«ارينە, شەتەلدە قالۋعا بولادى. جاعدايلارى جاقسى, مۇمكىندىك تە كوپ. بىراق, پرەزيدەنت ءبىزدى نە ءۇشىن وقىتتى؟ بايىپ-تاسىعاننان ەمەس قوي! ءار ستۋدەنتتىڭ ءبىلىم الۋىنا ميلليونداعان اقشا كەتكەنىن جاقسى بىلەمىز. ەرتەڭ قازاقستاندى كوتەرۋىمىزدى ماقسات تۇتىپ وتىر ەلباسى. ەندى سونشالىقتى ارقا سۇيەپ, وزىمىزدەن ناتيجە كۇتەتىندىكتەن سول جاقتا قالىپ قويساق ۇيات! بوتەن جەردە نە جوعالتقانىمىز بار؟! تۋعان جەرگە ورالامىز». وسىنداي كوزقاراسپەن استاناعا كەلگەن «بولاشاق» ستيپەندياتتارى ورىنباسار مەن ايگەرىم بۇگىندە نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە قىزمەت ەتەدى. شەتەلدەگى جىلدار تانىم كوكجيەگىمىزدى كەڭەيتە ءتۇستى دەيدى ولار. بۇل سوزدەردى قىزدار امال-ارەكەتپەن دالەلدەپ كەلەدى…
سۇحبات بارىسىندا كەيىپكەر ەركىن كوسىلۋى ءۇشىن «قاي تىلدە ىڭعايلى, سول تىلدە سويلەڭىز» دەيتىنىمىز بار. قازاقشاعا ءتىلى كۇرمەلگەندەر وندايدا ورىسشا شۇلدىرلەي جونەلەدى. كەرىسىنشە بولۋى دا مۇمكىن. الايدا, قارسى الدىمداعى قازاق قىزدارى – ءۇش تىلگە دە جۇيرىك. «قاجەتتىلىككە بايلانىستى ءتىل تاڭدايمىز. نەگىزى كۇنىمىزدىڭ كوپ بولىگى جۇمىستا وتكەن سوڭ, اعىلشىنشا تىلدەسەمىز. ءوزىمىز عوي. قازاقشا اڭگىمەلەسەيىك» دەدى ورىنباسار. مەنى قىزىقتىرعان تاقىرىپ – بولاشاقتىقتاردىڭ قازىرگى عىلىمي جوبالارى. سونىمەن…
قاتەرلى دەرتكە داۋا ىزدەيدى
ورىنباسار كاراپينا «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن ۇلىبريتانياداعى ليۆەرپۋل ۋنيۆەرسيتەتىندە ميكروبيولوگيا ماماندىعى بويىنشا ءبىلىم العان. بۇگىندە نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماگيسترانتى. «ءبىر كۇنى «NURIS» زەرتتەۋشىلەرى قاتەرلى ىسىك جاسۋشالارىنا قاتىستى سەمينار-ترەنينگ وتكىزدى. ىسىك جاسۋشالارىنىڭ اپوپتوز پروتسەسىن باقىلاۋ مەنى عىلىمي تۇرعىدا اسەرلەندىردى. سودان لابوراتورياعا بارىپ, ماماندارعا بۇل زەرتتەۋ جۇمىسىنا ۇلەسىمدى قوسۋ نيەتىم بار ەكەنىن ءبىلدىردىم. كوماندانىڭ مۇشەسى بولعىم كەلدى. العاشىندا راك اۋرۋىنا قاتىستى كوپتەگەن دەرەكتەردى وقىپ شىقتىم. كوپ ۇزاماي «NURIS» مەنى ۆولونتەر رەتىندە ءوز قاتارىنا قابىلدادى» دەيدى ورىنباسار. ونىڭ زەرتتەۋى – قاتەرلى ىسىك جاسۋشالارىنىڭ قوزعالىسى جايلى. ياعني, جىلدامدىعى, ءوسۋ دەڭگەيى, تەجەلۋى. جوبانىڭ يدەياسى اقش-تا كەن الىبەك نەمەسە كەننەت الىبەك دەگەن اتپەن تانىمال دارىگەر, عالىم, يممۋنولوگيا جانە ينفەكتسيالىق اۋرۋلار جونىنەن مامانعا تيەسىلى. «ادام دەنەسىندەگى جاسۋشالاردىڭ ءوسۋى, كوبەيۋى اعزامىزداعى تۇتاس ءبىر جۇيەگە باعىنىشتى. بىراق راك كلەتكالارى ادامنىڭ يممۋنيتەتىنە, ەشبىر جۇيەگە دە باعىنبايدى. ولار ميلليونداپ كوبەيىپ, قوزعالىسى جىلدامداي بەرەدى. بولىنبەيدى دە, ىدىرامايدى دا. ءبىز تاۋىق ەمبريونىنىڭ سىعىندىسىن الا وتىرا قاتەرلى ىسىك كلەتكالارىنىڭ مورفولوگيالىق قۇرىلىسىن, ءتۇر-ءپىشىنىن وزگەرتۋگە بولادى دەگەن تۇجىرىمعا قاتىستى ەكسپەريمەنتتەر جاسادىق» دەيدى ورىنباسار تىلەۋبەكقىزى. ورىنباسار استاناداعى قۇس فابريكاسىنان ينكۋباتورداعى 11 كۇندىك تاۋىق جۇمىرتقاسىن اكەلىپ, ەمبريون سىعىندىسىن جاسايدى. ول ەكستراكت قازىرگى تاڭدا راك جاسۋشالارىن زەرتتەۋ ماقساتىندا قولدانىلىپ جاتىر. «ادامنىڭ ساۋ جاسۋشالارىن, راك كلەتكالارىن جانە سىعىندىمەن قوسىلعان راك كلەتكالارىن باقىلادىم. كۇتكەنىمىزدەي, تاۋىق ەمبريوندارى راك جاسۋشالارىنىڭ سانىن ازايتتى» دەيدى جاس زەرتتەۋشى. راك جاسۋشالارىن لابوراتوريا شەتەلدەن ساتىپ الادى ەكەن. ءبىر قىزىعى, 1850 جىلدارى اۋىرعان ايەلدىڭ كلەتكالارى وسى كۇنگە دەيىن ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى.
ورىنباسار شەتەلدە العان ءبىلىم-ءتاجىريبەسىن قاتەرلى ىسىك دەرتىمەن كۇرەسۋ جولدارىن ىزدەستىرۋگە جۇمساعىسى كەلەدى.
«بۇل تاجىريبەلەرىمنىڭ باسى عانا, بولاشاقتا زەرتتەۋدىڭ تۇبىنە جەتىپ, ەڭ بولماسا راك جاسۋشالارىنىڭ جىلدامدىعىن تەجەۋگە اتسالىسىپ, ادام دەنساۋلىعىنىڭ جاقسارۋىنا ۇلەسىمدى قوسسام دەيمىن» دەيدى ول.
استاناداعى العاشقى «GREEN CAMPUS»
ال, قالامىزداعى دارىندى بالالارعا ارنالعان «زەردە» مەكتەبىن بىتىرگەن ايگەرىم راحماتۋلينا جوعارى سىنىپتاعى كەزىنەن شەتەلدە وقۋدى ارمانداعان ەكەن. «بولاشاق» حالىقارالىق باعدارلاماسىنىڭ سىناقتارىنان سۇرىنبەي وتكەن ول 19 جاسىندا اقش-تاعى پەنسيلۆانيا ۋنيۆەرسيتەتىنە بيوتەحنولوگيا ماماندىعى بويىنشا وقۋعا تۇسەدى. باكالاۆردى ءتامامداعان سوڭ نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنە لابوراتوريا اسسيستەنتى رەتىندە جۇمىسقا تۇرادى.
وقۋ ورنىندا ايگەرىمدى ءبارى تانيدى. جىل باسىندا ستۋدەنتتەردەن باستاپ, پروفەسسورلارعا دەيىن قۇشاق-قۇشاق قاعاز ۇستاپ ايگەرىمدى ىزدەپ جۇرەدى ەكەن. بارىنە سەبەپشى – بولاشاقتىق قىزدىڭ باستاماسى. ول بۇكىل ۋنيۆەرسيتەتتى كەرەكسىز قاعازداردى قوقىسقا تاستاي سالماي, ارنايى كونتەينەردە جيناۋعا شاقىرادى. «امەريكاداعى مەن وقىعان ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءار قاباتىندا كارتون, گازەت, كەڭسە قاعازدارى, پلاستيك, دايىن تاماقتىڭ ىدىستارى, شىنى زاتتار سەكىلدى قوقىسقا ارنالعان جاشىكتەر قاز-قاتار ءتىزىلىپ تۇراتىن. ول جاقتا قوقىستىڭ تۇگىن دە قالدىرماي, وڭدەۋگە جىبەرەدى. جەر-جەردە «پلاستيكتىڭ توپىراقتا 500 جىلدا عانا ىدىرايتىنىن بىلەسىز بە؟» دەگەن سىڭايلى اقپاراتتىق بيلبوردتار ءىلىنىپ, قوقىستى ارالاستىرىپ تاستاۋدىڭ قورشاعان ورتاعا زيانى جايىندا الەۋمەتتىك جارنامالار كورسەتىلەتىن» دەيدى. ءتىپتى, قالادان الشاقتاۋ تۇراتىن امەريكالىق دوسى كىشىگىرىم وڭىرىندە بولەك كونتەينەرلەر بولماعان سوڭ, بار قوقىستى جيىپ-تەرىپ, كولىگىنە تيەپ, رەت-رەتىمەن لاقتىرۋ ءۇشىن ەرىنبەي ۋنيۆەرسيتەتكە الىپ جۇرەدى ەكەن.
وسىلايشا, ەلگە ورالعان جاس مامان ەڭ الدىمەن كەڭسەدەگى ارىپتەستەرى اراسىندا قالدىقسىز تەحنولوگيا ماسەلەسىن كوتەرەدى. ءبارى ءبىراۋىزدان قولداپ, بوساعا جاققا ۇلكەن بوس قوراپ قويىپ, پايدالانىلعان, جارامسىز قاعازدىڭ ءبارىن سوعان جينايدى. قوراپ لەزدە تولىپ كەتەدى. ەندى ايگەرىمدە ونى قايدا تاپسىرامىز دەگەن سۇراق تۋادى. ىزدەنىمپاز قىز عالامتوردى اقتارىپ, قاعازدى قايتا وڭدەپ, كارتون شىعاراتىن كومپانيانىڭ استاناداعى فيليالىن تاۋىپ الادى. ولار قوقىستى الىپ كەتۋگە قۋانا كەلىسەدى. كەرەكسىز قالدىقتاردى كادەگە جاراتۋ يدەياسىن ايگەرىم ەندى ۋنيۆەرسيتەت دەڭگەيىندە قاراستىرسام دەيدى. العاشقى ايدا 600 كگ قوقىس شىقسا, كەيىننەن ءبىر توننادان اساتىن بولدى. ءبىر كۇنى ايگەرىمنىڭ ارەكەتى نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتىنىڭ قۇلاعىنا جەتەدى. جاس ماماندى قابىلداۋىنا شاقىرعان ۆيتسە-پرەزيدەنت وعان «Green campus» جوباسىن جۇرگىزۋدى ۇسىنادى. ياعني, وقۋ ورنىن جاسىلداندىرۋ ساياساتى. ايتقانداي-اق, ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءار قاباتىندا قاعاز تاستاۋعا ارنالعان ارنايى جاشىكتەر ورناتىلىپتى. قايتا وڭدەۋمەن اينالىساتىن كومپانيا بولسا, قاعازدىڭ ءار كيللوگرامىنا 10 تەڭگە تولەيتىن كورىنەدى. جارتى جىلدا جينالعان 30 مىڭ تەڭگەگە ستۋدەنتتەر ۋنيۆەرسيتەت اينالاسىن كوگالداندىرۋ ماقساتىندا الما, بورتەگۇل, قايىڭ اعاشتارى سەكىلدى كوشەتتەر وتىرعىزعان. «ءبىزدىڭ وقۋ ورنى جىلىنا 123 توننا دارەتحانا قاعازىن, 43 توننا كەڭسە قاعازىن ساتىپ الادى ەكەن. ۋنيۆەرسيتەت باسشىلىعى ەندى قالدىقسىز تەحنولوگياعا ارنالعان قۇرىلعى تاۋىپ, «ءوز قوقىسىمىزدى ءوزىمىز يگەرسەك تاماشا بولار ەدى» دەپ وتىر. «قالدىقسىز تەحنولوگيا – قورشاعان ورتانى لاستانۋدان قورعايتىن ماڭىزدى تاقىرىپ. ماسەلە تەك ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا ەمەس, رەسپۋبليكا بويىنشا شەشىمىن تاپسا دەيمىن. اسىرەسە جاسىل ەكونوميكانى كوزدەيتىن ەكسپو كورمەسى قارساڭىندا بىزدە دە قوقىستى تۇرىنە, ساپاسىنا قاراي وڭدەيتىن زاۋىتتار كوپ بولۋى ءتيىس» دەيدى ايگەرىم.
ءمادينا جاقىپ
