رەداكتسيادان:
جالپى, بارشا ادامزاتتىڭ وي-زەردەسىنە سالماق سالار ءپالساپا پانىندە «ۇعىم» اتاۋىنا «نارسەلەر مەن قۇبىلىستاردىڭ ەلەۋلى ەرەكشەلىكتەرىن, بايلانىستارى مەن قارىم-قاتىناستارىن بەينەلەيتىن ويلاۋ ءپىشىمى» دەگەن عىلىمي انىقتاما بەرىلىپتى. ال, لوگيكا ىلىمىندە ونى زاتتاردىڭ بەلگىلى ءبىر ورتاق ءارى ەرەكشە بەلگىلەرىنە قاراي توپتاستىرىپ, بولەكتەۋدى ارقاۋ ەتەتىن وي جەلىسى رەتىندە تۇسىندىرەدى. ءبىر-بىرىمەن باعزىدان قوڭسىلاس قونىپ, قويىنداسىپ جاتقان قوس عىلىمنىڭ تۇسىنىكتەمەسىندە دە ۇعىم كاتەگورياسى «تۇيسىك», «پايىم», «وي-پىكىر», «بايلام» سياقتى اتاۋ سوزدەرمەن قاپتالداسىپ, ادامي تانىمنىڭ قولىنا سۋ قۇيىپ جۇرگەندەي كورىنەدى. شىن مانىندە سولاي: ۇعىمسىز تابيعات پەن قوعامنىڭ دايەكتى زاڭدارىن زەردەلەپ-ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس. ءيا, كادۋىلگى ۇعىمداردىڭ نەگىزىندە بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىقتار تۇزىلەدى, ءارتۇرلى عىلىم سالالارىنىڭ ارقاۋى ء(پانى) اجىراتىلىپ, جۇيەلەنەدى, عىلىمي تەوريالار جاسالادى.
دەيتۇرعانىمەن, عىلىمداعى «ۇعىم» اتاۋىنان تۇرمىستا, اسىرەسە, قازاق حالقىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىندە قولدانىلاتىن وسى ءسوزدىڭ ءمانى بولەكتەۋ, استارى قالىڭداۋ ەكەنىن ايتۋعا ءتيىسپىز.
قازاق حالقى سان عاسىرلار بويى تابيعاتتان كىندىگىن اجىراتپاستان تۇرمىس كەشتى. زامانىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆ تە 1918 جىلى جازىلعان ءبىر ماقالاسىندا: «…ادامنىڭ تۇرمىسىن, كاسىبىن, جان-سيپاتىن ءتۇرلى تۇرگە سالاتىن تابيعاتتىڭ شارتتارى; ءار حالىقتىڭ مىنەزى, قىلىعى, سالتى, پەيىلى, تالابى, جىگەرى ءوز ماڭايىنداعى تابيعات اسەرىنەن پايدا بولادى» دەپ, ۇلتتىق بولمىس پەن ءداستۇرلى دۇنيەتانىمدىق ەرەكشەلىكتەردىڭ قالىپتاسىپ, ءتىنىن شيراتۋىنا ۋاقىت پەن كەڭىستىك اياسىنىڭ – تاريحي ءھام تابيعي ورتانىڭ تىكەلەي قاتىسى بارىن اتاپ كورسەتكەن ەدى.
ەندەشە سان عاسىرلىق تۇرمىس-تىرشىلىگىنە, تاريحي جولى مەن تابيعي ورتاسىنا بايلانىستى قالىپتاسقان ءداستۇرلى دۇنيەتانىمنىڭ تۇپقازىعى ىسپەتتى قازاقى پايىم – ۇلتتىق ۇعىمدار دا «ۇلتتىق رۋح», «ۇلتتىق سانا», «ۇلتتىق نامىس» جانە ت.ب. سياقتى قۇداياقى قۇندىلىقتارىمىز عانا ەمەس, قاي كەزدە دە ءوزىمىزدى الدىمەن ءوزىمىز باعالاپ, قادىرلەۋدىڭ, وزگەنىڭ جاسىعىنان ءوزىمىزدىڭ اسىلىمىزدى اجىراتا ءبىلۋدىڭ, ءدىلىمىزدى قانىقتىرىپ, قۇنىمىزدى ارتتىرۋدىڭ التىن كىلتى سانالۋعا ءتيىس. حالىقتىق ويلاۋ قالىبى, قازاقى ءپالساپا, ءداستۇرلى دۇنيەتانىم دەگەن اڭسار-اعىنداردىڭ سارقا قۇيار ارناسى وسى – تىرشىلىكتىڭ ءتۇرلى قۇبىلىستارىنان تۇيگەن وي-تۇجىرىمدارى, ۇلاعاتى ۇشان ۇعىمدارى.
مىنە, سوندىقتان حالقىمىزدىڭ دۇنيەنى تانۋ ورىسىنەن ءوربىتىپ, ءومىر ءسۇرۋ تاجىريبەسىنەن تۇيگەن وي-تۇجىرىمدارىنىڭ ءمانى-مازمۇنىن, تانىمدىق ماڭىزىن ىزەرلەپ, استارىن اڭداتۋ ماقساتىندا «ۇلتتىق ۇعىم ۇلاعاتى» ايدارىن اشقاندى ءجون كوردىك.
بەسىك تۋرالى قاسيەتتى قۇراننىڭ «ءزۇحرۋف» سۇرەسىندە: «سونداي اللا, سەندەرگە جەردى بەسىك قىلدى دا وندا تۋرا جۇرۋلەرىڭ ءۇشىن جولدار جاراتتى» جانە «تاھا» سۇرەسىندە: «ول سونداي اللا, سەندەر ءۇشىن جەردى بەسىك قىلىپ, وندا سەندەرگە جولدار اشقان جانە كوكتەن جاڭبىر جاۋدىرعان. ول سۋ ارقىلى ءتۇرلى وسىمدىكتەردەن پار-پارىمەن شىعاردىق» دەگەن جولدار بار.
ءيا, جەر عالامشارى ادامزات ءۇشىن بەسىك ەكەن. ادامنىڭ تىرشىلىك ەتىپ, ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن ول ءوز بويىندا ءارتۇرلى ۇدەرىستەردى جۇزەگە اسىرىپ, ءبىرىنشى كەزەكتە, ونىڭ سىرتقى ورتاعا بەيىمدەلۋىن قامتاماسىز ەتەدى. ول ءۇشىن قورشاعان تابيعي ورتاداعى حيميالىق جانە فيزيكالىق قۇبىلىستار تۇراقتى بولۋى قاجەت. ەگەر دە كەز كەلگەن جاندى نارسەنىڭ, سونىڭ ىشىندە ادامنىڭ دا ورتاعا بەيىمدەلۋ مۇمكىنشىلىكتەرى ارقىلى تىرشىلىك ەتۋىن قامتاماسىز ەتە الماسا, وندا ول ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتىپ, جويىلىپ وتىرادى.
سونىمەن, ادام ورگانيزمى بەلگىلى ءبىر فيزيكالىق قۇبىلىستار جانە حيميالىق قوسىلىستار تۇراقتى بولعان جاعدايدا عانا وزىندەگى زاتتار الماسۋىن جۇزەگە اسىرا الادى ەكەن. الايدا, قاجەتتى حيميالىق قوسىلىستار دەنەدە ارتىق جينالسا, ادام ۋلانادى. مىسالى, قانىندا قانت مولشەرىنىڭ كوبەيۋى, ءدارىنى كوپ مولشەردە قولدانۋ, اراقتى شامادان تىس ءىشۋ جانە ت.ب. جاعدايدا وتە زيان. سونداي-اق, ولار دەنەدە قاجەتتى مولشەردە بولماسا دا ادام اۋرۋعا شالدىعادى. ايتالىق, تەمىر جەتىسپەسە, قان ازايادى (انەميا), يود جەتىسپەسە, جەمساۋلىق (زوب) اۋرۋى پايدا بولادى. مىنە, ەندى ادام دەنساۋلىعىنا قاجەتتى حيميالىق قوسىلىستارمەن قامتاماسىز ەتەتىن تەك قانا جەر عالامشارى ەكەنىن ۇقتىق. جەر عانا كەرەكتى زاتتاردى ءوز بويىنا قاجەتتى مولشەردە جيناپ, تاماق ارقىلى ادام بويىنا دارىتىپ وتىرادى.
سول سياقتى ادام تىرشىلىگىنە قاجەتتى فيزيكالىق قۇبىلىستار دا جەر عالامشارى قىزمەتىنىڭ ناتيجەسىندە تۇراقتالىپ, تىرشىلىككە دەم بەرەدى. مىسالى, اۋانىڭ قىسىمى. اۋا قىسىمىنىڭ جەر بەتىندەگى تۇراقتى مولشەرى 760 مم سىناپ باعاناسىنا تەڭ بولسا, ادام دەنەسى ءوز قىزمەتىن قالىپتى اتقارادى. ەگەر دە ول تومەندەپ كەتسە, وندا ورگانيزمگە ەنەتىن وتتەگى مولشەرى ازايىپ, ادامنىڭ باسى اينالادى, اۋا جەتپەي تۇنشىعادى. ال, كەرىسىنشە, اۋا قىسىمى ارتىق بولسا, مۇرىن قاناپ, باسقا اعزالاردىڭ دا قان اينالىمى ارناسىنان شىعىپ كەتەدى. مۇنداي جاعدايلاردا ۋاقتىلى شارالار قولدانىلىپ, اۋا قىسىمى قاجەتتى دەڭگەيگە تۇراقتاندىرىلماسا, ادام ولىمىنە اكەلىپ سوعادى.
سول سەبەپتى قورشاعان تابيعي ورتادا جاندى زاتتاردىڭ تىرشىلىك ۇدەرىستەرىن قامتاماسىز ەتەتىن تۇراقتى ولشەمدەر قالىپتاسۋى قاجەت. مىنە, سول ولشەمدەردى قالىپتاستىراتىن قۇرىلىمدى «بەسىك» دەپ اتايدى.
ادامزات بالاسى انا قۇرساعىنا ۇرىق رەتىندە تۇسكەن ساتتەن باستاپ ءپانيدى وتكەرگەنگە, ياكي, ءدام-تۇزى تاۋسىلعانعا دەيىن, ءتىپتى, جەر قوينىنا تاپسىرىلىپ, تورقا توپىراعىن جامىلعاندا دا بەسىكتە بولادى. ول تۋرالى اتالارىمىز: «تال بەسىككە تۇسكەن دەنە, جەر بەسىككە دە كىرەدى» دەپ, ونىڭ بۇكىل تىرشىلىگى قۇنداقتا تەربەلىپ وتەتىنىن مەڭزەگەن. الگىندە ايتقانىمىزداي, ادامنىڭ نەگىزگى بەسىگى – جەر عالامشارى; ۇرىقتان ۇيىپ, جان ءبىتىپ, جارىق دۇنيەگە شىققانعا دەيىن اناسىنىڭ جاتىرىن, تۋعاننان سوڭ اياعى شىققانعا دەيىن تال بەسىكتى «مەكەندەيدى». اياعى شىققاننان سوڭ ءوزى جەر بەتىندە, ياعني, نەگىزگى بەسىگىندە تىرشىلىك ەتىپ, وعان تەربەلىستەر (ىرعاقتار) ارقىلى عانا بەيىمدەلەدى.
تەربەلۋ (ىرعاقتىق) – كەز كەلگەن نارسەنىڭ جەر عالامشارىنا بەيىمدەلۋىنىڭ ەكى شارتىنىڭ ءبىرى. ونىڭ ەكىنشىسى – زات الماسۋ. بۇل ادامنىڭ تاماقتانۋى ارقىلى جۇزەگە اسادى. ال, تەربەلۋ ارقىلى ادامنىڭ دەنەسى سىرتقى ورتانىڭ ىرعاقتى وزگەرىستەرىنە, بىلايشا ايتقاندا, كۇن تارتىبىنە: كۇندىز جۇمىس اتقارىپ, تۇندە دەمالۋعا, ايلىق جانە ماۋسىمدىق وزگەرىستەرگە, بەس ۋاقىت ناماز وقۋعا جانە ت.ب. بەيىمدەلەدى.
جالپى, «تەربەلۋ» ۇعىمىن «شايقالۋمەن» شاتاستىرماۋ كەرەك. شايقالۋ – ورنىنان قوزعالۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى, ماسەلەن, باسىنا قاتتى سوققى تيگەندە ادامنىڭ ميى ورنىنان قوزعالىپ كەتەدى, ياكي, شايقالادى. بۇل – وتە زياندى. ال, تەربەلگەن بالانىڭ ميى ەش قوزعالمايدى, جەتىلۋىنە پايدالى اسەرگە بولەنەدى. الدەبىر ءان ماتىنىندە: «ايالاپ تەربەتكەن, سۇراشى جەر-كوكتەن…» دەپ ايتاتىنىنداي, اناسى بوبەگىن تال بەسىكتە تەربەتۋ ارقىلى الديلەپ, ايالايدى, تابيعي تۇردە ءوسىپ-جەتىلۋىنە جاردەمدەسەدى. تەربەلۋ دە جاراتىلىس ىرعاقتىلىعى – كۇن مەن ءتۇننىڭ اۋىسۋى ءتارىزدى ادام تىرشىلىگىنە اسا قاجەتتى دە قادەلى قۇبىلىس.
جاتىرداعى بالا بۇل قۇبىلىستاردىڭ بارلىعىن اناسىنىڭ دەنەسى ارقىلى قابىلدايدى. ال تۋعاننان سوڭ اياعى شىعىپ, وزدىگىنشە ءجۇرىپ بەيىمدەلگەنگە دەيىن, ونىڭ دەنەسى تابيعي تۇردە قاجەتتى تەربەلىسكە ءتۇسىپ وتىرۋعا ءتيىس. مۇنى ىسكە اسىراتىن نارسە – تەك قانا بەسىك. سوندىقتان بەسىكتى ورىسشا «كولىبەل» (تەربەلەتىن قۇرىلعى) دەپ اتايدى. وتىرىقشى حالىقتاردا, مىسالى, ورىستاردا اسپالى بەسىك (ليۋلكا) بولعان. ولار ونى توبەگە ىلمەكتەي بەكىتىپ, تەربەتىپ وتىرعان. ال كوشپەلى حالىقتاردا, مىسالى, قازاقتا كوشىپ-قونىپ جۇرۋگە ىڭعايلى ەتىپ تال بەسىك جاسالعان.
ەمشەكتەگى بالا بەسىكتە جاتسا, ونى قورشاعان كىشى كەڭىستىكتە (ميكروورتادا) ءوسىپ-جەتىلۋىنە كەرەك بارلىق فيزيكالىق جاعدايلار, سونىڭ ىشىندە, ەڭ نەگىزگىسى – جىلۋ تۇراقتىلىعى ساقتالىپ, زاتتار الماسۋ ۇدەرىسى قالىپتى دەڭگەيدە وتەدى. سوندىقتان, دەنى-قارى ساۋ بولۋى ءۇشىن بوبەك بەسىككە بولەنۋى قاجەت. بۇل تۋرالى قۇراندا مىناداي ءسوز بار: «ءماريام بالانى كورسەتتى. ولار: «بەسىكتەگى ءبىر بوبەكپەن قايتىپ سويلەسەمىز؟», – دەدى». («ءماريام» سۇرەسى, ا-29). اياتتا يسا پايعامباردىڭ اناسى ءماريام پايعامباردى بەسىكتە تاربيەلەگەنى انىق ايتىلعان. بۇل مىسال – بوبەكتى بەسىككە ءوسىرۋ كەرەك ەكەنىنىڭ ءبىر دالەلى.
ەمشەكتەگى بالا تەربەلەتىن قۇرىلعىنىڭ قۇنداعىندا (بەسىكتە) وسسە, ونىڭ ميىنىڭ دامىپ جەتىلۋى دە قالىپتى دەڭگەيدە بولادى. 1973 جىلى جانۋارلاردىڭ اقىلىن زەرتتەگەنى ءۇشىن نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى اتانعان ءۇش عالىمنىڭ ءبىرى – ن.تينبەرگەن «جانۋارلار مىنەزى» اتتى كىتابىندا مايمىل ۇرپاعىنا جاسالعان تاجىريبە تۋرالى جازعان. وندا مايمىل بالالارىن تۋعان بويدا ءتورت توپقا ءبولىپ, ءارتۇرلى جاعدايدا وسىرگەن. ءبىرىنشى توپتاعىسى – قالىپتى جاعدايدا, ەنەسىنىڭ قاسىندا, ەكىنشىسى – سىرتى قاپتالعان, تەربەلەتىن تەتىگى, ەمىزىكپەن ءسۇت ىشەتىن قۇتىسى بار قۇرىلعى ىشىندە, ءۇشىنشىسى – جالاڭقات سىمنان قۋىرشاق كەيپىندە توقىلعان, ءسۇت قۇتىسى ورناتىلعان قۇرىلعىدا, ال ءتورتىنشىسى جەكە-دارا, تەك ەمىزىكپەن قورەكتەنەتىن جايدا ۇستالعان. ناتيجەسىندە, ءبىرىنشى جانە ەكىنشى جاعدايدا ءوسىپ-جەتىلگەن مەشىندەر كەيىن جۇپ قۇراپ, ۇرپاق تاراتقان. ءۇشىنشى توپتاعى مايمىلدار جۇپ قۇراعاندارىمەن, ۇرپاق قالدىرا الماعان. ال, ەندى ءتورتىنشى توپتاعىلار جۇپتاسۋعا دا, ۇرپاق تاراتۋعا دا قابىلەتسىز بولىپ شىققان. ولاردىڭ مي قۇرىلىسىن تەكسەرگەندە دە, كوپتەگەن مورفولوگيالىق ايىرماشىلىقتار بار ەكەنى, اسىرەسە, تەربەتىلىپ وسكەندەرىنىڭ مي جاسۋشالارى اناعۇرلىم تولىق جەتىلگەندىگى انىقتالعان…
ادامنىڭ تۇزگە وتىرۋى – ياعني, ءزار شىعارىپ, ءناجىس تاستاۋى دا شارتتى رەفلەكس تۇرىندە قالىپتاسادى. ماسەلەن, تابيعي جاعدايدا تاۋىقتىڭ استىنا باسىلعان جۇمىرتقادان بالاپان بولىپ شىققان قوراز ۋاقتىلى شاقىرادى. ال, ءارتۇرلى ينكۋباتورلاردا, جاساندى جاعدايدا دۇنيەگە كەلگەن قورازدار كەز كەلگەن ۋاقىتتا شاقىرا بەرەدى. بۇل دەنەگە ىستىق-سۋىقتىڭ ۋاقتىلى ىرعاقپەن نەمەسە بەيبەرەكەت, ىرعاقسىز اسەرىنە بايلانىستى. سول سياقتى ءسابي بەسىكتە وسسە, ونىڭ دا تۇزگە وتىرۋى ناقتى جۇيەمەن قالىپتاسادى. ال, ونى بەسىككە بولەمەي, ۇزاق ۋاقىت پامپەرس كيگىزىپ وسىرسە, ەر جەتكەندە تۇزگە وتىرۋىنىڭ شارتتى رەفلەكسى ءجوندى قالىپتاسپايدى. پامپەرس تەك قانا سۋ سورعىش ەسەبىندە قۋىق توڭىرەگىنىڭ جىلۋىن تۇراقتاندىرادى. ال, بەسىك جالپى دەنە جىلۋىن تۇراقتاندىرادى.
سونىمەن, قورىتا كەلە ايتارىمىز, ەمشەكتەگى بالانى بەسىكتە ءوسىرۋ ونىڭ اقىل-وي قابىلەتىنىڭ جانە دەنە ساۋلىعىنىڭ قاجەتتى دەڭگەيدە قالىپتاسۋىن قامتاماسىز ەتەتىن بىردەن-ءبىر ءادىس بولىپ سانالادى.
شايزيندا ءجانادىلوۆ,
مەديتسينا عىلىمىنىڭ
دوكتورى
