكى-اق شاڭىراق كەلدى. كەلگەن سوڭ باسقالارى قايدا دەپ سۇرايمىز, «وپات بولدى, اۋرۋدان ءولدى» دەيدى. ءابىلازيز پايزامبەتۇلى دەگەن اعامىز كەلدى. اكەسىنىڭ نەشە ايەل العانىن بىلمەيمىن, بىراق وتىز بالاسى بولعان ەكەن, سونىڭ ىشىنەن جالعىز ءوزى عانا قالعانىن ايتتى.
اۋا كوشۋدىڭ جاڭعىرىعى وشكەن جوق. جاقىندا اۋعانستاننان قالاندار دەگەن قانداسىمىز حابارلاستى. ول «ءبىز قازاقپىز, ونىڭ ىشىندەگى نوعايمىز» دەيدى. قازاقتىڭ رۋى پاسپورتى عوي. ەلشىلىككە بارسا رۋىڭ قانداي دەسە نوعايمىز دەيدى. ەلشىلىكتەگىلەر: «نوعاي بولساڭ, سەن رەسەيگە كوشۋىڭ كەرەك, نوعايلار قازىر رەسەيدە» دەيدى. بۇلاردىڭ ءتىلى قازاق. سونىمەن مەن ولارعا اقىل-كەڭەسىمدى ايتتىم. بۇل نوعاي قازاقتىڭ دا قۇرامىندا بار. «سەندەر قازاقتىڭ نوعايىسىڭدار» دەدىم. ول «مەنىڭ توڭىرەگىمدە 200 ادام بار, ەلگە كەلە الماي جاتىرمىز» دەپ جانايقايىن جەتكىزدى. باستى كەدەرگىسى قۇجاتتارىنا اۋعان دەپ جازىلعان.
ءدال وسىنداي پروبلەما تاجىكستاندا دا بار. بۇرىنعى اۋا كوشىپ بارعانداردىڭ ءۇشىنشى بۋىنى قازاقستانعا كەلە الماي جاتىر. ويتكەنى ولاردىڭ دا تولقۇجاتتارىنا «وزبەك», «تاجىك» دەپ جازىلىپ كەتكەن. مىنە, مۇنىڭ بارلىعى – 20-جىلدارداعى اۋا كوشۋدىڭ سالدارى. ونى ۇيىمداستىرعان دا, تۇرتكى بولعان دا توتاليتارلىق بيلىك ەدى. قازاق حالقىن قىناداي قىرعان اۋىر قاسىرەت زاردابى ءالى جەتىپ جاتىر. باسقا ۇلت وكىلىنە ۇيلەنىپ, تۇرمىسقا شىققانداردىڭ ۇرپاعى پۋشتۋن, وزبەك, تاجىككە ءسىڭىپ كەتتى. ولار ەندى ەلىم دەپ ايتا المايدى.
اۋا كوشۋ ءوز باعاسىن الۋى ءتيىس. اۋا كوشۋشىلەردى كەڭەستىك قوعام «باي, حالىق جاۋى» دەپ قارا تاڭبا باسىپ قويدى. قازاقتا «يت تويعان جەرىنە, ەر تۋعان جەرىنە» دەگەن ءسوز بار عوي. ولار تۇرعىسىندا «تويعان جەرىنە كەتتى» دەگەن سارىندا اڭگىمە ايتىلاتىن. مۇنداي كوزقاراستى وزگەرتۋىمىز كەرەك. مەندە مىناداي تۇجىرىم بار. راس, بۇل جول دا اۋىر بولدى. ەگەر اۋا كوشپەي, وسى كەڭەس وكىمەتىنىڭ بيلىگىنە شىداپ وتىرا بەرگەندە, ءارى قاراي 31-32-جىلعى اشارشىلىققا ۇرىنار ەدى. اشارشىلىققا ۇرىنعاندا, قانشاما ادام جوق بولار ەدى. مىسالى دەپ ايتايىن, اكەمىز 30-جىلدارى كوشتى دەپ وتىرمىز عوي. سول اكەمىز جالعىز, ونىڭ اكەسى جالعىز. سول اكەمىز تاجىكستانعا بارىپ, سوندا ۇيلەنىپ, توعىز ۇل-قىز ءوسىردى. سول ۇل-قىزدان قازىر ءبىز تاراپ وتىرمىز. ال اۋا كوشىپ ارەكەت ەتپەي وتىرا بەرگەندە, ارتىنشا كەلگەن اشارشىلىقتان ءبىر سايدا ءىسىپ-كەۋىپ ءولىپ قالعاندا, ءبىز قايدا بولعان ەدىك؟ ايتپاعىم, اۋا كوشۋ قازاقتىڭ گەنوفوندىن ساقتاپ قالدى.
بيولوگيالىق تۇرعىدا عانا ەمەس, اۋا كوشكەندەر قازاقتىڭ سالتىن, ءداستۇرىن, مادەنيەتىن ساقتاپ قالدى. بيىل الشەكەي بەكتىبايۇلىنىڭ 150 جىلدىعىنا وراي ۇلكەن شارا ءوتتى. ول سەكسەننەن اسقان جاسىندا تۋعان جەرىنەن كۇن كورۋ مۇمكىن بولماعاننان كەيىن اۋا كوشىپ كەتكەن. تاجىكستاندا ياۆان دەگەن جەردە قايتىس بولعان كۇيشى وزىمەن بىرگە كۇيىن الىپ كەتتى. سول جاقتا ناسيحاتتالدى, بۇگىندە بىزگە جەتتى.
