ءجاسوسپىرىم تاربيەسى – بولاشاقتىڭ ۋىعى دەيمىز. ويتكەنى كەلەشەك ۇرپاققا بۇگىننەن باستاپ دۇرىس باعىت-باعدار بەرىپ, تۋرا جولعا سالا بىلسەك, ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى دە جارقىن بولماق. «بالانى جاستان» دەپ اتا-بابامىز بالا تاربيەسىنە كامەلەت جاسقا تولعانعا دەيىن نەمقۇرايلى قاراماعان. ۇلكەن ءمان بەرگەن.
شىنتۋايتىنا كەلگەندە, باليعات جاسىنا جەتپەگەن جاستار تاربيەسى سالعىرتتىقتى, ەنجارلىقتى كوتەرمەيتىن اسا ءبىر كۇردەلى دە, ماڭىزدى دا, تۇيتكىلدى شارۋا دەسە دە بولادى. داۋىلپاز اقىن ماعجان جۇماباەۆ «جاس بالا – جاس ءبىر شىبىق, جاس كۇنىندە قاي كۇيدە ءيىپ تاستاساڭ, ەسەيگەندە سول يىلگەن كۇيىندە قاتىپ قالماق» دەمەپ پە ەدى.
جاسىراتىنى جوق, مىنا ەر-توقىمى باۋىرىنا تۇسكەن نارىق زامانىندا بالالار دا بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ بۇزاقىلىق جاساۋعا ءۇيىر بولىپ بارادى. اسىرەسە, مەكتەپ وقۋشىلارى اراسىنداعى بوپسالاۋ جانە جاسوسپىرىمدەرگە قارسى زورلىق, ودان قالدى ۇرلىق-قارلىق سياقتى قىلمىس تۇرلەرى بەلەڭ الدى. ونىڭ سان قيلى سەبەپ-سالدارى بار. ويتكەنى بالالاردىڭ بارلىعى بىردەي وتباسىندا جاقسى ءتالىم-تاربيە الىپ جاتىر دەپ اۋىز تولتىرىپ ايتۋدىڭ ءوزى قيىننىڭ قيىنى. سونداي-اق ماسكۇنەمدىككە سالىنىپ, ۇرپاق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتەن جۇرداي اكە-شەشە قاتارى دا ازايماي وتىرعانى اششى دا بولسا شىندىق. بالانىڭ قىلمىسقا بوي ۇرۋىنا مۇنىڭ دا كەرى اسەر ەتەتىنى ءسوزسىز.
ودان قالدى الەۋمەتتىك جاعدايلارى دا ءارتۇرلى. بىرەۋىنىڭ تۇرمىس جاعدايى وتە جاقسى بولسا, ەكىنشىسىنىڭ تۇرمىسى ولمەستىڭ كۇنى دەسە دە بولادى. بۇدان بارلىق بۇزاقىلىقتى الەۋمەتتىك از قامتىلعان وتباسىنان شىققان بالالار عانا جاسايدى دەگەن وي تۋىنداماۋى كەرەك. ارينە, ءتورت قۇبىلاسى تەڭ, ەشتەڭەدەن مۇقتاجدىق كورمەگەن بالا ەركە-توتايلىققا سالىنىپ ويىنا كەلگەنىن ىستەسە, قالتاسى تەسىك, ەشتەڭەسى جوق بالا شاراسىزدىقتان وت باسىپ جاتادى.
وسىناۋ وزەكتى ورتەيتىن قوعام قاسىرەتىمەن اتا-انالارمەن قاتار قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ وكىلدەرى دە بىرلەسە كۇرەسىپ كەلەدى. سونىڭ ءبىرى – يۋۆەنالدى پوليتسيا. بۇل قۇرىلىم نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى كامەلەتكە تولماعاندار اراسىندا قۇقىق بۇزۋشىلىققا ىقپال ەتەتىن جايتتاردى انىقتاپ, زەرتتەپ, زەردەلەۋمەن اينالىسىپ, قىلمىستى بۇعاتتاۋعا باعىتتالعان كەشەندى شارالاردى جۇزەگە اسىرادى. قازىرگى تاڭدا باس قالامىز بويىنشا كامەلەتكە تولماعاندار سانى 350 مىڭدى قۇرايدى. ولارمەن تاربيەلىك تۇسىنىستىك جۇمىستارىن جۇرگىزەتىن 32 تىرەك پۋنكتىندە 150 مىڭعا جۋىق پوليتسيا ينسپەكتورلارى قىزمەت ەتەدى. قولداعى اقپاراتقا جۇگىنسەك, بۇزاقىلىقپەن كوزگە تۇسكەن 200-دەن استام ءجاسوسپىرىم ارنايى ەسەپكە الىنسا, وزدەرىنىڭ اتا-انالىق بورىشىنا نەمقۇرايلى قارايتىن بالاسىن وقىتۋ, تاربيەلەۋ سىندى پارىزدارىن جۇيەلى ورىندامايتىن, تۇرمىسى تومەن 150-دەن استام وتباسى تىركەۋدە تۇر.
اعىمداعى جىل باسىنان بەرى يۋۆەنالدى پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى جاسوسپىرىمدەر تاراپىنان بولعان 2 مىڭنان استام اكىمشىلىك ءتارتىپ بۇزۋشىلىقتى انىقتاعان. ناتيجەسىندە نۇر-سۇلتان قالاسى اكىمدىگى جانىنداعى كامەلەتكە تولماعاندار ءىسى جانە ولاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ كوميسسياسىنىڭ قاراۋىنا 60-تان استام ءىس جولدانىپ, ءتيىستى شەشىمدەر قابىلدانسا, قالالىق ءبىلىم باسقارماسىنىڭ كامەلەتكە تولماعانداردى بەيىمدەۋ ورتالىعىنا قاراۋسىز, باسپاناسىز دالا كەزىپ قالعان 400-دەن استام ءجاسوسپىرىم ورنالاستىرىلعان.
ءيا, يۋۆەنالدى پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى جاۋاپكەرشىلىك جۇگى اۋىر سىن ەكەنىن جاقسى تۇسىنەدى. ماڭىزدىلىعىن دا سەزەدى. سول سەبەپتى دە جاس بۇلدىرشىندەر ءومىردىڭ سان قاتپارلى سوقپاقتارىندا ءسۇرىنىپ كەتىپ سان سوعىپ قالماۋىن ءجىتى قاداعالاپ, قىراعى كۇزەتتە ءجۇر. مەكتەپ ينسپەكتورلارىمەن قويان-قولتىق ارالاسىپ, دارىستەر بەرىپ, تۇسىنىك جۇمىستارىن جۇرگىزىپ, جەدەل پروفيلاكتيكالىق ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىرىپ, ءار جۇما سايىن جەرگىلىكتى رەيدتەر جاساۋدىڭ ناتيجەسىندە 5000-نان استام قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ جولىن كەستى.
اتام قازاق «جاقسى بالا – ءسۇيىنىش, جامان بالا – كۇيىنىش» دەپ بەكەر ايتپاعان عوي. جاسىراتىنى جوق, بالا تاربيەسى جەڭىل-جەلپى ماسەلە ەمەس. وسى ورايدا فرانتسۋز اعارتۋشىسى جان-جاۋ رۋسسو: «بالا تۋعاندا اق قاعازداي بولىپ تازا تۋادى, ونىڭ ۇستىنە شيماقتى قالاي سالساڭ, قاعاز بەتىنە سولاي تۇسەدى, بالا تاربيەسى دە سول سياقتى, قالاي تاربيەلەسەڭ, ول دا سولاي تاربيەلەنەدى» دەۋى سوزىمىزگە دالەل. دەمەك, بالا تاربيەسىنە جەڭىل-جەلپى شارۋا دەپ قاراۋعا بولماس. وسىنشاما اۋقىمدى ءىستىڭ اۋىرتپالىعى جاسوسپىرىمدەرمەن قىلمىسقا قارسى كۇرەس پوليتسياسىنىڭ يىعىنا تۇسەتىنى ءسوزسىز.
جالپى ۇرپاق تاربيەسى ادامزاتتىڭ ماڭگىلىك تاقىرىبى ەكەنى راس. الايدا وزەكتى ورتەيتىنى – قوعامىمىزدا جاس بۇلدىرشىندەردىڭ ارالاسۋىمەن تابيعاتىمىزعا جات, ورەسكەل جايتتار ورىن الىپ, جانتۇرشىگەرلىك كەلەڭسىزدىكتەر بوي كورسەتىپ ءجۇر. نۇر-سۇلتان قالاسى يۋۆەنالدى پوليتسيانىڭ تاجىريبەلى قىزمەتكەرلەرىنىڭ پايىمداۋىنشا, باستى سەبەپ اتا-اناسى بالاعا جەتكىلىكتى كوڭىل بولمەگەندىكتەن اكە-شەشەنىڭ ماحابباتى, مەيىرىمى جەتىسپەيدى ەكەن. اتا-انا مەن بالا اراسىنداعى مۇنداي قارىم-قاتىناس رۋحاني جۇتاڭدىققا, پسيحولوگيالىق كۇيزەلىسكە ۇشىراتاتىن كورىنەدى. كوپتەگەن اتا-انا بالاسىنىڭ تاماعىن توق, كويلەگىن كوك قىلامىز دەپ ءجۇرىپ بالا تاربيەسىنىڭ كەتەۋىن كەتىرىپ الادى. سودان قاداعالاۋدىڭ جوقتىعىن سەزىنگەن جەتكىنشەك ءتۇرلى وقيعالارعا تاپ بولىپ جاتادى.
ال قاراپايىم وتباسىنان شىققان جاس بۋىن استا-توك جاعدايدا ءوسىپ جاتقان قاتارلاسىنىڭ تۇرمىسىنا, كۇنكورىسىنە قىزىعادى. كوزقاراسى, پسيحيكاسى وزگەرەدى. قاتارىنان قالعىسى كەلمەگەندىكتەن ۇرلىق-قارلىققا بارىپ, وپىق جەپ جاتادى. سوندىقتان دا ماسەلەنىڭ ءبىر شەتى قوعامداعى تەپە-تەڭسىزدىككە دە اكەلىپ سوقتىرادى ەكەن.
قازىر قوعامىمىزدا ادام دەنەسىن تۇرشىكتىرەتىن ۋىتتى جاعداي – بالالاردىڭ زورلىق-زومبىلىققا ۇشىراۋ دەرەكتەرىنىڭ جيىلەپ كەتۋى. مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ كامەلەت جاسقا تولماي جاتىپ جۇكتى بولىپ قالۋى دا ءتوبە كورسەتىپ قالىپ جاتىر. بۇل ورايدا يۋۆەنالدى پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى مەكتەپ اكىمشىلىگىمەن, پسيحولوگ ماماندارمەن بىرلەسىپ, ءبىلىم وردالارىندا ەر جانە قىز بالالارمەن جەكە-جەكە اڭگىمەلەسۋ ارقىلى تاربيە جۇمىستارىن قولعا الدى. گينەكولوگ دارىگەرلەر دە 8-10-سىنىپ وقۋشىلارىمەن وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندە اشىق ساباقتار وتكىزىپ كەلەدى.
مىنە, جادىراعان جاز كەلىپ, شىلىڭگىر شىلدە باستالىپ وقۋشىلار دەمالىسىنىڭ قىزىقتى كۇندەرى جالعاسۋدا. «قامىستى بوس ۇستاساڭ قول كەسەر» دەمەكشى, پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى بىردە-ءبىر بالانىڭ بوس جۇرمەۋىن باستى نازاردا ۇستاپ وتىرعانىن ايتا كەتكەنىمىز ءجون. ويتكەنى الاڭسىز ەكى قولعا ەرمەك تابا الماي جۇرگەن بالا «ىشىندە ارىستانى ويناپ» كەزدەيسوق وقيعاعا, كەلەڭسىز جاعدايعا تاپ بولۋى ابدەن مۇمكىن. بالانىڭ بوس ۋاقىتىن قىزىقتى, پايدالى ءارى مازمۇندى وتكىزۋ مىندەتى ينسپەكتورلاردى دا تولعاندىرعاندىقتان, ماسەلەنىڭ ءمانىسىن تۇبەگەيلى شەشۋ باعىتىندا بالالاردى قوسىمشا جۇمىستارعا تارتۋدى جۇزەگە اسىرۋدا. ەلورداداعى ەسىل اۋداندىق يۋۆەنالدى پوليتسيا بولىمشەسىنىڭ باستىعى, پوليتسيا كاپيتانى ايدا كادرولدينوۆا بىزبەن اڭگىمەسىندە: «ءۇش اي دەمالىستا جاسوسپىرىمدەر ەركىندىكتى سەزىنىپ, ارقالارىن كەڭگە سالماۋ ءۇشىن بوس ۋاقىتتارىن ءتيىمدى پايدالانۋعا جۇمىلدىرۋدامىز. اتا-انالاردىڭ تورتتەن ءبىرى بالاسىن قارجىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى قولبايلاۋ بولعاندىقتان اقىلى ۇيىرمەلەر مەن سەكتسيالارعا جىبەرۋگە شاماسى كەلمەيدى. سوندىقتان ءبىز ەسەپتە تۇرعان بالالارعا جازعى لاگەرلەرگە, ءتىل كۋرستارىنا, سپورت, بي, قولونەر, ءتۇرلى مۋزىكالىق اسپاپتاردا ويناۋعا ۇيرەتەتىن ۇيىرمەلەرگە, اۋلالىق كلۋبتارعا جولداما بەرەمىز. ودان قالدى, جۇمىس ىستەيمىن, تابىس تابامىن دەيتىن ەڭبەككە جارامدى بالالاردى جۇمىسپەن قامتۋ ورتالىعى ارقىلى جۇمىسقا ورنالاستىرامىز. جاس جەتكىنشەكتەر كامەلەتكە تولماعاندىقتان ەڭبەك كودەكسىنىڭ باپتارىنا سايكەس قۇرىلىس, بەتون قۇيۋ, ۆاگوننان جۇك ءتۇسىرۋ, تيەۋ سىندى اۋىر جۇمىستارعا رۇقسات بەرمەيمىز» دەپ ويىن ورتاعا سالدى. قازىر ەسەپتە تۇرعان 100 بالا جازعى لاگەردە دەم الىپ جاتسا, 20 بالا جۇمىسقا ورنالاسقان. بۇل, ارينە, تەڭىزگە قۇيعان تامشىداي بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. دەگەنمەن دە قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرعان ەشكىم جوق.
جاسوسپىرىمدەر اراسىنداعى قىلمىس وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا ەلۋ پايىزعا ازايىپتى. بۇل دا بولسا يۋۆەنالدى پوليتسيا ينسپەكتورلارىنىڭ قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ ارقاسى دەر ەدىم. ءومىردىڭ ءمانىن ۇعىندىرىپ, دۇنيەلىك تانىم كوكجيەگىن كەڭەيتىپ, وڭى مەن سولىن تانىپ, اق پەن قارانى اجىراتۋعا دۇرىس جول سىلتەپ جۇرگەن ولاردىڭ ەڭبەگى دارىپتەۋگە تۇرارلىق.
كىم بالاسىن جامان بولسىن دەيدى؟! ءار اتا-انا ءوز بالاسىنا تەك قانا باقىت تىلەيتىنى الىمساقتان بەلگىلى. شاراناسى بەسىكتە ىڭگالاپ جاتقاندا-اق بالام قانداي بولىپ وسەدى ەكەن, كىم بولادى دەپ ارماندايتىنى انىق. اتام قازاق «اتادان بالا تۋسايشى, اتا جولىن قۋسايشى» دەپ اتادان بالاعا مۇرا بولىپ كەلە جاتقان جاقسى قاسيەتتەردى جاس ۇرپاققا ۇعىندىرىپ, ءىزگىلىككە, يماندىلىققا تاربيەلەگەن. ءاۋ باستان ساناسىنا سارى قارىننىڭ قامىن ەمەس, حالىقتىڭ قامىن ويلاۋدى ءسىڭىرىپ وسىرگەن. ولاي بولسا «بالاڭ جامان بولسا, ارىڭ كەتەر» دەگەن. سوندىقتان جەلكىلدەپ ءوسىپ كەلە جاتقان ءار جەتكىنشەكتى سوتقار, بۇزاقى, قىلمىسكەر ەتىپ ەمەس, تۋعان ەلىنە, جەرىنە پايداسى تيەتىن ۇلتجاندى, ەلدىڭ تۇتقاسىن ۇستار تۇلعالى ازامات بولىپ جەتىلۋىنە ءۇن قوسۋ بارشامىزدىڭ ىزگى بورىشىمىز بولماق.
بەيبىت وسپان
