ەرتەدە حالىق اراسىنان شىققان ءبىر عۇلاما ادام: «اقىل بار جەردە – امال بار. اقىل ءبارىن بىلەدى. ءبارىن كورەدى. اقىل اداسپايدى. اقىلدىڭ الدىندا جارىق جۇرەدى» دەگەن ەكەن.
بۇل ومىردە سانالى ادام سان قىرلى سوقپاقپەن جۇرسە دە, نەبىر قيىن-قىستاۋ جولداردان وتسە دە, كوكىرەگىندەگى ساۋلەسىن وشىرمەي, قايتا ءبىر جاراتۋشى كەۋدەسىنە نۇر بوپ قۇيعان كىشكەنتاي عانا تالانتىن ۇشتاپ, ارمان جولىندا ماڭداي تەرىمەن, ەرەكشە قابىلەتىمەن تانىلاتىن ادامدار بولادى. سولاردىڭ ءبىرى – بۇگىندە الەم تانىعان اتاقتى سۋرەتشى كاميل ۆالياحمەدۇلى مۋللاشەۆ.
ونىڭ ءومىر جولىنا بۇگىن كەڭىنەن توقتالىپ وتۋگە بۇل شاعىن ماقالادا ماقسات ەتپەدىك, دەگەنمەن, كەيبىر ساتتەرىن ءوز اۋزىنان ەستىگەن اڭگىمەسى بويىنشا ايتۋعا بارمىز.
«…بىردە, – دەپ اڭگىمەسىن باستادى كاميل-ءابزي, – الماتى وبلىسى, ۇزىناعاش اۋدانىنىڭ كيروۆ كولحوزىندا قوي باعىپ جۇرگەنمىن. ارينە, جاسپىن. تاجىريبە بولسا جوق. ءبىر كۇنى تاران دەگەن جايلاۋدا ءاپ-ساتتە اۋا رايى بۇزىلماسى بار ما؟ ءبىر تابىن قوي ىقسىن دا كەتسىن. قۇمدى سايلارعا دا توقتار ەمەس. استىمدا مىنگەنىم جۋاس ات, ۇدەي سوققان بورانمەن الىسىپ, قويدىڭ سوڭىندا ءجۇرمىن. الدىندا عانا كەپ باس شوپان «وسىدان ءبىر توقتى ولەتىن نە جوعالاتىن بولسا, سەنى سوتقا بەرەمىن. وتباسىڭدى بۇل ۇزىناعاشتان كوشىرەمىن» دەپ قاتاڭ تالاپ قويعان. ال, ماعان ۇزىناعاشتان كوشۋگە بولمايدى. ويتكەنى, كەلەر جىلى اكەم الماتىعا, كوركەمسۋرەت وقۋىنا جىبەرەمىن دەگەن. ءبىر جاعىنان ارمان, ەكىنشى جاعىنان بالا كەزدەن وكىمەتتىڭ دۇنيەسىنە ءبىزدىڭ ۇرپاق ەرەكشە كوزقاراسپەن قارايتىن. سودان قاس قارايىپ, ات بولدىرىپ, بوران تىنشىعان كەزدە قويدى ءيىرىپ الدىم دا, كۇزدىڭ قارا سۋىعىنا قاراماستان مالدىڭ ورتاسىنا بارىپ جاتتىم. جەتىسۋدىڭ كىرپياز اۋا رايى ءاپ-ساتتە قاباعى اشىلىپ, اسپاننان جامىراپ جۇلدىزدار كورىندى. مۇنداي جۇلدىزداردى مەن بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن ەدىم. ءتىپتى, قول سوزىم جەردە تۇرعان سياقتى, جاپ-جارىق, ادەمى, سۇلۋ. الدىندا ادەمى تابيعاتتى, وزەن-سۋلار, تاۋلاردى ەشكىمگە كورسەتپەي سۋرەتىن سالىپ جۇرەتىنمىن. جاستىق قيال وسىلاي تۋدى ما دەپ ويلايمىن…»
شىنىمدى ايتسام, وسى اڭگىمەلەردى تىڭداپ وتىرىپ, بۇگىندە الەمدىك دەڭگەيدە تانىلعان سابىرلى مىنەز يەسى, قىلقالام شەبەرى كاميل-ءابزيدىڭ ءبىر كەزدە قوي باققانىن ەلەستەتە الماي قينالعانمىن.
كاميل مۋللاشەۆ الماتىنىڭ ن.ۆ.گوگول اتىنداعى كوركەمسۋرەت ۋچيليششەسىن ءبىتىرىپ, كەيىننەن ماسكەۋدىڭ ۆ.ي.سۋريكوۆ اتىنداعى كوركەمسۋرەت ينستيتۋتىن وقىپ, كاسىبي سۋرەتشى رەتىندە قالىپتاستى. ول رەسپۋبليكالىق, بۇكىلوداقتىق جانە حالىقارالىق كورمەلەرگە قاتىستى.
كسرو سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ جانە سۋرەتشىلەر اكادەمياسىنىڭ ديپلومدارىمەن سان مارتە ماراپاتتالعان.
وزىق ءبىلىمدى سۋرەتشى 1976 جىلى «تاڭ» اتتى كارتينانى ستۋدەنتتىك شاقتا رومانتيكالىق باعىتتا جازعان. «جەر جانە ۋاقىت. قازاقستان» سەرياسىمەن تىڭ جونىندە جازىلعان كوپتەگەن كارتينالارى سوۆەتتىك ءداۋىردى بەينەلەپ, وداق جانە ودان تىسقارى الىس-جاقىن شەتەلدەرگە بەلگىلى بولدى…
وسى ەكى ەڭبەكتى ماسكەۋدىڭ مەملەكەتتىك ترەتياكوۆ گالەرەياسىنان تابۋعا بولادى. اسىرەسە, «جەر جانە ۋاقىت. قازاقستان» ءتريپتيحى سان مارتە باسپادا باسىلىپ, سۋرەتشىنى تابىسقا جەتكىزدى. 1984 جىلى اتاقتى پاريجدىك گراند-پالە زالىندا سوۆەت يسكۋسستۆوسىنىڭ 100 شىعارماسىنا ارنالعان كورمە اشىلعان ەدى. سول قۇرامدا ك.مۋللاشەۆتىڭ ءتريپتيحى فرانتسيا سۋرەتشىلەر اكادەمياسىنىڭ كۇمىس مەدالىن جەڭىپ الدى.
پۋسسەنا كورەرمەندەرى قازاق ەلىنىڭ رۋحىن پاش ەتەتىن ەرەكشە سالىنعان تۋىندىنى جوعارى باعالادى. ونىڭ وزىندىك ەرەكشە قولتاڭباسى بار ەكەنىنە سۇيىسپەنشىلىك تانىتتى.
وسى ءتريپتيحتىڭ ءۇشىنشى بولىگى «قىزىل قىرمان» دەپ اتالادى. مىنە, كوز الدىمىزدا سول كارتينا, بۇلتتار كوشكەن اسپان, سودان ءسال تومەنىرەك قاناتىن قاققان قۇستار – ەركىندىكتىڭ سيمۆوليكاسى, ودان ءارى قىرمانعا استىق توگىپ جاتقان ءداۋ-ءداۋ ماشينالار, ودان تومەندە ەل بايلىعى بوپ سانالعان, بىراق ءبىزدىڭ جەردە ءوندىرىلىپ, ماسكەۋدىڭ ىرىسى بوپ سانالاتىن تاۋ بوپ ۇيىلگەن التىن بيداي. ەندى ءسال نازار اۋدارساڭىز, جالعىز قۇلىندى كورەسىز. ادەمى, سۇلۋ جانۋار. ونىڭ جايىلاتىن جايلاۋىن تاس-تالقان ەتىپ جىرتىپ, ەروزياعا ۇشىراتىپ, تىڭ يگەرۋشىلەر تۇتە-تۇتەسىن شىعارعان. ۇيىرىمەن اينالا شاپقىلايتىن جەر دە قالماعان قازاقتىڭ جايلاۋى تارىلىپ بارا جاتىر. مىنە, سۋرەتتى اركىم وزىنشە تۇسىنەدى. بىراق ءيىسى قازاققا, كوكىرەگىندە ساۋلەسى بار ادامعا بۇل, ارينە, شىندىق.
كەيىننەن ماسكەۋدە وقىپ جۇرگەندە دە كاميل مۋللاشەۆ قازاقستانعا ءجيى-ءجيى سۇرانىپ كەلىپ, كوپتەگەن سۋرەتتەر سالدى.
مالشى اۋىلدىڭ تۇرمىستارى ارقىلى سول كەزدەگى جوعارى جاقتان «جوسپار-جوسپار» دەپ ەلدى, جەردى, جايلاۋدى, قازاق جاستارىن تەك قانا مال باعۋعا سالىپ, وقىتپاي, ولاردىڭ زامانعا بەيىمدەلۋىن قاقپايلاعان شىندىقتى كورسەتە باستادى.
بۇل, ارينە, جوعارى جاققا دا ۇناماعانىمەن, حالىقتىڭ يگىلىگىنە اينالا باستادى. تاعى ءبىر مۋللاشەۆتىڭ ەرلىگى, سوناۋ 1984-87 جىلدارى كسرو سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ باستاماسىمەن جانە ءوزىنىڭ جەكەلەي سۇرانۋىمەن قىرعىن سوعىس ءجۇرىپ جاتقان سيريا, اۋعانستان ەلدەرىنە بارادى. سونداعى ماقساتى – سوعىس زاردابىن ءوز كوزىمەن كورۋ, قيراعان قالالار, جىلاعان انالار, جارالى جاندار, بەيكۇنا بالالار – وسىنىڭ بارىنە مۋللاشەۆ ءوزىنىڭ سۋرەتكەرلىك كوزقاراسىمەن قاراي ءبىلدى, سوعىس بار جەردە جەڭىمپازدىڭ بولمايتىنىن, تەك قانا قيراعان قالالار مەن جارالانعان ادامداردىڭ بولاتىنىن عانا الەمگە پاش ەتتى. الەمدە سوعىس بولماسىن دەگەن ازاماتتىق ويىن ءوزىنىڭ تۋىندىلارى ارقىلى ءبىلدىردى…
– ەلىمىزدە ءابىلحان قاستەەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك كوركەمسۋرەت مۇراجايى بولۋى, بۇل – قازاق ەلىنىڭ ۇلكەن جەتىستىگى, – دەدى ءبىر سوزىندە سۋرەتشى. بۇندايدا ءبىزدىڭ قازاق «ءوزىڭدى-ءوزىڭ سىيلاساڭ, جات جانىنان تۇڭىلەدى» دەگەنى ەسىڭە تۇسەدى.
….ءار سۋرەتشىنىڭ ىشكى لابوراتورياسىندا پورترەتتىك ءوز قولتاڭباسى بولادى. ول جاعىنان كەلگەندە كاميل مۋللاشەۆ – وتە رۋحاني باي ادام. تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ پورترەتىنەن باستاپ, قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ, ونەر ادامدارىنىڭ تۇتاس گاللەرەياسىن جاساپ شىقتى… ءالى دە جاساي بەرمەك…
سونىمەن قاتار, «قىپشاق قىزى», «سۇيىمبيكە», «عابدوللا توقاي», «اقىن سارا», حالىق ارتىستەرى: ەرمەك سەركەباەۆ, بيبىگۇل تولەگەنوۆا, فۋات مانسۇروۆ, كۇيشى سەكەن تۇرىسبەكوۆ وسىلاي جالعاسا بەرەدى.
مىسالى, سەكەن تۇرىسبەكوۆتىڭ سۋرەتىنە قاراڭىز. قولىندا دومبىرا, ۇستىندە ۇلتتىق كيىم. جاڭا عانا «كوڭىل تولقىنى» كۇيىن اياقتاپ بولىپ, تەرەزەدەن دالاداعى سىركىرەي جاۋعان اقجاۋىنعا قاراپ وتىرىپ: «شىركىن, مىنا قوعامدى تازارتاتاتىن اق جاۋىن جاۋسا عوي, ەلىمە تاۋەلسىزدىك ورناسا عوي…» دەپ تۇرعان كۇيشىنىڭ جۇرەك بۇلقىنىسىن ءدال بەرگەن.
ءيا, ءبىز تاۋەلسىز ەلمىز, قازىر… كۇيشىنىڭ سوناۋ اۋمالى-توكپەلى 90-جىلدارداعى ىشكى تولعانىسىنا دومبىراسىن وڭ تىزەسىنە قويىپ, ويلانىپ وتىرعانى «كوڭىل تولقىنىنان» كەيىنگى ىشكى تەبرەنىسىن انىق كورۋگە بولادى…
حالىقتىڭ العىسىنا, كورەرمەننىڭ ىقىلاسىنا بولەنگەن مۋللاشەۆتىڭ ەڭبەگى اقىنداردىڭ دا نازارىنان تىس قالمادى. جاقىندا مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى نەسىپبەك ايتۇلى وعان مىناداي ولەڭ ارنادى:
عاشىق بوپ سۋرەت دەگەن ءبىر عالامعا,
توگەسىڭ جان سىرىڭدى قىل قالامعا.
كامەكە, ءبىز كورگەندى سەن دە كوردىڭ,
بوياۋى مىڭ قۇبىلعان بۇل زاماندا.
باعىنىپ امىرىنە قۇدىرەتتىڭ,
ءبىز جۇرگەن جولمەن سەن دە ءجۇرىپ ءوتتىڭ.
تالپىنىپ, قاناتىڭدى ەرتە سەرمەپ,
ونەردىڭ بيىك شىڭىن تۇعىر ەتتىڭ.
تۇسىرگەن كوڭىلدەگى سارايعا نۇر,
ونەرىڭ ورگە جۇزگەن تالايعا جىر.
ەكى ەلدىڭ ورتاق تۋعان ۇلىندايسىڭ,
سەن ءۇشىن توقاي دا ءبىر, اباي دا ءبىر.
مىڭ ءتاۋبا! تۋىن تىكتى ازات ءداۋىر,
بوستاندىق الماعان جۇرت ازاپتا ءجۇر.
تەل ەمگەن ەكى ەنەنى قۇلىندايسىڭ,
سەن ءۇشىن تاتار دا ءبىر, قازاق تا ءبىر.
سىرىنا بوياۋلاردىڭ بويلاعاسىن,
تولقيسىڭ, تولعاناسىڭ, ويلاناسىڭ.
تاعدىرىن سۇيىنبيكە ەسىڭە الساڭ,
سۋيدى الدىڭا اكەپ قويعان اسىڭ…
شالقىسا شارتاراپقا كوڭىل كەيدە,
شابىتى دارىندىنىڭ توگىلمەي مە؟
تورىنەن ونەرىڭنىڭ ورىن الدى,
تاريحي نە ءبىر تۇلعا, نە ءبىر بەينە.
جاتىرقاپ كورگەن جوقسىڭ جان بالاسىن,
جالت ەتكەن سۇلۋلىققا تاڭ قالاسىڭ.
سويلەتتىڭ سانسىز بوياۋ تىلىمەنەن,
قازاقتىڭ وزەن-كولىن, تاۋ, دالاسىن.
ەلدىكتىڭ جۇرەگىڭ بار ەلشىسىندەي,
جانىڭدى كىم تۇسىنەر, مەن تۇسىنبەي!؟
بويىڭا بىتكەن ونەر سارقىلماسىن,
ءتاڭىردىڭ ءبولىپ بەرگەن ەنشىسىندەي!..
سۋرەتشىنىڭ «ويىن بالالارى» كارتيناسى بار. سىرت كوزگە اكەتىپ بارا جاتقان ەشتەڭەسى جوق سياقتى. كوز توقتاتىپ قاراساڭىز, بىردەن ويلاندىرادى. وزەن جاعاسى. بالىقشىنىڭ كىشكەنە قىزدارى. ولاردا ارمان كوپ… ارمان تەك وزەننىڭ كوز ۇشىندا بۇلدىرايتىن جاعالاۋدىڭ ار جاعىندا سياقتى. ويىنشىقتارى قۇمنان جاسالعان… جەل سوقسا جال-جال تولقىندار باس كوتەرىپ, ولاردىڭ «قۇمنان جاسالعان» ارماندارىن جۇتىپ قوياتىن سياقتى… مۋللاشەۆ قىل قىلامىن «جالعان ۇرانعا» جۇمسامايتىن سۋرەتكەر…
– مەن ءوز ەركىندىگىمدى وتانىم قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عانا انىق سەزىندىم, – دەيدى ءبىر اڭگىمەسىندە…
…وتباسىندا باقىتتى ادامنىڭ وتانىنا بەرەرى دە كوپ ەكەنى جاس مەملەكەتىمىزدە اينادان كورىنگەندەي انىق بوپ تۇراتىنى شىندىق ەمەس پە؟ كاميل-ءابزي وتباسىندا باقىتتى ادام. ومىرلىك سەرىگى راۋزا مۇراتبەكقىزى – قازاق قىزى… سوناۋ سەمەي وبلىسىنىڭ كوكپەكتى اۋدانىندا وسكەن… ۇلى دانيار – اكە جولىن قۋعان سۋرەتشى. كەلىنى اسەل – قازاق قىزى, ونەر ادامى. نەمەرەلەرى ءسافيا, دالي – اتاسى مەن اپاسىنىڭ ەركەلەرى… تاۋەلسىز ەلدىڭ بولاشاعىنا ۇلەس قوساتىن ازاماتتار بولىپ ءوسىپ كەلەدى…
…مىنە, قانى تاتار, جانى قازاق بۇگىندە 70 جاسقا تولىپ وتىرعان كاميل مۋللاشەۆ تۋرالى شاعىن ماقالانى اياقتاپ رەداكتسياعا قاراي كەلە جاتىرمىن…
«بايتەرەك» كەشەنىنىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتقانىمدا كاميل-ءابزيدىڭ سوناۋ ءبىر جىلدارى «ۇزىناعاش» ماڭىنداعى «تاران» جايلاۋىندا ىعىپ كەتكەن ءبىر وتار قويدىڭ اراسىندا جاتىپ, اسپاننان كورگەن سامساعان جاپ-جارىق جۇلدىزدار تۋرالى ايتقانى ەسىمە ءتۇستى…
جۇلدىزىڭىز بيىك بولسىن…كاميل-ءابزي!
تالعات كەڭەسباەۆ, جازۋشى
