قازاق تەاترى تاريحىن تارقاتقاندا وزىنەن كەيىنگىلەرگە سارا جول سالىپ بەرىپ, تۇتاس مەكتەپ قالىپتاستىرعان تۇلعالار ەسىمدەرىن اتتاپ كەتۋگە بولمايدى. سولاردىڭ ءبىرى دە, بىرەگەيى دە – كسرو حالىق ءارتىسى, كسرو جانە قاز كسر مەملەكەتتىك سىيلىقتارىنىڭ لاۋرەاتى, حالىق قاھارمانى ءازىربايجان مامبەتوۆ. شىنىمەن, مامبەتوۆسىز ۇلتتىق تەاتر ونەرىنىڭ ءبىر ءبۇيىرى ولقى سوعىپ تۇرادى. قىرىق جىلعا جۋىق ۋاقىت م.اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق دراما تەاترىندا, ون جىل ق. قۋانىشباەۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق مۋزىكالىق دراما تەاترىندا, ەلدەگى باسقا دا ونەر وشاقتارىندا سان الۋان جانردا سپەكتاكلدەردى ساحنالاعان ايگىلى رەجيسسەر ۇزدىك ۇلگى كورسەتىپ قانا قويماي, قازاق تەاترىن الەمگە مويىنداتتى. كينو ونەرى مەن وپەرادا دا ايشىقتى قولتاڭباسىن قالدىرعان ءازىربايجان ءماديۇلىنىڭ تۋعانىنا وسى كۇندەرى 90 جىل تولىپ وتىر.
ساحنا ساڭلاعىنىڭ تۋعان اپاسى اققاعاز مامبەتوۆا ماسكەۋدەگى مەملەكەتتىك كينەماتوگرافيا ينستيتۋتىن بىتىرگەننەن كەيىن ع.مۇسىرەپوۆ اتىنداعى بالالار جانە جاسوسپىرىمدەر تەاترىنا قابىلدانىپ, وسى ونەر وشاعىنىڭ نەگىزىن قالاعان اكتريسانىڭ بىرىنە اينالدى. ال جەزدەسى – بەينەلەۋ مەن قازاق بي ونەرلەرىنە, تەاتر مەن كينوعا ۇلەسىن قوسقان سان قىرلى تالانت اۋباكىر ىسمايىلوۆ. ول ماسكەۋ مەملەكەتتىك تەاتر ونەرى ينستيتۋتىن (گيتيس) اياقتاعان سوڭ, م.اۋەزوۆ تەاترىندا رەجيسسەر بولىپ ەڭبەكتەنىپ, بىرقاتار قويىلىمداردى ساحنالادى.
ءازىربايجان ءماديۇلىنا اپا-جەزدەسىنىڭ اسەرى بولا قويمادى دەپ ايتا المايمىز. رەجيسسەردىڭ ونەرگە تۇبەگەيلى بەت بۇرۋىنا قازاق تەاترى مەن كينوسىنىڭ الىبى شاكەن ايمانوۆ تا اسەرىن تيگىزدى. شاكەن كەنجەتايۇلى 12 جاسار ءازىربايجاندى «التىن ءمۇيىز» اتتى فيلمگە بىرگە ويناۋعا شاقىردى. ونەردەگى العاشقى قادامدارىن وسىلاي باستاعان رەجيسسەر جيىرما جاسىندا الماتى كوركەم ۋچيليششەسىنىڭ اكتەرلىك فاكۋلتەتىن ءتامامدادى. ودان كەيىن اپا-جەزدەسىنىڭ جولىمەن ماسكەۋگە, ا.لۋناچارسكي اتىنداعى تەاتر ونەرى ينستيتۋتىنا اتتاندى.
اسا كورنەكتى تەاتر سىنشىسى اشىربەك سىعاي «قاللەكي» تەاترى اتتى كىتابىندا: «اۋەلدە ەمتيحان الۋشى كوميسسيا قۇرامى تالاپكەر مامبەتوۆتىڭ رەجيسسەرلىك قابىلەتىنە كۇدىك ءبىلدىرىپ, ونى وقۋعا قابىلداماي تاستايدى. بىراق ورشەلەنە تۇسكەن ول دەمالىسقا شىعىپ كەتكەن گورچاكوۆتىڭ جولىن جالىقپاي كۇتەدى. جاتاقحاناعا جاسىرىنىپ جاتىپ, ينستيتۋتقا ۇرلانىپ كىرىپ ءجۇرىپ دەگەندەي, اقىرى عۇلاما ۇستازبەن كەزدەسۋدىڭ رەتىن تابادى» دەپ جازادى.
وسىلايشا ءازىربايجان مامبەتوۆ تەاتردا تۇتاس جۇيەنى تۇزگەن كونستانتين ستانيسلاۆسكيدىڭ شاكىرتتەرى, كسرو حالىق ارتىستەرى نيكولاي گورچاكوۆ پەن اندرەي گونچاروۆتان ءتالىم الادى. «قازاق ەلىنەن كەلگەن جاس جىگىتتىڭ جۇزىنەن جىگەر, جانارىنان جالىن اڭعارعان تاجىريبەلى تالىمگەر گورچاكوۆ «قاندەن مەن ءپىلدى» كەمەلىنە كەلتىرە وقىپ, كوركەمدىك الەمىنە قيال جۇگىرتۋىمەن ەرەكشەلەنگەن ازيكتى (ونى العاش رەت وسىلاي اتاعان وسى عازيز جان) ءوز شەبەرحاناسىنا الادى. كورەگەن پروفەسسور قاتەلەسپەپتى. ديپلومدىق جۇمىسىن قىتاي دراماتۋرگياسى نەگىزىندە جاسالعان ءساتتى قويىلىممەن ءتامامداپ, ول ەلگە ورالادى» دەپ جالعاستىرادى اشىربەك تورەبايۇلى.
ءازىربايجان ءماديۇلى باستاپقىدا گۋرەۆ (اتىراۋ), جامبىل تەاترلارى ساحناسىندا «جەكە ادامنىڭ ءىسى», «ەكى مىرزاعا ءبىر قىزمەتشى» سەكىلدى سپەكتاكلدەردى قويدى. بىراق ونى تالانتتى رەجيسسەر رەتىندە م.اۋەزوۆ تەاترىندا ساحنالاعان سپەكتاكلدەر تانىتتى. قاراشاڭىراققا ول جالىنداعان جيىرما بەس جاسىندا قويۋشى رەجيسسەر بولىپ كەلدى. كەيىن وسى ونەر ورداسىندا ديرەكتور, باس رەجيسسەر, كوركەمدىك جەتەكشى بولىپ, وتىز جىل شىعارماشىلىق جاعىن باسقاردى.
1965-1995 جىلدار «اكەمتەاتردىڭ» التىن ءداۋىرى نەمەسە مامبەتوۆ كەزەڭى سانالادى. وسى تەاتردا قويعان تىرناقالدى تۋىندىسى – شاحمەت قۇسايىنوۆتىڭ «ەرتىس جاعاسىندا» پەساسى.
«ول اكتەرلەردەن باعى جانعان رەجيسسەر ەدى. اتا, اعا بۋىن مەن ءوز زامانداستارىن كەرەگىنشە ساحناعا تارتتى. رەجيسسەرلىك الاقانىندا سان تولقىن ورىنداۋشىلار توبى جاسىنداي جارقىلدادى. سوناۋ الىپتار توبىنان باستاپ, ءاسانالى, فاريدا, ءانۋار, رايىمبەك, سابيتتەر لەگى, تاستانبەكوۆ, بورانباەۆ, كەنجەەۆ, مەيراموۆ, جامانقۇلوۆتار لەبى مامبەتوۆ داۋرەنىنىڭ داۋىرلەۋىنە ايتارلىقتاي جاعداي تۋعىزدى» دەپ جازادى اشىربەك سىعاي.
ءازىربايجان مامبەتوۆتىڭ قولتاڭباسىنداعى كلاسسيكالىق قويىلىمداردىڭ ءبىرى – شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ شىعارماسى جەلىسىمەن ساحنالانعان «انا – جەر انا» سپەكتاكلى. وسى قويىلىممەن رەجيسسەر 1965 جىلى قاز كسر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى اتاندى. بۇل سپەكتاكلدى يراننىڭ شيراز قالاسىندا وتكەن ازيا, افريكا, جانە لاتىن امەريكاسى ەلدەرىنىڭ حالىقارالىق فەستيۆالىنە اپاردى. ال 1974 جىلى ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتىڭ «قان مەن تەر» تۋىندىسىن ساحنالاپ, كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىنا يە بولدى. ءدال وسى قويىلىمدى پراگا ۇلتتىق تەاترىنىڭ ساحناسىنا شىعاردى.
1983 جىلى شىڭعىس ايتماتوۆقا ءۇشىنشى رەت كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعى بەرىلەدى. ايگىلى جازۋشى بۇل سىيلىقتى «بوراندى بەكەت» رومانى ءۇشىن يەلەنەدى. ە.ۆاحتانگوۆ تەاترى 1983-1984 جىلعى ماۋسىمىندا وسى شىعارمانى ساحنالاۋدى شەشىپ, قويۋشى رەجيسسەر رەتىندە ءازىربايجان مامبەتوۆتى تاڭداپ, شاقىرادى. الايدا كسرو مادەنيەت مينيسترلىگى مامبەتوۆتى مەنسىنبەدى. سوعان قاراماستان باس كەيىپكەر ەدىگەنىڭ بەينەسىنە بەكىتىلگەن ميحايل ۋليانوۆ باستاعان تەاتردىڭ شىعارماشىلىق قۇرامى مامبەتوۆكە سەنىپ, قولداۋ كورسەتتى. نە كەرەك, سپەكتاكل كسرو-نىڭ مادەنيەت مينيسترلىگى, ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى, ىشكى ىستەر مينيسترلىگى, تاعى باسقا ورگاندارعا التى رەت تاپسىرىلدى. ماسەلە كوكپ-نىڭ ورتالىق كوميتەتىنە دەيىن بارىپ, سول جەردە ۋليانوۆ ءسوز الىپ: «پارتيا ەكى ۇشتى ساياسات جۇرگىزىپ وتىر ما؟ ءبىر قولدارىڭمەن ايتماتوۆقا مەملەكەتتىك سىيلىقتى بەرىپ, ەكىنشىسىمەن مامبەتوۆتىڭ قويىلىمىنا توسقاۋىل قويماقشىسىزدار. مۇنى قالاي تۇسىنەمىز؟» دەدى. اقىرى ماسەلە وڭ شەشىلدى.
مامبەتوۆ ينستسەنيروۆكا جاساۋدى ءوز موينىنا الىپ, 1984 جىلدىڭ كۇزىندە دايىن ماتەريالدى ماسكەۋگە اكەلدى. سپەكتاكل «عاسىردان دا ۇزاق كۇن» اتاۋىمەن سول جىلى ساحناعا جول تارتتى. بۇل قويىلىم قويۋشى رەجيسسەردىڭ دە, باس كەيىپكەردى سومداعان اكتەردىڭ دە ابىرويىن اسىردى. ميحايل ۋليانوۆ كەيىننەن «رەالنوست ي مەچتا» اتتى كىتابىندا وسى سپەكتاكلگە دە توقتالعان. سوندا مۋزىكاسىن جازعان رەجيسسەردىڭ اسىل جارى عازيزا جۇبانوۆانىڭ ەڭبەگىن دە اتاپ وتكەن.
«ءا.مامبەتوۆ تابىسىنىڭ باسىم كوپشىلىگىن ع.جۇبانوۆا جازعان مۋزىكا سارىنىمەن بايلانىستىرعان ءجون. ونىڭ ومىردەگى, ونەردەگى جان سەرىگى بولعان ايگىلى كومپوزيتوردىڭ اۋەن وربىتۋدەگى شەبەرلىك تەحنيكاسى رەجيسسەر مامبەتوۆ قولتاڭباسىنا, ونىڭ ساحناداعى وقيعالاردى بەينەلەۋ تاسىلدەرىنە, ورىنداۋشىلار ءىس-ارەكەتتەرىن وڭتايلى ۇيلەستىرۋىنە, جالپى قويىلىمنىڭ داۋىرلىك, جانرلىق سيپاتتارىن تەرەڭدەي اشا تۇسۋىنە تابيعي كىرىگىپ جاتار ەدى» دەپ جازادى اشىربەك سىعاي دا. شىنىمەن دە, ءازىربايجان مامبەتوۆتىڭ «عاسىردان دا ۇزاق كۇن», «انا–جەر انا», «قوزى كورپەش–بايان سۇلۋ», باسقا دا شوقتىعى بيىك تۋىندىلاردى اۋەنمەن ارلەگەن عازيزا جۇبانوۆا ەدى.
ءازىربايجان مامبەتوۆ كينو ونەرىنىڭ ورلەۋىنە دە اتسالىسىپ, «ءان قاناتىندا», «قان مەن تەر», «جاۋشى» كوركەم فيلمدەرىن, «اباي» تەلەفيلمىن ءتۇسىردى. بۇل كينوتۋىندىلار قازاق كينو ونەرىنىڭ التىن قورىنا اينالدى. «ءان قاناتىندا» جانە «قان مەن تەردە» باس كەيىپكەرلەردى سومداعان ءانۋار مولدابەكوۆتىڭ ويىنى ءبىر كورگەن ادامنىڭ ەسىنەن شىعا قويمايدى. وسى فيلمدەردىڭ ءساتتى شىعۋىنا اكتەردىڭ تابيعي تالانتى, رولگە جانىن سالىپ بەرىلۋى جانە قويۋشى رەجيسسەردىڭ جوعارعى تالابى دا اسەر ەتتى دەپ ويلايمىز.
ءازىربايجان مامبەتوۆ م.اۋەزوۆ تەاترىندا تالاي تالانتتاردىڭ باعىن اشتى. كەيىننەن بىرنەشەۋىن استاناعا, قاللەكي تەاترىنا شاقىردى. بۇل قاتاردا قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىستەرى گۇلجان اسپەتوۆا مەن تىلەكتەس مەيراموۆ ەسىمدەرىن ەرەكشە اتاپ وتۋگە بولادى.
ءازىربايجان مامبەتوۆ قاللەكي تەاترىنا قىزمەتكە كەلگەننەن كەيىن «اكەمتەاتردا» قويعان كەيبىر سپەكتاكلدەردى جاڭاشا جاڭعىرتتى. سونىڭ ءبىرى – كەزىندە ماسكەۋدى دۇرىلدەتكەن «عاسىردان دا ۇزاق كۇن» قويىلىمى. قويۋشى رەجيسسەر وندا ەدىگە بەينەسىن وعان دەيىن تەاتردا ەلەنە قويماعان اكتەر بولات ىبىراەۆقا بەرىپ, ونىڭ تالانتىن اشتى. سودان بەرى دە ەدىگە بولات قالىبەكۇلىنىڭ ەڭ شوقتىعى بيىك ءرولى بولىپ كەلە جاتىر. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ءوزىنىڭ بەنەفيسىن دە اكتەر «عاسىردان دا ۇزاق كۇن» سپەكتاكلىمەن وتكىزدى.
جالپى ءازىربايجان مامبەتوۆتىڭ ق.قۋانىشباەۆ تەاترىنا كەلۋى ونەر وشاعىنىڭ كاسىبي قالىپتاسۋ كەزەڭىنىڭ جاڭا بەتتەرىن اشقانداي بولدى. ساحنانىڭ تىم تارلىعىنا قاراماستان «انا–جەر انا», «قان مەن تەر», «قىز جىبەك», «قوزى كورپەش–بايان سۇلۋ» سەكىلدى كلاسسيكالىق قويىلىمدار ساحنالانىپ, جاس تەاتردىڭ شىعارماشىلىق ورلەۋىنە وڭ اسەرىن تيگىزدى. مامبەتوۆپەن بىرگە الماتىدان استاناعا گۇلجان اسپەتوۆا مەن تىلەكتەس مەيراموۆتان بولەك قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ارتىستەرى لەيلو بەكنازار-حانينگا, جۇماگۇل مەيراموۆا, نۇرزادا ءتاشىموۆا, اقىش ومار, كەيىننەن كەڭەس نۇرلانوۆ كەلدى. قازىر وسى ارتىستەر قاللەكيدىڭ اعا بۋىنىنا اينالدى.
ءازىربايجان ءماديۇلىنان ءبىر-ەكى جىل بۇرىن استانالىق تەاترعا قابىلدانعان نۇركەن وتەۋىل, اينۇر بەرمۇحامبەتوۆا, قۋاندىق قىستىقباەۆ, التىناي نوگەربەك سەكىلدى بۇگىنگى بەلگىلى ارتىستەر دە مامبەتوۆ مەكتەبىنەن ءوتىپ, شىعارماشىلىق تۇرعىدان شىڭدالدى.
ءازىربايجان مامبەتوۆ 1970 جىلدان پەداگوگيكالىق قىزمەتپەن اينالىستى. الماتىدا قازىرگى ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى ونەر اكادەمياسىندا, استاناعا اۋىسقاننان كەيىن قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىندە ساباق بەردى. پروفەسسور اتاعىن الدى. اكتەرلەردى عانا ەمەس, رەجيسسەرلەردى دە تاربيەلەدى. نۇرقانات جاقىپباي, ساۋلەبەك اسىلحانوۆ, جانات حادجيەۆ, بولات اتاباەۆ, نۇرلان جۇمانيازوۆ سىندى بەلگىلى رەجيسسەرلەر – مامبەتوۆ مەكتەبىنىڭ تۇلەكتەرى.
ءازىربايجان مامبەتوۆ اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىندا ۇلتتىق كلاسسيكا «ەڭلىك–كەبەك» جانە عازيزا جۇبانوۆانىڭ «28 پانفيلوۆشىلار» وپەرالارىن قويدى. 2000 جىلى ك.بايسەيىتوۆا اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترى مامبەتوۆ ساحنالاعان مۇقان تولەباەۆتىڭ «ءبىرجان-سارا» وپەراسىمەن اشىلدى. كەيىننەن رەجيسسەر وسى تەاتردا ەۆگەني برۋسيلوۆسكيدىڭ «قىز جىبەك» وپەراسىن ساحنالادى.
ءازىربايجان ءماديۇلى 2000 جىلى استانا قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى اتاندى. سول جىلى وعان ەلباسى جارلىعىمەن حالىق قاھارمانى اتاعى بەرىلدى. جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە الاڭدا سوققى العان ەدى. سول ەسكى دەرتىنەن 2009 جىلدىڭ 17 قاراشاسىندا دۇنيەدەن وزدى.
بىرنەشە جىل بۇرىن شىعارماشىلىق عۇمىرىندا 150-دەن استام سپەكتاكلدى ساحنالاعان ايگىلى رەجيسسەردىڭ ەسىمىن ەلدىڭ ەسىڭدە ماڭگى قالدىرۋ ماقساتىندا ەلوردادا بىرقاتار جۇمىستار قولعا الىندى. وڭ جاعالاۋداعى ءاليحان بوكەيحان كوشەسى سول جاعالاۋعا كوشىرىلىپ, ونىڭ ورنىنا ءازىربايجان مامبەتوۆ اتى بەرىلدى. بۇل كوشە قالانىڭ ەسكى ورتالىعىندا ورىن تەپكەن. بۇرىنعى كونگرەسس-حولل, قازىرگى «استانا» كونتسەرت زالىنىڭ ماڭايىندا سوناۋ قاراوتكەل, اقمولا كەزىندە ونەر جارمەڭكەسى وتكەنى جايلى تاريحي دەرەكتەر بار. قازىر دە سول اۋماقتى ەلوردانىڭ مادەني ورتالىعى دەپ اتاۋعا بولادى. ە.راحماديەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق فيلارمونيا, مۋزىكالىق جاس كورەرمەن تەاترى, م.گوركي اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق ورىس دراما تەاترى, استانانىڭ «ارباتى» سول ماڭايدا ورنالاسقان. «تەاتر» جەلەكجولى دا ءا.مامبەتوۆ كوشەسىن كوكتەي وتەدى. «استانا» كونتسەرت زالىنىڭ قارسى الدىندا ەۋروپالىق كيىم ۇلگىسىندە ەر ادام مەن ايەلدىڭ مۇسىندەرى تۇر. ولاردىڭ ورنىنا ءازىربايجان مامبەتوۆ پەن جارى عازيزا جۇبانوۆا ەسكەرتكىشتەرى ورناتىلسا, جاراسىمدى بولار ەدى دەپ ويلايمىز.
ەسكەرتكىش دەمەكشى, بىلتىر مامبەتوۆ جۇمىس ىستەگەن قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنە رەجيسسەردىڭ ءمۇسىنى قويىلدى. ءازىربايجان مامبەتوۆ وسكەن ورال قالاسىندا دا وسىدان ون جىل بۇرىن ءمۇسىنى اشىلدى. سول كەزدە وسى شاھاردا ءا.مامبەتوۆتىڭ تۋعانىنا 80 جىل تولۋىنا ارنالعان رەسپۋبليكالىق تەاتر فەستيۆالى دە ءوتتى. ال بيىل 22-30 قازان ارالىعىندا ەلوردادا وتەتىن «TEATRALL» ءىى حالىقارالىق تەاتر فەستيۆالى 90 جىلدىعىنا ارنالماق.
2020 جىلدىڭ 19 جەلتوقسانىندا نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى «Nomad City Hall» مكقك اتاۋى ءا.مامبەتوۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك دراما جانە كومەديا تەاترى بولىپ وزگەرتىلدى. ءتيىستى سالتاناتتى شاراعا قالا اكىمى التاي كولگىنوۆ ارنايى قاتىستى. ورەلى ونەر تۋدىرا بىلگەن سۋرەتكەردىڭ اتى وشپەيدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن اتقارىلعان ىستەر سوعان دالەل.
